Б?л ма?аланы Уикипедия сапа талаптарына с?йкес болу ?ш?н жет?лд?ру ?ажет. Осы ма?аланы ?р? ?арай дамыту?а к?мектес???з.

Б?л ма?аланы Уикипедия сапа талаптарына лайы?ты болуы ?ш?н уикиленд?ру ?ажет.

Феминизм ( лат. femina - ?йел) ? саяси, экономикалы?, ?леуметт?к ж?не ?йелдерд?? жеке ???ы?тарын ке?ейтуге ба?ыттал?ан б?р?атар идеологиялар . Сонымен ?атар феминизмды саяси, ?леуметт?к ж?не сексизмге ?арсы ?оз?алыстар деп атау?а болады. Феминизмн?? басты идеясы ? ?о?амны? б?к?л саласында ?йелдерге еркектермен те? м?мк?нш?л?ктерд? орнату.

Феминист?к ?оз?алыстар ?ткен ж?не ?аз?рг? кезе?дерды? к?рес?, ?йелдерд?? саяси ???ы?ы ?ш?н к?рес. Мысалы: мектеп ж?не жо?ары б?л?м алу, сайлаулар?а ?атысу, мемлекетт?к лауазым?а ие болу ???ы?тары, ж?мыс ?стеу ж?не еркектермен те? жала?ы алу ???ы?тары, жеке менш?к ж?не д?ние-м?л?кке ие болу ???ы?тары, м?м?лелерге ?атысу ???ы?тары, т?рмыс?а ?з ерк?мен шы?у немесе шы?пау ж?не неке б?зу ???ы?тар, ана болу немесе болмау (чайлфри), аборт жасату ???ы?тар, декретт?к демалыс ???ы?тар, дене дербест?г? ж?не т?тасты? ???ы?ы (?йелдер мен ?ыздарды зорлау, жынысты? ?ысым к?рсету ж?не т?рмысты? зорлы?-зомбылы?тан ?ор?ау).

Феминист?к ?оз?алыстар ?йелдер ???ы?ы саласында?ы, ?с?ресе Батыс елдер?ндег? ма?ызды ?леуметт?к ?згер?стерд?? нег?зг? ?оз?аушы к?штер?н?? б?р? болып саналады. Б?ра? ??з?рг? кезге дей?н Батыс елдер?нде де феминизм толы? ж?зеге асты деп айтуга болмайды (мысалы, Католик ш?ркеу?н?? бил?г?нен шы?алмай отыр?ан Польшада ?йелдерге аборт жасату?а тыйым салын?ан).

?оз?алыс рет?нде феминизм XVIII ?асырда пайда болды. XIX ?асырда суфражизм ?оз?алысынан басталып, XX ?асырды? б?р?нш? жартысына дей?н созыл?ан феминизм ?йелдерды? сайлау?а ?атысу ж?не жеке менш?кпен д?ние-м?л?кке ие болу ???ы?тар?а к?рескен. Б?зге танымалы феминизм еркектерды? ж?не ?йелдерды? арасында?ы саяси те?д?кт? орнатуды к?здейд?.

≪The Feminine Mystique≫ (1963 ж.) американды? жазушы Бетти Фриданнын ж?не ≪Le deuxieme sexe≫ (1949 ж.) франциялы? философ Симона де Бовуардын ( Франция ) шы?армалары феминист?к ?оз?алыстар?а е? к?п ?сер еткендерды? б?р? болып танылады.

Феминист ?йелдер? ж?не ?алымдар ?йел ?оз?алысы тарихта бастап?ы ?ш ≪тол?ын?а≫ б?лед?. ≪Б?р?нш? тол?ын≫ XIX ж?не XX ?асырды? б?р?нш? жартысында дамы?ан суфражист ?оз?алысына жатады. Суфражист ?оз?алысыны? басты идеясы ?йелдерге дауыс беру болып саналады. ≪Ек?нш? тол?ын?а≫ ?йелдерд?? бостанды?ына арнал?ан идеялар мен ?с-?рекеттер жатады. 1960 жылы бастал?ан ?йелдерд?? бостанды?ы ?ш?н ?оз?алыс ?йелдер мен еркектерд?? за?ды ж?не ?леуметт?к те?д?г?н жа?та?ан. ≪?ш?нш? тол?ын≫ ек?нш? тол?ынны? жал?асы ж?не ек?нш? тол?ынны? с?тс?зд?г?не пайда бол?ан саяси кертартпалы? болып саналады. ?ш?нш? тол?ынны? басталуы 1990-жылдар болып есептелед? [6].

Феминизмн?? ?ш?нш? тол?ынынына т?н ерекшел?ктер болып квир-теория, н?с?лш?лд?кке ?арсы ?с-?рекеттер, интернационализм ж?не ?йелд?? сексуалды?ы жайында?ы стиматизациясына ?арсылы? табылады. Сонымен ?атар, егер ек?нш? тол?ында порнография ?йелдерд?? ?анауы деп ?арастырылса, ?ш?нш? тол?ында порнографияны нейтралды к?з?араспен ?арастырады. Б?г?нг? та?да Ребекка Уокер, Лили Тейлор, Наоми Вульф феминизм ?оз?алысыны? е? к?рнект? ?к?лдер? болып табылады.

?йелдер мен еркектерд?? ???ы? те?д?г? жайлы е? ал?аш айтыл?ан м?т?ндер буддизм ?а?идасыны? б?л?г?, Тхеригатхада, д?ни т?р?ыда табылады. Европада?ы феминизм XVIII ?асырды? со?ы мен XIX ?асырды? басы арасында дамы?ан. Сол кезде ?йелд?? ?о?амда?ы ?анал?ан орны жайында п?к?р к?пш?л?кке тарай бастады. Сол уа?ытты? белсенд? ?айраткерлер?н?? б?р? София де Кондорсе болып табылады.

А?Ш Т?уелс?зд?к шай?ас (1775-1783) кезе??нде ?йелдер ?здер?н?? ???ы?тарын ал?аш рет талап етт?. Америка хал?ыны? б?р?нш? феминист ?йел? Абигейл Смит Адам (1744-1818) болып табылады. Ол тарих?а ?з?н?? танымал с?здер?мен к?рд?: ≪Б?з ма??лдауына ?атыспа?ан за??а ж?не б?зд?? м?ддем?зд? ?к?лд?к ?ылмайтын ?к?метке ба?ыну?а м?ндетт? емесп?з≫ (1776).

Францияда 1789 жылы ?ткен ?лы Франция к?тер?л?с?не ?арай ?йелдерд?? те?д?г? ?ш?н к?реске арнал?ан ал?аш журнал шы?ты. Содан со? саяси к?реске ?атысушы ?йелдерд?? ал?аш?ы клубтары пайда болды. Алайда 1791 жыл?ы Француз Конституциясы ?йелдерге дауыс беру ???ы?ын беруден бас тартты. Сол жылы Олимпия Гук 1789 жыл?ы Адам ???ы?тары Ма?лумдамасын ?лг? ?ылып, ?лтты? жиналыста ?йелд?? ???ы?тары ма?л?мдамасын ?сынды. Ол ма?л?мдамада ?йелдерд?? ?леуметт?к ж?не саяси те?д?г?н толы?ымен мойындауын талап етт?.

Сол жылы ?йелдерд?? ≪Республикалы? к?тер?л?с ?йелдер?н?? ?о?амы≫ атты ал?аш?ы саяси ?йымы пайда болса, 1793 жылы Конвент ол ?йым?а тыйым салып, артынан ма?л?мдама авторы Олимпия де Гук ?л?м жазасына кес?лд?. Оливияны? айтып кеткен с?здер?: ≪Егер ?йел эшафотка к?тер?луге лайы?ты болса, онда ол парламентке де к?руге лайы?ты≫. Н?тижес?нде, 1795 жылы Францияда ?йелдерге ?о?амды? орындарда ж?не саяси жиналыстарда к?р?нуге тыйым салынады. 1804 жылы Наполеон императоры ?йелд?? б?тк?л ???ы?ы жойыл?аны жайлы ж?не ?йелд?? еркект?? ба?ылауында деген жарлы?ты жариялады.

Англия ел?нде ?йелдерд?? те?д?г? жайлы Мэри Уолстонкрафт (1759-1797) ≪?йел ???ы?ыны? ?ор?ауы≫ (1792) атты к?табында талап етт?. Осы к?тап XIX ?асыр?а дей?н пайда бол?ан ал?аш феминист?к ж?мыстарыны? б?р? болып саналады.

?йелдерд?? б?р?ккен ?оз?алысыны? бастауы 1848 жылы болып саналады. Сол жылы Сенека-Фоллз ?аласында (Нью-Йорк штаты, А?Ш) ?йелдерд?? ???ы?тарын ?ор?ау?а арнал?ан ≪?йелдер мен еркектер те? болып жарал?ан≫ атты ??рылтайы ?тт?. ??рылтайда ≪Сез?м ма?л?мдамасы≫ ?абылданды. Ма?л?мдаманы? к?терген басты с?ра?тары ?йелдерд?? м?л?кке, некеге, маманды?ты та?дау?а, толы? б?л?м алу?а еркермен те? ???ы?тарымен байланысты болды. Ма?л?мдаманы? авторлары Элизабет Кэйди Стэнтон ж?не Лукреция Мотт болды. Феминизмге ?арсы бол?ан Джон Стюарт Милль, а?ылшынны? либералды философы, 1869 жылы ?з?н?? ≪?йелд?? ба?ынуы≫ атты ж?мысында ≪б?р жынысты? ек?нш? жынысты за?намалы? т?рде ?олдауы зиян, ж?не жалпы адамзатты? дамуына кедерг? жасайды≫ деп айтып кеткен.

?йел ?оз?алысыны? басты ж?не ма?ызды с?ра?тарыны? б?р? ?йелд?? м?л?кт? иеленуге ?атысты болды. Солай, 1860 жылы Элизабет Стэнтонны? ?ндеу?н?? н?тижес?нде, Нью-Йорк штатыны? За?намалы? жиналысы к?йеуге шы??ан ?йелдерд?? м?л?г? жайында акт?н ?абылдады. Б?л акт ?йелд?? ?з? тап?ан м?л?г?н еркекпен б?рдей жа?дайларда ?з?нде ?алдыру?а кеп?л берд?. Одан бас?а, акт ?йелд?? еркекпен б?рдей бала-ша?асына ?ам?орлы? ?ылуын, ж?не жес?р ?йелд?? ???ы?тарын да ?арастырды [7].

XIX ?асырды? ек?нш? б?л?г?н?? басты кей?пкерлер?н?? б?р? Эммерин Панкхерист (Emmeline Pankhurst) болды. Ол ?йелд?? дауыс беру ???ы?ын алу?а арнал?ан ?оз?алысты?, бас?а с?збен айт?анда суфражизмн?? ( а?ыл . suffrage ? ≪дауыс беру ???ы?ы ) нег?з?н ?алаушыларды? б?р? болды. Эммеринн?? басты ма?саттарыны? б?р? Британия ?о?амында дамы?ан, ?йелдерге ?арсы сексизмд? жою болды. С?йт?п, ол 1903 жылы ?йелдерд?? ?леуметт?к ж?не саяси ???ы?ын ?ор?ау?а арнал?ан (Women’s Social and Political Union, WSPU) ?йымын ?алады. Бес жылды? ?ш?нде ?йым м?шес?н?? саны 5 мы??а жетт?. Алайда б?л ?йымны? м?шелер? ?айта-?айта т?т?ын?а алынып, кейб?р м?шелер? ?амау?а бер?лген со? ?йым м?шелер?н?? к?б?с? ?к?метт?? сондай ?рекеттер?не ?арсылып б?лд?р?п, ашты? жариялады. Ашты?ты? н?тижес?нде, ашты? ?атысушылары ?здер?н?? денсаулы?ына зиян келт?р?п, за? шы?арушы ж?йес?н ?айырымсыз к?рсет?п, к?пш?л?кт?? назарын феминизм идеяларына аудара б?лд?.Осылайша, Англия парламент? ?йелдерд?? ?о?амда?ы жа?дайын жа?сарту?а арнал?ан б?рнеше за? ?абылдады, соны? ?ш?нде ?йелдерге дауыс беру ???ы?ы бер?лд? (1894).

Сол сек?лд?, А?Ш-та 1869 жылы ??сас ек? ?йым пайда болып, 1890 жылы б?р?г?п, ?йелдерге дауыс беру ма?сатымен ?лтты? Америка ассоциациясын ??рады. Осы ассоциация м?шелер?н?? белсенд?л?г? ар?асында Америка штаттарыны? ?йелдер?не дауыс беру ???ы?ы бер?лд?. 1920-жылдарды? басында Вашингтон ?аласында Анти-флирт атты клуб ?ызмет жасады ж?не осы клубты? ма?саты ?йелдерд? еркектерд?? жа?ымсыз ниет?нен ?ор?ау болды.

Ресейде ≪?йел м?селес?н??≫ к?тер?лу? Крым шай?асыны? же??лу кезе??не жат?ызады. 1857 жылы Н.И. Пирогованы? ≪?м?р с?ра?тары≫ атты ма?аласы шы?ып, ?йелдерд? жа?адан т?рбиелеу м?селес? ?арастырылады. Сол ма?аладан кей?н б?раз п?к?рталастар пайда болып, рес?мделген ?йел ?оз?алысы туындайды. Сол уа?ытта Д.И. Писаревты? ?йг?л? с?здер? шы?ады: ≪?йелд?? еш?андай к?н?с? жо?≫. Писарев, ?с?ресе, ≪еркект?? ?йелд? езу?н ж?не жала жабуын≫ белг?леп кеткен. Писаревт?? ойы бойынша ≪еркек ?йелд? ?рдайым кем?т?п, а?ыл-ойы жет?лмеген, адамгерш?л?г? жо? ж?не ?ылмысты ??штарлы?тар?а бей?м деп ?арастыр?ан≫ [8]. Алайда Октябрь к?тер?л?с?не дей?н ?йелдерд?? ?о?амда?ы жа?дайы ?згере ?ой?ан жо?. Ресейдег? ?йелдер ?оз?алысыны? белсенд? ?айраткерлер?н?? б?р? Александра Калмакова бол?ан.

Феминизмн?? ≪Ек?нш? тол?ыны≫ 1960-жылдарды? басы мен 1980-жылдарды? со?ына дей?н жал?асты. Феминизмн?? ≪ек?нш? тол?ыны≫ ?аз?р де жал?асын тауып жатыр деп есептелед? ж?не оны кейде ≪?ш?нш? тол?ын≫ деп атайды. Зерттеуш? Эстелла Фридман б?р?нш? ж?не ек?нш? ≪тол?ындарды≫ салыстыра отырып, б?рнеше ?орытындылар жасады. Фридманны? т?жырымы бойынша ≪б?р?нш? тол?ынны?≫ шо?ырлауы ?йелдерд?? дауыс беру? бол?ан, ал ≪ек?нш? тол?ынны?≫ шо?ырлауы ?йелдерд?? кемс?туш?л?г?не ?арсы бол?ан [9]. Феминизмн?? белсенд? ?йелдер?н?? б?р?, публицист Кэрол Ханишт?? ≪Жеке ?м?р - саясат≫ (The Personal is Political) атты ?раны ≪ек?нш? тол?ынмен≫ байланысатын болды [10][11]. ≪Ек?нш? тол?ынны?≫ феминист ?йелдер? м?дени ж?не саяси те?с?зд?кт?? т?рлер? б?р-б?р?мен байланысты екен?н жа?сы т?с?нген. С?йт?п, олар бас?а ?йелдерд? жеке ?м?рлер?н?? саясаттанып кеткен?н ж?не ?к?метт?? ?йелдерд?? ???ы?тарын ?ор?амайтынын ??ыну?а ша?ырды.

≪?йелдерд?? босатылуы≫ (Women’s Liberation) ??ымы Америка ??ралма Штаттарында 1964 жылдан бастап ?олданылса, 1966 жылы баспада пайда болды. 1968 жылдан бастап ??ым т?келей ?йелдерд?? ?оз?алысында ?олданыла бастады [12].

Бетти Фридан ?з?н?? ≪?йелге т?н ??пиялы?≫ (The Feminine Mystique, 1963) атты к?табында ?йелд?? ?м?р?н?? м?н? тек ?й шаруашылы?ы мен бала т?рбиелеуде деп ?алыптас?ан ой?а ?арсы болып, сын?а ?шырады [13].

Фриданны? ойы бойынша ?йелд?? ?о?амда?ы ?й иес? ж?не бала т?рбиеш?с? р?л? ≪?йелге т?н ??пиялы?≫ деген ??ым ар?ылы таныл?ан. Жал?ан ?ылыми теориялар, ?йел журналдары ж?не жарнама индустриясы ≪на?ыз ?йелге≫ б?л?мн??, мансапты? ж?не саяси ???ы?тарды? керег? жо? екен?н ?йреткен. Б?р с?збен айт?анда, т?рл? а?парат ??ралдары ж?не ?о?амда ?алыптас?ан п?к?рлер ар?ылы ?йелге к?шкентайынан болаша? к?йеу?не ж?не бала-ша?асына ?ызмет ету идеясы с???п, феминизмн?? к?рес?п келе жат?ан т?уелс?зд?к пен м?мк?нш?л?ктерге ?атысты ойларын жо??а шы?арады [14].

Нег?з?нен, ≪феминизм≫ ??ымы тек б?р ?ана идеологияны ?з?мен б?рге алып ж?рмейд?. Феминизм ?оз?алысыны? ?ш?нде к?птеген а?ымдар мен топтар бар. Феминизмн?? солай б?лшектену? т?рл? тарихи жа?дайлар?а, халы?тарды? ерекшел?ктер?не ж?не та?ы бас?а т?рл? факторлар?а байланысты. Феминизмн?? к?п а?ымдары б?р-б?р?не ??сас ж?не феминизмн?? еруш?лер? б?рнеше а?ымдарды? м?шес? бола алады.

Социалист?к феминизм ?анау ж?не е?бек жайлы марксист?к идеяларын ?олдайтын, ?анал?ан ?йелдерд? б?р?кт?рд?. Социалист?к феминизмн?? басты м?селес? ?йелд?? ж?мыс орны мен ?й т?рмысында?ы те?с?зд?кпен байланысты [15]. Социалист?к феминизмн?? жа?таушылары жез?кшел?кт?, ?йе шаруасымен айналысуды ж?не неке ??руды а?са?алды? д?у?рде ?алыптас?ан ?йелд? пайдалану ма?сатында ?олданатын т?с?л деп ?арастыр?ан. Сонымен ?атар, социалист?к феминизмн?? жа?таушылары тек еркектермен ?ана шектелмей, капиталист?к ж?йеден ?анал?ан бас?а да ?ауымдармен б?р?ккенд? ж?н к?рд? [16].

Карл Маркс ж?не Фридрих Энгельс ж?мысшылар табыны? ез?лу? жойылса, сол кезде жынысты? те?с?зд?к жойылады деп ойла?ан. Энгельс ?йелд?? еркекке ба?ынуы жеке м?л?кт?? ж?не тапты? ?о?амны? пайда болуымен ж?не отбасында е?бект?? б?л?су?мен байланыстыр?ан [17]. Марксистерд?? ойы бойынша, ?йелдерд? ?анау е?бек б?л?су?н?? б?ржола жойылуыны? ар?асында ая?талады.

Кейб?р социалист?к феминистер жынысты? ?анауды тапты? ?анауымен байланысты екен?н а??ырт деп ?арастырады, сол себептен жа?таушыларды? ?лкен б?л?г? жыныс пен тап ??ымдарын б?луге тырысты [18]. Алайда А?Ш-та?ы ≪Радикал ?йелдер≫ (Radical women) ж?не ≪Азат социалист?к партиясы≫ (Freedom Socialist Party) атты социалист?к феминист?к ?йымдарды? ж?мыс ?стеу? ж?не Фридрих Энгельс пен Август Бабельд?? марксист?к ж?мыстары ?йел ?анауы мен тапты? ?ысымны? байланысы бар бол?анына д?лел болды.

Уа?ыт ?те келе радикалды? феминизмн?? ?ш?нде т?рл? а?ымдар пайда болды, соны? ?ш?нде м?дени феминизм, сепаратты (б?лек) феминизм ж?не антипорнографиялы? феминизм. М?дени феминизм деген?м?з ≪?йел таби?атына≫ немесе ≪?йелд?к жаратылыс?а≫ ?атысты жете ба?аланба?ан ерекшел?ктерд? ??ндылы? ?ылып, ?йелдерд?? ?о?амда?ы орнын жеке ?арастыру [19].

Кейб?р радикалды? феминистерд?? ойынша, ?йелдерд? ?анау ж?не оларды? ???ы?тарыны? жо?ты?ы кез?нде ?о?амда ?алыптас?ан еркек бил?г?н?? ??рылымына байланысты ж?не сол ??рылымды толы? б?зудан бас?а еш?андай реформа жа?дайды ?згерте алмайды [10]. Мэри Дейл еркектерс?з ?м?рд?? жа?сыра? болады деген п?к?р б?лд?рген.

Сепаратты? (б?лек) феминизм деген?м?з ?зге жынысты? ?арым-?атынастарды ?олдамайтын радикалды? феминизмн?? б?р т?р?. Б?л феминизмн?? жа?таушылары ?йел мен еркект?? айырмашылы?ы ?те ?лкен, сол себептен, еркектерд?? феминист?к ?оз?алыс?а ?лес ?оса алатынына сенбейд?. Олар еркектерд?? кес?р?нен феминизмд? патриархалдык ж?йеге б?рып кетед? деп ойлайды [20]. Мэрилин Фрай сепаратты? феминизмд? ≪еркектерден, еркектерд? ?олдайтын ж?не еркектерд?? м?дделер?н ?олдайтын мекемелерден, ?арым-?атынастардан, р?лдер мен ?рекеттерден ?ор?айтын ж?не ?йелдер ?олдайтын ерекше б?л?м≫ деп сипатта?ан [21].

Либералды феминизм ?йел мен еркект?? саяси ж?не за?ды т?рде те?д?г?н талап етед?. Б?л феминизмн?? т?р? ерекше болып есептелед?, себеб? ?йелд?? еркекпен б?рдей жа?дайда ?з?н?? те? ???ы?тарына жете алатынына сенед?. Либералды феминизм ?йел мен еркект?? жеке ?арым-?атыныстарын ?арыстырып, ?о?амда?ы ?згер?стерд? сол ?арым-?атынастардан басталады деп сенед?. Либералды феминисттерд?? п?к?р? бойынша, ?йелд?? барлы?ы еркекпен те? болуды талап етуге ?аб?лет? бар [22].

Либералды феминизмн?? т?б? А?артушылы?ты? т?жырымдамасынан алын?ан а?ыл мен те? м?мк?нш?л?к ?а?идаларын нег?зге алып, ?о?амны? жа?адан ??руында жатады. Сол ?а?идаларды ?йелдер ?ауымына ?олдану - либералды феминизмн?? нег?з? болып, Джон Стюарт Миль, Элизабет Кэйди Стэнтон ж?не та?ы бас?а теоретиктарды? ар?асыда XIX ?асырда дамыды. Сол себептен, ?йелд?? жеке м?л?кке деген ???ы?ы еркектерд?? т?уелдег?нен босататын е? басты ???ы?тырыны? б?р? болып есептел?п, ?оз?алысты? басты к?терген м?селес? бол?ан [23].

Б?л феминизмн?? т?р? бас?а а?ымдар?а ?ара?анда ?йелд?? ???ы?тарын ?о?амны? ??рылымын толы?ымен ?згерту ар?ылы талап етпейд?. Либералды феминисттер ?ш?н ?йелд?? аборт?а деген ???ы?ы, сексуалды алымса?ты? жайлы с?ра?тары, дауыс беру ???ы?ы, б?л?м алу саласында те? м?мк?нш?л?ктер?, ≪б?рдей ж?мыс?а б?рдей е?бека?ысы≫ (≪Equal pay for equal work≫ ?раны), медициналы? ?ызметке ?ол жетерл?г? ж?не ?йелдерд?? т?рмысты? жа?дайларда зорлы-зомбылы?тан азап шегу? м?селелер? ма?ызды болды [22].

≪?ара≫ феминизм а?ымы бойынша, сексизм, тапты? ?анауы, н?с?лш?лд?к б?р? байланысты [24]. Егер феминизмн?? а?ымдары сексизм мен тапты? ?анауымен к?рес?п, алайда н?с?лш?лд?кт? елемейт?н болса, онда ол адамдар н?с?лге ?атысты кемс?туш?л?кке тап болады деген п?к?р бол?ан. ≪Комби ?зен?н?? ?жымы≫ (The Combahee River Collective) атты ≪?ара≫ феминист?к лесбий ?йымыны? 1974 жылы шы?ар?ан ≪?ара≫ феминисттерд?? с?ранысында егер ?ара тер?л? ?йелдерд?? босатылса, ол б?к?л ?анал?ан ?ауымдарды? босатылуына алып келед? деп айтыл?ан [23].

Осы ?оз?алысты? ?ш?нде пайда бол?ан теорияларды? б?р? - Элис Уокерд?? вуманизм?. Нег?з?нде, вуманизм феминист?к ?оз?алыс?а сын т?рде пайда болды. Феминист?к ?оз?алыста а? тер?л? ?йелдерд?? басымды бол?анына ж?не тап ж?не н?с?л ?анауына ?арсы ж?рмейд? деген к?н? ?ойды. Элис Уокер ж?не оны? сер?ктестер? ?ара ?йелдерд??, а? ?йелдерге ?ара?анда, ?анау?а ?атты ж?не ?ар?ынды т?рде душар болатынын ескере ?тт? [25].

≪?йелдер, н?с?л ж?не тап≫ (Women, Race, and Class) атты к?табыны? авторы, Анджела Дэвис, н?с?л, гендер ж?не тапты? т?келей байланасы бар деп д?лелдеген ал?аш феминисттерд?? б?р?.

Постотарлы? феминисттерд?? ойынша, отаршылды? саясатыны? н?тижес?нде пайда бол?ан н?с?лд??, тапты? ж?не ?лысты? ?анауы постотарлы? ?о?амдарда?ы ?йелдерге маргиналды? ?сер алып келд?. Олар гендерд?? ?анауы патриархатты? е? басты ?оз?аушы к?ш? деген п?к?рге ш?б? келт?рд?. Постотарлы? феминизмн?? жа?таушылары батыс ?о?амыны? ?йелдер?н б?л?мд?, заман?а сай ж?не ???ы?тары мол, ал батыстан тыс ?о?амдарды? ?йелдер?н бойк?йез ж?не ?нс?з ?аза тап?андар деп суреттегенге ?арсы бол?ан [26].

Постотарлы? феминизмн?? пайда болуы отаршылы? гендер теориясымен байланысты. ?р? мемлекеттер отаршы мемлекеттер?не ?здер?н?? ?а?идаларын та??ан. Чилла Бальбект?? с?здер? бойынша, ?аз?рг? та?да постотарлы? феминизмн?? басты ма?саты отарлаушы елдерд?? ?лг?с? бойынша емес, постотарлы? ?о?амдар?а т?н т?с?лдер ар?ылы гендер ?анауын жою [27]. Постотарлы? феминизм батыс елдер?н?? феминист?к ?оз?алыстар?а к?м?нмен ?арайды, ?с?ресе, феминизмн?? радикалды ж?не либералды т?рлер?не [28].

≪?ш?нш? ?лемн??≫ феминизм? - ?ш?нш? ?лемн?? елдер?нде дамы?ан феминизмге байланысты ойлар мен п?к?рлерд?? жина?ы [29]. ≪?ш?нш? елдерд??≫ белсенд? феминисттер? Чандра Талпад Моханти (Chandra Talpade Mohanty) ж?не Сародджини Саху (Sarojini Sahoo) батыс феминизмд? этноцентрикалы? ж?не ≪?ш?нш? елдерд??≫ ?йелдер?н?? ерекшел?ктер?н ескермейд? деп сын?а беред?. Чандра Талпад Мохантид?? с?здер? бойынша, ≪?ш?нш? елдерд??≫ ?йелдер? батыс феминизмд? ≪н?с?лш?лд?к, тапты? ж?не гомофобия≫ нег?здер?нде ??рал?ан [30].

1970-ыншы жылдардан бастап, бейнелеу ?нер?нде гендер м?селес? ?арастырылып, б?рнеше ?згер?стер пайда болды.

Нью-Йорк ?аласында?ы ?йелдер топтары ?здер?н белсенд? к?рсетт?. Н?тижес?нде, ?нер ж?мысшыларыны? ода?ы м?ражай т?рел?г?н?? алдына ?ой?ан бастып?ы ≪13 талаптан≫ бас?а, суретш? ?йелдерге ?асырлар бойы к?рсет?лген ?д?летс?зд?кт? жоюды ж?не ?йелдер мен еркетерге к?рмелер ?йымдастыру?а, жа?а ж?д?герлерд? иеленуге ж?не ?р?ктеу комитеттер?н ??рау?а те? м?мк?нш?л?ктерд? беруд? ?сынды. Кей?ннен ≪Суретш? ?йелдерд?? б?л?г?≫ (Women Artists in Revolution, ?ыс?аша WAR) атты ?йелдерд?? арасынан жылда ?тет?н Уитни м?ражайында?ы к?рмелерде бай?алатын кемс?туш?л?кке ?арсы ≪?серетк?ш тобы≫ пайда болды. Н?тижес?нде, сол к?рмеге ?атыс?ысы келген суретш? ?йелдерд?? пайызы 5тен 70 пайыз?а дей?н к?тер?лд?.

Осындай ?йел шы?армашылы?ына байланысты п?к?рталасты? ?ш?нде б?рнеше нег?зг? ойлар пайда болды. Сол ойларды Линда Нохлин ?з?н?? 1971 жылы ≪Арт ньюзде≫ ж?не ≪?аз?рг? заманны? 25 суретш? ?йелдер?≫ каталогында шы??ан ≪Неге ?йг?л? суретш? ?йелдер жо??≫ атты эссес?нде на?ты жетк?зе ал?ан. Нохлинн?? п?к?р? бойынша, ?йелдерд?? ?атарынан Микеланджело сек?лд? суретш?лерд?? шы?пауы ?о?амда?ы институт ж?йелер?мен, ?с?ресе, б?л?м беру ж?йес?мен байланысты.

Ленда Бенглис суретш?с? 1974 жылы наразылы? к?рсет?п, еркектер ?ауымына ?арсы шы?ты. Ол еркект?? к?з?арасын к?лк?ге айналдырып, бой т?зеп, б?рнеше рет суретке т?ст?. Е? со??ы сурет?нде ?олына фалоимитаторды алып, жала?аш т?ст?.

Феминист?к ?оз?алысты? н?тижес?нде батыс ?о?амында к?птеген ?згер?стер пайда болды. Сонын ?ш?нде, ?йелдерге дауыс беру ???ы?ы, ажырасу с?ранысын жасау ???ы?ы, жеке м?л?к ???ы?ы, ?йелдерд?? ?з денес?не ие болу ж?не ?з ерк?мен ?ала?ан медициналы? араласуды, соны? ?ш?нде аборт ж?не бала к?тертпейт?н д?р?лерд? ?олдану ???ы?ы бер?лд? [31].

1960-жылдардан бастап ?йелдерд?? босату ?оз?алысыны? басты назары ?йелдерге еркектермен б?рдей жала?ы алу ???ы?ына ж?не отбасы ??ру ерк?нд?г?не ауысты. Сол ?рекеттерд?? б?р? б?рнеше н?тижелер берд? [32].

?аз?рг? та?да ?йелдерге дауыс беру ???ы?ын, жеке м?л?к ???ы?ын ж?не ж?бын ?з бет?нше та?дау ???ы?ын беру сек?лд? феминизмн?? идеялары батыс ?о?амында ешк?мд? та? ?алдырмай, о?айлы?пен ?абылданады. Алайда ж?з жыл б?рын б?л идеяларды к?пш?л?кт?? сана-сез?м?не жету? ?иын?а со??ан. Сол ?ш?н ?аз?рг? та?да феминист?к к?з?арастар саяси ойды? б?рт?тас б?л?г? болып ?арастырылады.

Батыс елдер?н?? т?л?нде (?с?ресе, а?ылшын т?л?нде) феминисттер гендерл?к нейтралды т?лд? (а?ыл. gender-neutral language) ?олдануды жа?тайды. Мысалы, Ms. деген с?зд? тек т?рмыс?а шы??ан ?йелдерге ?олданумен шектелмей, б?тк?л ?йелдерге ?олдануды ?сын?ан. Оны? ?ст?не, феминисттерд?? ?сынуы бойынша егер с?з б?р ??ымны?, затты? немесе ??былысты? ма?ынасын б?лд?рсе, алайда тек еркектерге байланысты деп т?лде ?олданылса, онда ол с?здерд? орта?, ек? жыныс?а б?рдей ?олданылатын с?здермен ауыстыру ?ажет. Мысалы, ≪к?йеуге шы?у≫ деген ??ымны? орнына ≪зайыптылы?≫ деген с?зд? ?олдан?анды ж?н деп ?арастыр?ан.

А?ылшын т?л?нде кейб?р с?здер тек еркекке ?атысы бар сек?лд? к?р?нед?. Мысалы, humanity ж?не mankind деген с?здер адамзат деген ??ымды б?лд?рсе, алайда, ек?нш? с?зд?? т?б?р? ≪man≫ т?келей аудар?анда ≪еркек≫ дегенд? б?лд?ред?. Сол ?ш?н humanity деген с?з?н?? ?олданылуы д?рыс деп есептелед?, себеб? ол ек? жыныс?а да орта? (нейтралды).

Т?лдег? сексизмд? жою ?ш?н осындай ж?не та?ы бас?а ?згер?стерд? т?л ?олдануына енг?зу ?ажет, себеб? феминистерд?? ойы бойынша адамны? ?м?рд? а??аруы ж?не ?з орнын ?м?рде т?с?ну? т?лд? ?олдауы ар?ылы келед?.

Феминизмн?? ?арсыластарыны? ойы бойынша, ?йелдер ?оз?алысыны? ≪сырт?ы к?штерд?≫ ба?ыну ма?саты адамгерш?л?к пен ?сиетт? дамытатын ≪?шк? к?штерге≫ ?арсы келед?. Себеб?, кез?нде ?сиет пен т?рбиеге ?йел ?ауымы жауапты деп есептеген, ал ?йелд?? ?о?амда?ы ?згерген р?л? сондай ??ндылы?тарды дамыту жолында кедерг? болады деп ?ара?ан. Ал феминисттерд?? ойынша, т?рбие мен б?л?м беру саласы тек ?йелд?? жауапкерш?л?г? болу м?ндетт? емес.

Нег?з?нде, феминист?к ?оз?алыс тек батыста?ы емес, бас?а да феминизм дамы?ан елдердег? ?згежынысты? ??штарлы? ?арым-?атынастар?а ?сер?н тиг?зд?. К?б?несе, феминизмн?? ?сер? жа?сы ?згер?стер алып келд?, алайда жаман жа?тарын да жасырмау?а ти?сп?з. ?йел мен еркект?? ?арым-?атынасында б?рталай ?згер?стер енг?з?лген со? еркектер де, ?йелдер де жа?а жа?дайлар?а бей?мделуге тура келд?. Б?л ?йелдерд? де, еркектерд? де абыржытып ж?берд?, себеб? ?асырлар бойы ?алыптас?ан к?з?арасты ?згерт?п, д?ст?рл? емес жа?дайлар?а ?йрену о?ай?а со?пады.

?йелдер енд? ?з ерк?мен алдына ашыл?ан м?мк?нд?ктерд? ?олдана алады, дегенмен кейб?р ?йелдер ж?мыс пен ?йд?? арасында те?гер?м жасаймын деп, ≪алып ?йел≫ р?л?нен ?ысым ала бастады. С?йт?п, жа?адан ??рыл?ан ?о?амны? ?ш?нде жа?сы ана болу ?йелге ?иын?а т?се бастады. Соны к?рген еркектер, бала ба?у ж?не т?рбиелеу жауапкерш?л?г?н тек ?йелдерд?? мойнына ?ана аспай, ?здер? сол ?дер?ске ?атыса бастады. Еркектер ?здер?н?? жауапкерш?л?г?н мойындай бастады.

Феминизмн?? ≪ек?нш? тол?ынынан≫ бастап, сексуалды т?л?м мен ?сиетке байланысты ?згер?стер пайда болды. ?йелдер ?здер?н жоспарлама?ан ж?кт?л?ктен са?тану?а м?мк?нш?л?ктерд? ?олданып, ?з-?здер?н сексуалды ?арым-?атынастарда сен?мд? ?стай бастады. О?ан ?оса, ?о?амны? ?йел же?с?кт?г?не ойы ?згерд?.

Б?л жет?ст?ктерд?? болуына ?арамастан, феминисттерд?? ойынша, сексуалды к?тер?л?с еркектерге ?ана ?олайлы болды. ≪Зайыптылы?ты? басты м?ндет? ?йелдерд? ?ысымда ?стау ма жо? па?≫ деген та?ырып ал? ?зект? болып келед?. Зайыптылы?ты ?йелдерд?? ?ысымы деп ойлайтын адамдар, ≪?она? некес?≫ деген ?арым-?атынасты та?дайды, я?ни, б?л ?арым-?атынастарды? басты айырмашылы?ы еркек пен ?йел б?р-б?р?не деген м?ндеттерден босатылады.

Феминизмн?? ?сер? д?нн?? б?раз жа?тарына тид?. Протестант хрестианды?ыны? либералды а?ымдарында ?йелдерд?? д?н басылары болу?а ???ы?ы пайда болады. Христианды? реформизм ар?ылы ?йелдер б?рте-б?рте еркектермен те? болып, бас?а жо?ары д?ни ?ызметтерге жолы ашылып, енд? кейб?р нанымдарды жа?адан, бас?а жа?тан, ?арастыру?а м?мк?нш?л?ктер пайда болды.

Алайда б?л тек протестант христианды?ында ?ана бай?алды. Ислам, католицизм ж?не православияда б?л даму ба?ыт дамымады. ?с?ресе, ислам д?н?нде, ?йелдерд?? ?андай болсын д?н басыларды? ?к?л? болу?а тыйым салынса, ?йткенмен ислам ?ш?ндег? либералды ?оз?алыстар феминист?к ?згер?стер жасау?а б?раз талпыныс жасап жатыр.

1- ↑ Толкование термина феминизм 2- ↑ Kenneth E. Maxwell. A Sexual Odyssey: From Forbidden Fruit to Cybersex. ? New York: Plenum Press, 1996. ? ISBN 030645405X .≪[…] they would like the elimination of men≫ 3- ↑ Маскулинизм и феминизм как разновидности гендерного экстремизма 4- ↑ Gayle Graham Yates. What Women Want: The Ideas of the Movement. ? Cambridge: Harvard University Press, 1975. ? ISBN 9780674950795 . ≪[…] man is anachronism and destroy him before he destroys the rest of humankinds (women). […] Otherwise, like the dinosaur, man is no longer suited to or needed in the balance of nature≫ 5- ↑ Krolokke, Charlotte; Anne Scott Sorensen. Gender Communication Theories and Analyses: From Silence to Performance. ? Sage Publications, 2005. ? Гл. 1. Three Waves of Feminism: From Suffragettes to Grrls. ? ISBN 0-7619-2918-5 6- ↑ Феминизм в общественной мысли и литературе. ? М.: ≪Грифон≫, 2006. ? С. 76 7- ↑ Психологическое здоровье женщин, реализующих рентно-промискуитетное поведение Психологическая помощь. Системные расстановки. 8- ↑ Freedman, Estelle B. No Turning Back: The History of Feminism and the Future of Women. ? Ballantine Books, 2003. ? С. 464. ? ISBN 0-345-45053-1 9- ↑ Перейти к:1 2 Echols, Alice. Daring to be bad: radical feminism in America, 1967?1975. ? Minneapolis: University of Minnesota Press, 1989. ? С. 416. ? ISBN 0-8166-1787-2 10- ↑ К. Ханиш. Личное ? это политическое (1969) (рус.) 11- ↑ Hinckle, Warren; Marianne Hinckle. ≪Women Powe≫. ? Ramparts, № 8, февраль 1968 12- ↑ Fox, Margalit. ≪Betty Friedan, Who Ignited Cause in 'Feminine Mystique', Dies at 85'≫. ? Журнал ≪The New York Times≫, 5 а?пан 2006 13- ↑ Фридан Б. Загадка женственности. ? М., 1994. ? Сс. 44?50 14- ↑ Ф. Вилдинг (Faith Wilding). Чудовищная семейная жизнь (2007) (а?ылш.) 16- ↑ Б. Эренрайх. Что такое социалистический феминизм? (WIN Magazine, 1976) (а?ылш.) 17- ↑ Ф. Энгельс. Происхождение семьи, частной собственности и государства. ? Глава 9. Варварство и цивилизация. ? В книге: К. Маркс и Ф. Энгельс. Избранные произведения. Т. 3. ? М.:Госполитиздат, 1981. ? С. 354.

18- ↑ Lynne Segal, Michele Barrett, Beatrix Campbell, Anne Phillips, Angela Weir, Elizabeth Wilson. ≪Feminism and Class Politics: A Round-Table Discussion≫. ? ≪Feminist Review≫, № 23 ≪Socialist-Feminism: Out of the Blue≫, лето 1986. 19- ↑ Alcoff, Linda. ≪Cultural Feminism Versus Post-Structuralism: the Identity Crisis in Feminist Theory≫. ? Signs, вып. 13, № 3, весна 1988. 20- ↑ Hoagland, Sarah. Lesbian Ethics. ? Venice, CA: LE publications, 1997. 21- ↑ Frye, Marilyn. ≪Some Reflections on Separatism and Power≫. ? В книге: Meyers, Diana T. Feminist social thought: a reader. ? New York: Routledge, 1997. ? ISBN 0-415-91537-6 . 22- ↑ hooks, bell. ≪Feminist Theory: From Margin to Center≫. ? Cambridge, MA: South End Press, 1984 23- ↑ В. Брайсон. Политическая теория феминизма. Введение. ? М.: ≪Идея-Пресс≫, 2001. ? Глава 2. Либерализм: ведущее феминистское направление XIX века, сс. 42?73. 24. ↑ П. Хилл Коллинс. Защищая ≪чёрную≫ феминистскую мысль (а?ылш.) 25. ↑ Walker, Alice. In search of our mothers' gardens: womanist prose. ? San Diego: Harcourt Brace Jovanovich, 1983. ? С. 397. ? ISBN 0-15-144525-7 . 26. ↑ Mills, S. ≪Postcolonial Feminist Theory≫. ? В книге: Jackson, Stevi; Jones, Jackie. Contemporary feminist theories. ? Edinburgh: Edinburgh University Press, 1998. ? ISBN 0-7486-0689-0 . 27. ↑ Bulbeck, Chilla. Re-orienting western feminisms: women’s diversity in a postcolonial world. ? Cambridge Cambridgeshire: Cambridge University Press, 1998. ? С. 282. ? ISBN 0-521-58975-4 . 28. ↑ Greenwald, Andy. Postcolonial Feminism in Anthills of the Savannah (2002) 29. ↑ Narayan, Uma. Dislocating cultures: identities, traditions, and Third-World feminism. ? New York: Routledge, 1997. ? ISBN 0-415-91418-3 . 30. ↑ Mohanty, Chandra Talpade. Introduction. ? В книге: Mohanty, Chandra Talpade; Russo, Ann; Torres, Lourdes. Third World women and the politics of feminism. ? Bloomington: Indiana University Press, 1991. ? С. 49. ? ISBN 0-253-20632-4 . 31. ↑ Butler, Judith. Feminism in Any Other Name. ? Differences, вып. 6, № 2-3, март 1992. 32. ↑ Jo Freeman. From Suffrage to Women’s Liberation: Feminism in Twentieth Century America ? В книге: Women: A Feminist Perspective. ? Mountain View, Calif: Mayfield, 5th edition, 1995. ? Сс. 509?528.

Б?л ? ма?аланы? бастамасы . Б?л ма?аланы толы?тырып, дамыту ар?ылы, Уикипедия?а к?мектесе аласыз. Б?л ескертуд? д?лдеп ауыстыру ?ажет.