Электр
(
к?не грекше
:
?λεκτρον
-
электрон
) ? барлы?
электрмагнитт?к ??былысты?
, я?ни электр зарядыны? болуына ж?не оларды? ?оз?алысы мен ?зара ?сер?не нег?зделген ??былыстарды? жиынты?ы, термин мазм?ны физика мен техниканы? даму ?рд?с?не байланысты ?згерген.
?арапайым электрл?к ж?не магнитт?к ??былыстар ерте заманда-а? белг?л? бол?анымен “Электр” туралы ?л?м 17 ?асыр?а дей?н
дами
ал?ан жо?. 18 ?асырда ол ?л?м ж?йеге т?спеген факт?лер мен б?р-б?р?не ?айшы жорамалдар жиынты?ынан т?рады. “Электр” ж?н?ндег? ал?аш?ы деректер кейб?р денелер (мыс., янтарь) ?йкел?с н?тижес?нде “электрленед?”, я?ни ондай денелер же??л денелерд? ?з?не тартады деген т?жырым т?р?нде болды (?ылым?а “электр” термин?н 1600 ж.
У.Гильберт
енг?зген). 18 ?асырды? басында денелерд?? электрлену? сол денен? ?орша?ан “электрл?к атмосфера” ?сер?нен болады деп ?арастырылды. Алайда 18 ?асырды? ортасынан бастап денелерд?? ?ш?нде электрл?к “флюидтар” (с?йы?тар) болады деген болжамдар ?алыптаса бастады. 18 ?асырды? ая?ында
Г.Кавендиш
(1773) ж?не
Ш.Кулон
(1785) ??ыпты ж?рг?з?лген ?лшеулерге с?йене отырып электрстатиканы? нег?зг? за?ын (?.
Кулон за?ы
) т?жырымдап берд?. Электр зарядыны? арасында?ы тартылыс не теб?л?с к?ш? кулонды? немесе электрстатик. к?ш деп аталады.
Э. ж?н?ндег? ?л?м тарихында?ы жа?а кезе? ? Л.Гальвани (1791) мен А. Вольтаны? (1794) химиялы? ж?не контакт?л?к электр к?здер?н ашуы болды. Осыдан кей?н электр тогын зерттеу к?шт? ?ар?ынмен ж?рг?з?ле бастады: ?уел? токты? физиологиялы? ?сер?, кей?н оны? химиялы? ж?не жылулы? ?серлер? зерттелд?. 1802 ж. В.Петров электр до?асын (1808 ? 09 ж. м?ны Г.Дэви де бай?а?ан) ашты ж?не оны жары?тандыру ?с? мен бал?ыту пештер?нде пайдалану?а болатынын д?лелдед?.
Дж. Джоуль
(1841) ж?не Э.Х. Ленц (1842) б?р-б?р?не т?уелс?з т?рде ?тк?зг?шпен ток ж?ргенде б?л?н?п шы?атын жылуды? м?лшер? ж?н?ндег? за?ды т?жырымдарды; ?.
Джоуль-Ленц за?ы
.
1820 ж. Х.Эрстед электр тогы мен т?ра?ты магнит арасында байланыс болатынды?ын, ал А.Ампер тогы бар ек? ?тк?зг?шт?? ?зара ?серлесет?нд?г?н ашты. Тогы бар ?тк?зг?штерд?? арасында?ы ?серлесу к?ш? кулонды? к?штен ?згеше ?р? ол электр зарядыны? ?оз?алысына т?уелд? болады. Сонды?тан м?ндай к?штер электрдинамикалы? к?штер деп аталады. Эрстед пен Амперд?? магнетизм ж?н?ндег? аш?ан жа?алы?тары “электр” ?л?м?н?? ??рамына енед?.
19 ?-ды? 2-ширег?нде электр техника?а ке??нен ене бастады. 19 ?-ды? 20 жылдары ал?аш?ы
электрмагнит
, 30 жылдары
телеграфтауды?
жет?лген с?лбалары, гальванопластика, ал?аш?ы электр с?лбалары мен генераторы, 40 жылдары ал?аш?ы электрл?к жары?тандыру приборлары, т.б. пайда болды. Электрд?? к?ндел?кт? т?рш?л?кте ?олданылуы одан ?р? ке?ейд?. Физиканы? жет?ст?ктер?не байланысты
электртехниканы?
к?рт дамуы да электр ?л?м?н?? дамуына елеул? ?сер етт?.
19 ?-ды? 30 ж?не 40-жылдары М.Фарадей электрмагнитт?к ??былыстарды? жа?а концепциясын ?сынды. Б?л уа?ыт?а дей?н электр ?з?н?? ?нд?р?лу? (пайда болу) т?с?л?не с?йкес: ?арапайым электр (мыс., ?йкел?с электр?), атмосфералы? электр, гальваника. Электр (мыс., гальваникалы? батареядан алынатын ток), магнитт?к электр (мыс., Фарадей аш?ан
индукция
тогы), т.б. болып ажыратылатын. Фарадей ?з?н?? т?ж?рибес?не с?йене отырып Э-д?? барлы? т?р?н?? б?рдей екенд?г?н д?лелдед?. Оларды? ?р т?рл? болуы, б?р?нш?ден ? Э. м?лшер?н??, ек?нш?ден ? кернеуд?? (потенциалды?) ?р т?рл? болуына байланысты. Фарадей аш?ан электрмагнитт?к индукция ??былысыны? зор ма?ызы болды. Б?л ??былыс электртехниканы? ?ргетасы болып есептелед?. Ал Ленц индукциялы? токты? ба?ытын аны?тайтын ережен? ?сынды (?. Ленц ережес?). 1833 ? 34 ж. Фарадей электролиз за?дарын ашты. С?йт?п электрхимияны? нег?з? ?алана бастады.
Электролиз
за?дары электр зарядыны? дискретт?л?г? ж?н?ндег? жорамал жасау?а м?мк?нд?к берд?.
19 ?-ды? 2-жартысынан бастап Фарадей идеялары Дж. Максвеллд?? ж?не Г.Герцт?? е?бектер?нде одан ?р? дамытылып, ?орытындыланды. Максвелл ?з?н?? е?бектер?нде (1861 ? 73) Фарадейд?? позициясын толы? жа?тады. Ол Фарадейд?? к?з?арасын математикалы? жолмен талдап, ба?а берд?. М?ны? ?ст?не Максвелл электр ж?не магнит ?р?стер?н?? б?р-б?р?не ауыса алатынды?ын т?жырымдады: уа?ыт бойынша магнит ?р?с?н?? ?згеру? Электр ?р?с?н, ал уа?ыт бойынша электр ?р?с?н?? ?згеру? магнит ?р?с?н ту?ызады. Б?л жа?дайда электр ?р?с?н?? ?згеру жылдамды?ына пропорционал шама электр тогына ??сас болады. Максвелл оны ы?ысу тогы деп атады. Э. зарядын осылайша жалпылау Максвеллге жа?а салдарлар мен болжамдар жасау?а м?мк?нд?к берд?, я?ни: кез келген электрмагнитт?? ?зара ?серд?? таралу жылдамды?ы шект?; нег?зг? ?асиеттер? бойынша жары? тол?ындарымен б?рдей (ерк?н) электрмагнитт?к тол?ындар болады. М?ндай ?орытынды “жары??электрмагнитт?к тол?ын” деген батыл идеяны? д?рысты?ын д?лелдей т?ст?.
Максвеллд?? теориясына с?йене отырып Герц электрмагнитт?к тол?ынны? бар екенд?г?н т?ж?рибе ж?з?нде д?лелдед?. С?йт?п электрмагнитт?к ?р?с концепциясы электр туралы ?л?мде бер?к д?лелденд?. Герц т?ж?рибес?н?? н?тижес? электрмагнитт?к тол?ындарды байланыс ма?саты ?ш?н пайдалану?а итермелед?. М?ндай м?ндетт?
А.С. Попов
орындады. Ол 1895 ж.
радионы
ойлап тапты.
Максвеллд?? ?р?с энергиясы ке??ст?кт?? к?шкентай к?лем?нде белг?л? б?р ты?ызды?пен тарал?ан деген т?жырымны? электрмагнитт?к ?р?с концепциясыны? дамуы ?ш?н зор ма?ызы болды. Т?тас ортада?ы энергияны? са?талу за?ыны? жалпы т?жырымдамасын 1874 ж. Н.А. Умов берд?. Эл.-магн. тол?ынны?, сондай-а? жары? тол?ыныны? дене бет?не т?с?рет?н ?ысымы рет?нде бай?алатын импульсы болады. Жары? ?ысымыны? болатынын т?ж?рибе ж?з?нде П.Н. Лебедев д?лелдед? (1899).
Электрмагнитт?к ?р?ске динамикалы? ??ымдарды (масса, энергия, импульс) пайдалану?а болатынды?ы, физиктерд?, Фарадей мен Максвеллд?? (?р?ст? ерекше ортаны?, я?ни эфирд?? к?й? рет?нде ?арастыр?ан) к?з?арастарын ?айта ?арау?а м?жб?р етт?. М?ндай ?айта ?арау салыстырмалы? теориясы шы??аннан кей?н м?мк?н болды. С?йт?п ?алымдар электрмагнитт?к ?р?ст? эфирд?? к?й? рет?нде ?арастыратын к?з?арастан б?ржолата бас тартты. 19 ?-ды? со?ында электр туралы ?л?мн?? дамуында жа?а кезе? басталды. Оны? мазм?ны Г.Лоренц нег?з?н ?ала?ан классик. электронды? теорияны? шы?уына байланысты ед?. Алайда б?л теорияны? да шеше алма?ан к?птеген м?селелер? болды. Б?л ?иыншылы?тар 20 ?-ды? басында пайда бол?ан ма?ызды физикалы? теорияларда шеш?ле бастады.
- Спасский Б.И., История физики, 2 изд., ч. 1 ? 2, М., 1977.
- Н. Сей?тхан?лы