?аза?стан Республикасы Парламент?н?? М?жiлiс?
?
?аза?стан Республикасыны?
жо?ар?ы
за? шы?арушы органны?
т?менг? палатасы. Бес жыл?а сайланатын М?ж?л?ст?? 98 депутаты бар, оларды? барлы?ы да т?келей сайланады.
1994 жыл?ы к?зде журналист ж?не
?аза?стан Жо?ар?ы Ке?ес?
депутатты?ына б?рын?ы ?м?ткер Татьяна Квятовская
1994 жыл?ы парламент сайлауыны?
?орытындысын жо??а шы?аруды талап ет?п сот?а ша?ым т?с?рд?. 1995 жылы наурызда ?за??а созыл?ан сот процестер?нен кей?н ?аза?станны? сол кездег?
Конституциялы? соты
Президент
Н?рс?лтан Назарбаев
пен Жо?ар?ы Ке?ес т?ра?асы
?б?ш Кек?лбай?лыны?
?арсылы?тарына ?арамастан, 1995 жыл?ы 6 наурызда Квятковскаяны? талаптарын нег?зд? деп таныды.
[1]
Сот ?й?арымыны? н?тижес?нде Назарбаев 11 наурызда Жо?ар?ы Ке?ест? тарату туралы жарлы? шы?арды, Ке?есте ?абылдан?ан барлы? за? жобалары ≪жарамсыз≫ деп танылды. Сол себептен ?аза?станда за? шы?арушы бил?к болмады, оны? орнына барлы? за?дар Президент Жарлы?тары нег?з?нде ?абылданды.
[2]
1995 жыл?ы 30 тамызда ?тк?з?лген б?к?л халы?ты? референдум
н?тижес?нде ?аза?стан Республикасыны? жа?а
Конституциясы
?абылданды. Ол Парламентт? за? шы?ару ?ызметiн ж?зеге асыратын, ?ос Палатадан: М?ж?л?с пен
Сенаттан
т?ратын жо?ары ?кiлдi орган рет?нде ай?ындады.
?аза?стан Республикасыны? Президент?
Н?рс?лтан ?б?ш?лы Назарбаев
: ≪?олданыста?ы Конституцияны ?абылда?аннан кей?н ?аза?станда?ы экономикалы? реформаны ж?рг?зу ?ш?н ≪да??ыл жол≫ ашылды. Бейнелеп айт?анда, барлы?ын да бас?ар?ан, б?ра? еште?ен? бас?ара алма?ан Жо?ар?ы Ке?ест?? орнына, осы жылдарды? ?ш?нде елд?? бет-бейнес?н ?згерткен за?дарды ?абылда?ан ?ос палаталы к?с?би Парламент келд?≫, ? деп атап к?рсетт?.
Осы Конституцияда ≪Парламент≫ деген ??ым ал?аш рет ресми т?рде бек?т?лд?. Ел Президент? Конституция ?абылдан?аннан кей?н ≪?аза?стан Республикасында?ы сайлау туралы≫ Конституциялы? за? к?ш? бар Жарлы??а ?ол ?ойды, о?ан с?йкес ?ос палаталы Парламентке депутаттар сайлауы болып ?тт?.
2021 ж?не 2022 жылдарда?ы конституциялы? ?згер?стер мен сайлау за?намасына енг?з?лген ?згер?стер
?аза?стан хал?ы ассамблеясына
б?л?нген то?ыз орынды алып тастады, пропорционалды мандаттарды? сайлау шег?н 7 пайыздан 5 пайыз?а дей?н ?ыс?артты, б?р мандатты сайлау округтер? ?айта енг?з?лд?.
?аза?стан Республикасы Парламент?н?? М?ж?л?с?не ал?аш?ы сайлау
1995 жылы
9 желто?санда
болды. Мажоритарлы? ж?йе нег?з?нде 67 депутат сайланды. Б?р?нш? сайланымда?ы ?аза?стан Республикасы Парламент? М?ж?л?с? депутаттарыны? ?к?летт?ктер?
1996 жылы
30 ?а?тарда
б?р?нш? сессияны? ашылуынан басталды.
Депутатты? корпуста жерг?л?кт? ат?арушы органдарды? ж?не
м?слихатты?
басшылары мен ?ызметкерлер? басым болды - олар 19 адам. ?рб?р бес?нш? депутат к?с?порынны?, ?ауымдасты?ты?, фирманы?, ?орды? ж?не бас?а ??рылымдарды? басшылары болып ж?мыс ?стеген. 9 депутат ?ылым, жо?ары о?у орындары ?ызметкерлер?, м??ал?м бол?ан. ?рб?р оныншы депутат Президент ?к?мш?л?г?н??, министрл?ктер мен республикалы? комитеттерд?? ?ызметкерлер? бол?ан. 4 парламентарий уа?ытша ж?мыс ?стемеген. 11 депутат - аграрлы? салада, 3 депутат м?дениет саласында ж?мыс ?стеген. Ек? депутат ???ы? ?ор?ау органдарыны? ?ызметкер? ж?не инженер-экономист болып ?стеген. Б?р депутат ? за?гер, б?реу? ?скери ?ызметш? ж?не б?реу? зейнеткер бол?ан.
М?ж?л?сте 7 ?ылым докторы, 10 ?ылым кандидаты ж?мыс ?стед?. Парламентарийлерд?? арасында 9 депутат ?йел болды.
1999 жылды? к?з?нде енг?з?лген конституциялы? ?згер?стерге с?йкес ал?аш рет Орталы? Азия ???р?нде аралас схема бойынша ?аза?стан Республикасы Парламент?н?? М?ж?л?с?не сайлау ?тт?, б?л саяси партиялар?а те? ?к?лд?к нег?з?нде партиялы? т?з?м бойынша Парламентке сайлану м?мк?нд?г?н берд?.
Осындай жа?алы?тарды? н?тижес?нде б?л сайлау, парламентт?к ?лг?дег? саяси партиялар ??ру процес?н ынталандыра отырып, жо?ары саяси м?н?мен ж?не баламалы т?рде ?ту?мен ерекшеленд?. Сайлау?а 10 саяси партия ?атысты. Мажоритарлы? б?р мандатты округтарда 547 кандидат т?ркелд?. Жалпы сайлау барысында сол кезе?де ?аза?стан ?ш?н б?рын-со?ды болма?ан кандидаттар саны ? орташа есеппен б?р орын?а сег?з адам т?ркелд?.
Парламент М?ж?л?с?не сайлау ?орытындылары бойынша б?р мандатты округтар бойынша 67 депутат ж?не б?рт?тас жалпы?лтты? округ бойынша партиялардан 10 депутат сайланды. Олар жет? процентт?к барьерд? е?серген т?рт партияны? ? ≪Отан≫, Азаматты?, Аграрлы? ж?не Коммунист?к партияны? ?к?лдер? болды.
Сайлан?ан 77 депутатты? 8-? - ?йелдер, 74-? ? жо?ары б?л?мд?, 30-?а жуы?ы ек? жо?ары о?у орындарын б?т?рген адамдар болды. Депутаттар арасында 1 академик, 7 доктор ж?не ?рт?рл? маманды?тары бар 20 ?ылым кандидаты болды.
Депутатты? корпусты? басым к?пш?л?г? инженерлер ? 30, за?герлер ? 22, экономистер ? 16, педагогикалы? б?л?м? барлар ? 14, ауыл шаруашылы? ?алымдары мен мамандары ? 8, сондай-а? журналист, д?р?гер, тарихшы, менеджер, ?скери ?ызметш?, халы?аралы? ?атынастар маманы ж?не т.б болды.
?ш?нш? сайлан?ан ?аза?стан Республикасы Парламент?н?? М?ж?л?с?н сайлау 2004 жыл?ы ?ырк?йекте болып ?тт?. Сайлау?а 12 саяси партия ?атысты, оларды? ?ш?нде 4-у? ? ек? сайлау блогыны? ??рамында.
Сайлау н?тижес?нде ?аза?стан Республикасы Парламент?н?? М?ж?л?с?не 77 депутат сайланды. 67 депутат Республиканы? ?к?мш?л?к-аума?ты? б?рл?г? ескер?ле отырып ??рыл?ан, шамамен сайлаушыларды? саны те? б?р мандатты аума?ты? сайлау округтер? бойынша сайланды. 10 депутат барабар ?к?лд?к ж?йес? бойынша ж?не б?рт?тас жалпы?лтты? сайлау округ?н?? аума?ы бойынша партиялы? т?з?мдер нег?з?нде сайланды. Оларды? ?ш?нде 7 депутат ≪Отан≫ республикалы? саяси партиясынан, б?р-б?реуден ≪Асар≫ республикалы? партиясынан, ≪А? жол≫ демократиялы? партиясынан ж?не ?аза?станны? Аграрлы? ж?не Азаматты? партияларыны? ≪АИСТ≫ сайлау блогынан (Е?бекш?лерд?? аграрлы?-индустриялы? ода?ы) сайлан?ан.
Сайлан?ан парламентарийлерд?? жалпы санынан 59 депутатты саяси партиялар ?сынды: ≪Отан≫ республикалы? саяси партиясынан ? 42, ≪АИСТ≫ сайлау блогынан - 11, ≪Асар≫ республикалы? партиясынан ? 4, ≪А? жол≫ демократиялы? партиясынан ? 1, ?аза?стан Демократиялы? партиясынан - 1. ?з?н ?з? ?сын?андар ? 18 депутат.
Палата ??рамында 69 ер адам ж?не 8 ?йел бар. ?ш?нш? сайлан?ан М?ж?л?ст?? депутатты? ??рамыны? орташа жас м?лшер? ? 53 жас, е? жасы ? 28 жаста, е? егдес? ? 73 жаста. Барлы? депутаттар жо?ары б?л?мд? болды.
28 депутатты? ?ылыми д?режес? мен ата?ы бар, оларды? ?ш?нде 13 ?ылым кандидаты мен 15 ?ылым докторы болды. Парламентарийлер арасында ?рт?рл? маманды?та?ы инженерлерд?? саны ед?у?р, олар ? 21, за?герлер ? 14, экономистер ? 16. Б?дан бас?а, ?ш?нш? сайлан?ан М?ж?л?сте ауыл шаруашылы?ы, халы?аралы? ?атынастар мамандарыны? к?с?би б?л?кт?л?г?н иеленгендер, менеджерлер, д?р?герлер, педагогтар, ?скери ?ызметш?лер, журналистер, м?дениет ?айраткерлер? ж?не т.б. болды. 37 парламентарий ек? жо?ары о?у орнын б?т?рген.
Со??ы жылдар ?ш?нде Палатада парламентт?к стажы бар депутаттар саны ?скен. М?ж?л?ст?? 29 депутаты б?рын?ы сайланымда ж?мыс ?стеген, 3 ? б?р?нш? ж?не ек?нш? сайланымда, екеу? - Сенатта, 12 депутат б?рын ?рт?рл? сайлан?ан Жо?ар?ы Ке?ест?? депутаттары бол?ан.
?ш?нш? сайлан?ан ?аза?стан Республикасы Парламент?н?? М?ж?л?с? ?аза?стан Республикасы Президент?н?? ≪?аза?стан Республикасы Парламент?н?? М?ж?л?с?н тарату ж?не ?аза?стан Республикасы Парламент? М?ж?л?с? депутаттарыны? кезектен тыс сайлауын та?айындау туралы≫ Жарлы?ыны? ?абылдануына байланысты 2007 жыл?ы 20 маусымда ?з ?ызмет?н ая?тады.
Т?рт?нш? сайлан?ан ?аза?стан Республикасы Парламент? М?ж?л?с?н?? сайлауы Конституция?а 2007 жыл?ы мамырда енг?з?лген ?згер?стер мен толы?тырулар?а с?йкес, 2007 жыл?ы тамызда ?тт?.
Жа?артыл?ан Конституция?а с?йкес М?ж?л?с 107 депутаттан ??ралды. 98 депутат б?рт?тас жалпы?лтты? сайлау округ? бойынша жасырын дауыс беру жа?дайында жалпы?а б?рдей, те? ж?не т?келей сайлау ???ы?ы нег?з?нде партиялы? т?з?мдер бойынша сайланды. ?ал?ан депутаттар ?аза?стан хал?ы Ассамблеясынан сайланды.
Жет? саяси партия ?атыс?ан 2007 жыл?ы 18 тамызда?ы сайлауда 7 пайызды? барьерд? тек ≪Н?р Отан≫ Республикалы? Халы?ты?-Демократиялы? партиясы ?ана е?серд?, одан сайлан?ан депутаттар Парламент М?ж?л?с?ндег? барлы? 98 орынды алды. Палатада?ы 9 орын ?аза?стан хал?ы ассамблеясы 2007 жыл?ы 20 тамызда сайла?ан депутаттар?а бер?лд?.
М?ж?л?ст?? ??рамына б?рын?ы сайланымны? депутатты? корпусынан ? 39 депутат, мемлекетт?к бас?ару органдарынан ? 24 адам, жерг?л?кт? бас?ару органдарынан ? 19 адам, бизнес ??рылымдарынан ? 8 адам, б?л?м беру, ?ылым ж?не м?дениет саласынан ? 8 адам ж?не бас?а салалардан 9 адам к?рд?.
Палатада б?л?м? бойынша ?р т?рл? б?л?кт?л?г? бар инженерлер ? 42, за?герлер ? 34, б?р б?л?г? бас?а бей?н бойынша ек?нш? жо?ары б?л?м ал?ан педагогтар басым ? 23 депутат. 21 депутатты? ? экономикалы? б?л?м?, 9-ны? ауыл шаруашылы? б?л?м? болды. Депутатты? корпуста сондай-а? д?р?герлер, халы?аралы? ?атынастар мамандары, журналистер, м?дениет пен ?нер ж?не бас?а да маманды?тар ?ызметкерлер? болды. М?ж?л?сте 15 ?ылым докторы ж?не 27 ?ылым кандидаты ж?мыс ?стед?, 35 парламентарийд?? ек? жо?ары б?л?м? болды. Палатада ?р т?рл? ?лттарды? ?к?лд?г? ке?ейд?. Депутатты? корпусты? ??рамына 82 ?аза?, 17 орыс, 2 нем?с ж?не б?р-б?рден белорус, бал?ар, к?р?с, украин, ?збек ж?не ?й?ыр к?рд?. ?йелдерд?? саны ек? еседен астам артты ? 17 депутат.
Т?рт?нш? сайлан?ан М?ж?л?ст?? депутатты? корпусыны? орта жасы ? 52 жас, б?л ?ш?нш? сайланымда?ыдан б?р жас?а т?мен. Жасы бойынша саны е? к?п топ 50-ден 59 жас?а дей?нг?лер болып табылады ? 44 депутат, одан кей?нг? топ 40-тан 50 жас?а дей?нг?лер ? 36 депутат, 60 жастан ас?андар ? 23 адам ж?не саны е? аз топ 30-дан 40 жас?ан дей?нг?лер ? 4 депутат.
Т?рт?нш? сайлан?ан ?аза?стан Республикасы Парламент?н?? М?ж?л?с? ?аза?стан Республикасы Президент?н?? ≪Т?рт?нш? ша?ырыл?ан ?аза?стан Республикасы Парламент?н?? М?ж?л?с?н тарату ж?не ?аза?стан Республикасы Парламент? М?ж?л?с? депутаттарыны? кезектен тыс сайлауын та?айындау туралы≫ 2011 жыл?ы 16 ?арашада?ы Жарлы?ына байланысты ?з ж?мысын ая?тады.
Бес?нш? сайлан?ан ?аза?стан Республикасы Парламент? М?ж?л?с?н?? жа?а ??рамы 2012 жыл?ы ?а?тарда жаса?талды.
Сайлау?а жет? саяси партия ?атысты, оларды? ?шеу? сайлау ?орытындысы бойынша сайлаушыларды? 7%-дан астам дауысына ие болып, Парламент М?ж?л?с?не ?тт?, олар: ≪
Н?р Отан≫
Халы?ты?-Демократиялы? партиясы (80,99%), ≪
А? жол≫
?аза?станны? Демократиялы? партиясы (7,47 %),
?аза?стан коммунист?к халы? партиясы
(7,19%).
Парламент М?ж?л?с?нде ≪Н?р Отан≫ партиясынан 83 депутат, ≪А? жол≫ партиясынан 8 депутат, ?КХП-дан 7 депутат ж?мыс ?стейд?. ?аза?стан хал?ы ассамблеясынан 9 депутат бар. М?ж?л?сте барлы?ы 107 депутат ж?мыс ?стейд?.
М?ж?л?ст?? ??рамына б?рын?ы сайланымны? депутатты? корпусынан 43 депутат ?тт?. Палатада б?л?м? бойынша ?р т?рл? б?л?кт?л?ктег? инженерлер ? 30 депутат, 21 педагог, 13 за?гер депутат бар. 21 депутатты? экономикалы? б?л?м?, 10 депутатты? ауыл шаруашылы?ы б?л?м? бар.
М?ж?л?сте 2 академик, 17 ?ылым докторы ж?не 25 ?ылым кандидаты ж?мыс ?стейд?, 60 парламентарийд?? ек? жо?ары б?л?м? бар. Палатада т?рл? ?лт ?к?лдер?н?? ??рамы ке?ейд?. Депутатты? корпус ??рамында 76 ?аза?, 21 орыс, 3 украин, 2 нем?с ж?не б?р-б?рден татар, шешен, корей, ?збек ж?не ?й?ыр бар. Депутат ?йелдерд?? саны ? 26.
М?ж?л?ст?? депутатты? корпусыны? орта жасы ? 56 жасты ??райды, б?л т?рт?нш? сайланымда?ыдан т?рт жас?а жо?ары. Жасы бойынша саны е? к?п топ 50-ден 59 жас?а дей?нг?лер болып табылады 47 депутат, 60 жастан ас?андар 34, содан кей?нг? топ 40 жастан 47 жас?а дей?нг?лер 22 депутат ж?не е? аз топ 30 жастан 39 жас?а дей?нг?лер 4 депутат.
VII сайлан?ан ?аза?стан Республикасы Парламент? М?ж?л?с?н?? сайлауы 2021 жыл?ы 10 ?а?тарда ?тт?.
Мемлекет басшысы ?асым-Жомарт То?аев 2022 жылды? ?ырк?йек айында ?аза?стан хал?ына Жолдауында М?ж?л?с пен м?слихаттар сайлауы 2023 жылды? б?р?нш? жартыжылды?ында ?тет?н?н хабарлады.
2023 жыл?ы 19 ?а?тар к?н? Президент ?.То?аев Парламент палаталарыны? т?ра?аларымен ж?не Премьер-министрмен Парламент М?ж?л?с?н тарату ж?не м?слихаттарды? ?к?летт?г?н мерз?м?нен б?рын то?тату ж?н?нде ке?ес ?тк?зд?
[3]
. Президентт?? Парламент М?ж?л?с? ж?не м?слихат депутаттарыны? кезектен тыс сайлауын ?тк?зуге ?атысты м?л?мдемес?нде 2023 жыл?ы 19 ?а?тарда?ы Жарлы?ымен жет?нш? сайлан?ан ?аза?стан Республикасы Парламент?н?? М?ж?л?с?н таратып, ?аза?стан Республикасы Парламент? М?ж?л?с? депутаттарыны? кезектен тыс сайлауын 2023 жыл?ы 19 наурыз?а та?айында?анын хабарлады
[4]
,
[5]
.
Сайлау?а ?атыс?ан бес партияны? ?шеу? сайлаушыларды? 7 пайыздан астамыны? дауысына ие болып, Парламент М?ж?л?с?н?? ??рамына к?рд?. Олар: ≪Nur Otan≫ партиясы (71,09%), ?аза?станны? ≪А? жол≫ демократиялы? партиясы (10,95 %) ж?не ?аза?стан Халы? партиясы (9,10 %). ≪Н?р Отан≫ партиясынан Парламент М?ж?л?с?нде 76, ≪А? жол≫ партиясынан 12, ?аза?стан Халы? партиясынан 10 депутат ?ызмет етед?. 9 депутат ?аза?стан хал?ы Ассамблеясынан сайланды.
VIII сайлан?ан ?аза?стан Республикасы Парламент? М?ж?л?с?н?? сайлауы
2023 жыл?ы 19 наурызда ?тт?.
Сайлау н?тижес?нде сайлау?а ?атыс?ан жет? партияны? алтауы М?ж?л?ске к?рд? (тек
Байта? Жасылдар партиясы
?ана беспайызды? н?тижеге жете алмады) ж?не ?з?н-?з? ?сын?ан ?м?ткерлерд?? жетеу? М?ж?л?стег? мандаттарын алды.
[6]
М?ж?л?ст??
спикер?
оны?
т?ра?асы
деп аталады. Т?ра?а М?ж?л?с сессияларын ашады, палатаны? кезект? б?рлескен отырыстарын ша?ырады, оны? кезект? ж?не кезектен тыс б?рлескен отырыстарына т?ра?алы? етед?. Б?л лауазымны? ?аз?рг? иегер? ?
Ерлан Жа?ан?лы ?ошанов
.
Т?ра?аны?
ек?
орынбасары
бар, оларды? кандидатурасын Т?ра?аны? ?з? ?сынады ж?не М?ж?л?смендер сайлайды. Орынбасарлар Т?ра?а ?оятын м?ндеттерд? орындайды.
| Сайланымы
|
?ызмет?
|
Сайлауы
|
1
(
т?з?м
)
|
30 ?а?тар 1996 ? 1 желто?сан 1999
|
1995
|
2
(
т?з?м
)
|
1 желто?сан 1999 ? 3 ?араша 2004
|
1999
|
3
(
т?з?м
)
|
3 ?араша 2004 ? 20 маусым 2007
|
2004
|
4
(
т?з?м
)
|
1 ?ырк?йек 2007 ? 15 ?араша 2011
|
2007
|
5
(
т?з?м
)
|
20 ?а?тар 2012 ? 20 ?а?тар 2016
|
2012
|
6
(
т?з?м
)
|
25 наурыз 2016 ? 30 желто?сан 2020
|
2016
|
7
(
т?з?м
)
|
15 ?а?тар 2021 ? 19 ?а?тар 2023
|
2021
|
8
(
т?з?м
)
|
29 наурыз 2023 ?
|
2023
|
- Аграрлы? м?селелер комитет?
- За?нама ж?не сот-???ы?ты? реформа комитет?
- Халы?аралы? ?стер, ?ор?аныс ж?не ?ау?пс?зд?к комитет?
- ?леуметт?к-м?дени даму комитет?
- ?аржы ж?не бюджет комитет?
- Экология м?селелер? ж?не таби?ат пайдалану комитет?
- Экономикалы? реформа ж?не ???рл?к даму комитет?