Тауфи? ?л-Хаким : ≪ ? Егер ?нер ? ыдыс болса, онда ?дебиет ? шарап ≫ ? деп, ата?ты мысырлы? прозаиг?, публицист, драматург ж?не ?дебиеттанушы Хусейн Тауфи? ?л-Хакимн?? ≪?деби шы?армашылы? ?нер?≫ к?табында жазыл?ан. Жазушыны? ?м?р? Мысырды? ?о?амды? - м?дени ?м?р?н?? б?рнеше онжылды?тарымен байланысты. Оларды? жанрлары мен та?ырыпты? аясы ?рт?рл?. Тауфи? ?л-Хакимн?? к?птеген шы?армалары б?рнеше рет ?айтадан басылып, б?рнеше т?лге аударыл?ан: орыс, француз, итальян, испан, иврит ж?не та?ы да бас?а. Тауфи? ?л-Хакимн?? шы?армашылы? ?ызы?ушылы? ше?бер? ?те ке?. Б?ра? к?б?несе жазушыны б?зд?? заман м?селелер? тол?андырады, ?аз?рг? мысырлы? ?о?амны? ?рт?рл? топтарыны? ?м?рл?к с?ра?тарына жауап ?здейд?.

Тауфи? ?л-Хакимн?? балалы? ж?не жасты? ша?тары жайлы к?п жазыл?ан. Тауфи? ?л-Хаким ?з шы?армаларын к?б?несе автобиографиялы? ма?л?мат?а болып табылады. ≪Мен?? кей?пкерлер?мн?? шынайы ?м?рдег? адамдармен ?атты ??сас бол?анымен, сыншыларды? романдарымды тарихи ??жат рет?нде есептеуге ха?ысы жо?≫ ? деген. Жазушыны? м?нез?н толы?тай бейнелеп бере алатын 1964 жылы басылып шы??ан ≪?м?р т?рмес?≫ атты авторды? естел?к к?табы бар.

Оны? айтуы бойынша, б?л к?тапты? ?рб?р бет? тарих ?ана емес, сонымен ?атар, оны? ?м?р?н?? толы? баяндамасы. Д?л осы к?тап автор биографиясына нег?зделген.

Хусейн Тауфи? ?л-Хаким 1898 жылы ?азан айыны? то?ызында Александрия ?аласында сот ?ызметкер? Исмаил ?л-Хакимн?? отбасында д?ниеге келген. Исмаил ?л-Хакимн?? ?кес? аса бай болма?ан, 80 феддан жерд?? иес? бол?ан. Ол Александрия?а жа?ын ма?ында?ы Бухейра губернаторлы?ында?ы Далинготтан шы??ан. Жазушыны? анасы Асма ?л-Бустанид?? ?кес? ? Суэц каналында е?бек етет?н т?келей лацман ?рпа?тарынан шы??ан ?скери адам. ?з жасына ?те сауатты ?йел, ол к?п о?ы?ан, кей?н о?ы?аныны? мазм?нын ?лына айтып берген, осылайша баласыныны? к?таптар?а деген махаббатыны? оянуына септ?г?н тиг?зед?.

Тауфи? ?л-Хакимн?? балалы? ша?ы ?кес?н?? ту?ан жер? Далингот ауылында ?тт?. Тауфи?т?? ата-анасы ?а??ыбас труппамен жа?сы ?арым-?атынаста болды, олар ?йлену тойларында ж?не ?зге де ауылды? мерекелерде ?нер к?рсетет?н. Тауфи? к???лд? актерлерге бауыр басып, оларды? ?ле?дер?н ?натып ?алады, ?с?ресе оркестр жетекш?с? отыз жасар Хамид жайында естел?г? к?п. Ол онымен ?н айтып, лютнада ойнап, ал оркестр жол?а шы??анда оларды? ?айта оралуын асы?а к?тет?н бол?ан.

Хамидке деген сыйласты? сез?м?н Тауфи? ?л-Хаким ?з?н?? ал?аш?ы ≪?йлену ?нш?лер?≫ ??г?мес?нде б?лд?рген.

Оны? балалы? ша?ы да жи? к?ш?п-?онумен ?тед?. Олар ?кес?н?? ?ызмет орны ауыс?ан сайын б?р ?алашы?тан, ек?нш? ?алашы??а к?ш?п ж?рд?. Б?л к?ш?п-?онулар мен ?стаздарыны? жи? ауысып т?р?анына ?арамастан, бала бастауыш мектепт? ?зд?к б?т?р?п, Александрия?а орта мектепт? ая?тау ?ш?н аттанады. ?кес? баласына за?гер маманды?ын та?дап, оны? болаша?та ?лкен сот ?ызметкер? болатынына ?м?ттенед?. Б?ра? Александрияда ата-анасыны? ?ам?орынан алыста?ан Тауфи? ?з?н?? уа?ытын к?ркем ?дебиет о?умен ?тк?з?п, н?тижес?нде, к?ктемг? сына?тан ?те алмай ек?нш? жыл?а ?алдырылады. Сол кезде ата-анасы оны? саба? ?лгер?м? мен ?м?р?н ?ада?алау?а у?де берген Каирдег? жа?ын туыс?андарыны? ?й?не ж?беред?. Д?л осы кезде б?р?нш? д?ниеж?з?л?к со?ыс басталады.

Халы?ты? ?з бостанды?ы ?ш?н к?тер?лген революция жас Тауфи?т? де байлап алды. Оны? Британ отарына к???л? толмауы, 1919 жылы жазыл?ан ал?аш?ы ≪Ша?ырма?ан ?она?≫ пьесасында к?р?н?с тапты. Ол пьеса сол к?й?нде басылым?а шы?пады.

Б?л пьеса ?йге р??сатсыз к?р?п, ?з? кетуге асы?па?ан ?она?ты к?штеп ?уып шы?уды д?р?птеген. ?рине, сол заманда?ы саяси аналогияны? жа?дайында б?л пьеса сол кезде ж?мыс жасап т?р?ан ешб?р театрда ?ойыла алмады. Каирде т?рып жат?ан к?ндер?, Тауфи? к?тер?л?ст?? ?а? ортасында ?алып ?ойды. ?з?н?? ?асында?ы адамдармен ?осылып ол шерулерге ?атысып, отаншылды? ?н?рандар жазып, оларды тарату?а да к?мектест?.

К?тер?л?с басыл?аннан кей?н Тауфи? ?л-Хаким ?з о?уын жал?астырып, 1920 жылы орта мектеп б?т?ргенд?г? жайлы ку?л?г?н алды. Одан кей?н Жо?ары Сот Мектеб?не ?абылданып, онда та?ы т?рт жыл б?л?м?н толы?тырды.

Сол жылдары Тауфи? ?л-Хаким ?з?н?? сот ?ызмет?нде емес ?дебиет саласында?ы, ?с?ресе драматургияда?ы орнын тапты. 1922 жылы ол ≪Аминосса≫ опереттасыны? либреттосын жазып, келес? жылы ? ≪К?йеу ж?г?т≫ комедиясын жазады ж?не ?з?н?? ?р?птес? М?стафа М?мтазбен ?осылып ≪С?леймен са?инасы≫ космикалы? операсын жазу?а к?р?ст?. Б?л пьесаларды? барлы?ы ?з?нд?к мысырлы? пьеса деп атау?а келмейд?, одан да француз т?л?нен аударыл?ан десек д?рыс болар.

1924 жылы За? мектеб?н т?мамдап, Тауфи? ?л-Хакимн?? ?кес? баласын ≪?ау?пт? ??марлы?ынан≫ алыстату ма?сатымен оны Францияда?ы Сорбонна?а за?герл?к б?л?м?н толы?тыру?а ж?беред?.

Алайда, ?кен?? ?м?ттер? ж?зеге аспады. ?з? ?з?не тапсырыл?ан жас ж?г?т толы?ымен ?дебиетке бет б?рады. Ол ?нем? театрлар?а, концерттерге, м?ражайлар?а барып, француз ж?не ежелг? грек ?дебиет?н зерттеуге к?ш салады. Сонымен ?атар, ол уа?ытыны? басым б?л?г?н философия, тарих ?ылымдарын зерттеумен ?тк?зед?, Эйнштейнн?? к?таптарымен де танысады.

Парижде т?рып жатып, Тауфи? ?л-Хаким ?л? де ?з?н ?дебиет саласында к?рсетуге тырысты. Францияда т?р?ан уа?ытында ол ?ш?н француз т?л? ана т?л?ндей ту?ан т?л болып кетед? де, ол ≪Билет кассасы алдында≫ ( 1926 жылы ) атты пьесасын француз т?л?нде жазады. Б?л пьеса 1935 жылы араб т?л?не аударылып, басылым?а тапсырыл?ан.

Парижде Тауфи? ?л-Хаким та?ы б?р ата?ты ? ≪Рухты? оралуы≫ шы?армасын жазады. Б?л романда?ы эпизодтар 1919 жылы Каирде бол?ан революциядан басталып, 1933 жылы Отанына оралумен ая?талды.

Роман тыныш, жайбасарлы?пен жазыл?ан, онда?ы о?и?алар баяу ?згерген, ол - кез-келген араб ?дебиет?н?? шы?армасына т?н сипат. ?арапайым ?ала т?р?ындарыны? ?м?р?н?? суреттемес? провинцияларда?ы феллахтар ?м?р?мен алмасып отырады.

Роман сюжет? ?те ?арапайым: Мухсин деген к?шкентай бала, ауылдан астана?а к?ш?п кел?п, ?з?н?? туыс?андарыны? ?й?нде орналасады. Б?л уа?ытта астанада революциялы? жа?дай туындайды ж?не туыс?андар ?здер?н?? жиен?мен ?оса к?ресуге к?р?сед?. Роман со?ында отбасымен б?рге барлы?ын ?ндеу пара?тарын тарат?аны ?ш?н т?рмеге ?амап ?ояды. Алайда, о?ан ?арамастан, со?ы к???лд? с?збен ая?талады: кей?пкерлер ?л? де б?рге, ж?не жа?ын арада же??ске жетет?ндер?не к?м?л сен?м? ар?ылы ?здер?н ба?ытты сез?нед?.

≪Рухты? оралуы≫ романын Тауфи? ?л-Хаким 1919 жылы бол?ан революцияны? ?сер?мен жазды.

Тауфи? ?л-Хаким Францияда т?рт жыл шамасында болады. 1928 жылы ?кес?н?? айтуымен ол Мысыр?а оралып, Александрияда?ы облысты? сот ?ызмет?не алынды, к?п ?замай оны провинция?а тергеуш? ?ызмет?не та?айындап, ол провинцияда 1934 жыл?а дей?н т?рады.

Провинцияда?ы ?ызмет Тауфи? ?л-Хакимге к?п н?рсе берд?. Париждег? ?айна?ан ?м?р, театр, м?ражай, а?с?йектер кафес? ж?не Александрияда?ы, Мысырды? ек?нш? астанасында?ы ?ызы?ты ?м?рден кей?н, Тауфи? ?л-Хаким, жас жазушы, о?шау ?р? ?ата?ды??а толы провинция?а келед?. Тергеуш? ?ызмет? о?ан Мысырды? шын бейнес?н к?рсетт?, жан т?рш?герл?к кедейл?к, феодалды? т?рт?п, наданды? пен б?л?мс?зд?кке толы екенд?г?не к?з?н ашты. Тауфи? ?л-Хаким Мысырда?ы е? ???ы?сыз, саны к?п ? феллахтар тобымен танысады.

Ауылда ?тк?зген уа?ыты жазушыны? ?шк? жан-д?ниес?н байыта т?ст?. 1937 жылы жазушыны? ?зд?к романы ≪Провинциалды тергеуш?н?? жаз?андары≫ жары??а шы?ты. К?ндел?кке ??са?анымен, б?л роман детективт? жанрда жазылды. Романны? он б?л?м?нде, с?йкес?нше авторды? он к?нд?к ?м?р? баяндал?ан. Белг?с?з феллахты? ?л?м? мен б?л ?ылмысты шешуге тырысып ж?рген тергеуш? жайында айтылады. Алайда детективпен с?йкест?г? осы жерде ая?талады. Романда детективтег?дей ?ау?пт? жа?дайлар?а толы о?и?алар, таусылмайтын ?ылмыстар жо?. Белг?с?з феллахты? ?л?м? мен тергеу ?с?н?? б?л жердег? р?л? тек мысырлы? ?арапайым ?м?рд?? ?аншалы?ты ?ызы?сыз екенд?г?н к?рсетет?н ?р т?рл? жа?дайларды б?р-б?р?мен ?осып т?р?ан ж?п рет?нде ?ана. ≪Провинциалды тергеуш?н?? жаз?андары≫ романы Тауфи? ?л-Хакимд? мысырлы? жазушылар ?атарында алды?а жылжытты. Романны? араб ?дебиет?н дамытуда?ы р?л?н ба?алай отырып, ата?ты мысырлы? ?дебиет сыншысы ж?не жазушы Махм?д Амин ?л-Алим б?л к?тап ? ≪ек?нш? д?ниеж?з?л?к со?ыс?а дей?н жазыл?ан шы?армаларды? ?ш?ндег? е? ?зд?к шы?армаларды? б?р?≫ екен?н айтып ?ткен.

1938 жылы жазушы ?з?н?? ?ш?нш? романы ? ≪Шы?ыс ??сын≫ жазады, ол да алдын?ы ек? романындай, автобиографиялы? т?рде жазыл?ан. Мухсин ? ≪Рухты? оралуы≫ романыны? кей?пкер? ? романды ая?тау ?ш?н Франция?а аттанады. Парижде М?хсин орыс кел?мсег?мен танысып, олар Шы?ыс ж?не Батыс м?дениеттер? жайлы ?за? уа?ыт ??г?мелесед?. Д?л осы ??г?ме романны? нег?з?н ??райды.

≪Шы?ыс ??сы≫ романында Тауфи? ?л-Хакимн?? ?о?амны? дамуы жайында?ы идеалист?к к?з?арасы ?атты бай?алады. Ол ?ылым мен техниканы? дамуы ? ≪материалды? ?м?рд??≫ дамуы - ≪рухани ?м?рд??≫ ?м?р?не алып келу? м?мк?н деп айтады. Ж?мысшы тап, жазушыны? ойы бойынша ?ркениетт?? м?рдеш?. Тапты? к?рестен ?ор?ып, ?л-Хаким ≪Шы?ыс рухына≫ ж?г?нд?, ?йткен? тек Шы?ыста ?ана ?лемде те?д?к бола алмайтынды?ын т?с?нген. Сонды?тан ?лемд? бай ж?не кедейлерге б?лген еш м?нс?з, ма?ынасыз. ?д?летт?к тек кей?нг? ?м?рде ?ана бар.

Тауфи? ?л-Хаким 1943 ж?не 1944 жылдары та?ы ек? роман жаз?ан. ≪?м?рд?? т?с?≫ ж?не ≪?асиетт? д?некерлер≫ . Ал?аш?ысын тек шартты т?рде ?ана роман деп атау?а болады. Ол - авторды? Франциядан ?з Отанына ?айтып келген кез?нде ?з достарына жаз?ан хаттарыны? жина?ы. Тауфи? ?л-Хаким б?л хаттарында жасты? ша?ын еске т?с?р?п, Шы?ыс ж?не Батыс м?дениеттер?н, ?дебиет?н, философиясын салыстырып, драматургияны? дамуы жайында?ы ?з ойларын жаз?ан.

Романны? кей?пкер? ?з?н к?б?несе ≪ой дуанасы≫ деп атап, ?з?н б?рнеше рет Ф.Франсты? ≪Таис≫ повест?ндег? кей?пкер?мен салыстырады. Ол на?ыз жазушы ≪монах≫ болуы керек, махаббаттан без?п, ?м?р ?уаныштарын ?абылдамауы керек деп сенген. Б?л идея Тауфи? ?л-Хакимн?? ≪Жаннаттан бас тарту≫ атты романтикалы? пьесасында аны? бай?алып, кей?н ≪Пигмалион≫ философиялы? драмасында да к?р?н?с тапты, сонымен ?атар, ≪?ибадатхана биш?с?≫ атты к?шкентай повес?нде де бай?алады. Ол ≪Провинциалды тергеуш?н?? жаз?андары≫ романыны? ал?ы с?з?нде де к?р?н?с тап?ан. Онда Тауфи? ?л-Хаким - ≪ба?ытты адам тек ?з ?уанышында ?ана ?м?р с?ред?, тек оны суреттемейд?≫ деп айт?ан.

Тауфи? ?л-Хаким ≪ойшыл б?г?нг? ?з заманыны? ?иынды?тарынан оймен ??тыла алмайды≫ деп б?рнеше рет ?айтала?ан. Кез келген шынайы жазушы ?з хал?ына ?ызмет ету? керек, оны? жа?дайын жа?сарту?а тырысуы ?ажет.

Тауфи? ?л-Хакимн?? шы?армашылы?ын зерттеуш? араб ж?не еуропалы? ?алымдар оны? шы?армаларында 10-20 ?асырларда ?м?р с?рген Шопенгауэр , Ницше , Бергсон , Тойнби ж?не к?птеген бас?а да батыс еуропалы? философтарды? философиялы?-?леуметт?к к?з?арастарыны? бар екен?н бай?а?ан. Б?ра?, авторды? ≪Хаким есег?≫, ≪Хаким асатая?ы≫ , ≪?дебиет ?нер?≫ ж?не ≪Тепе-те?д?к≫ к?таптары ж?не очерктер?мен таныса отырып жазушыны? к?з?арасыны? ?алыптасуына ?сер еткен философиялы?-эстетикалы? д?ст?рлер?н к?руге болады.

Философиялы? шы?армаларды? жет?ст?ктер?не ?арамастан, 40-50 - жылдарда жазушы Тауфи? ?л-Хакимн?? танымалды?ы арта берд?. Осыны? ар?асында 1943 жылы жазушы ?з ?ызмет?н тастап толы?ымен ?дебиетпен айналысу?а м?мк?нд?к алды. Ол Каирлы? ≪Ахбар ?л-йаум≫ журналымен кел?с?мге отырып, ?з?н?? к?птеген ?деби-саяси сипатта?ы ма?алаларын жариялайды.

1951 жылы Тауфи? ?л-Хаким сол кездег? б?л?м министр? Таха Хусейнн?? ?сынысы бойынша Каирдег? ?лтты? к?тапхананы? директоры ?ызмет?не к?р?сед?.

Тауфи? ?л-Хаким мысырлы? ?дебиетш?лерд?? ?атарына ?осылып, реализм ба?ытын ?ор?айтын б?рнеше ма?аласын жариялайды. Кей?н б?л ма?алаларын ≪?м?р ?дебиет?≫ деп аталатын жина??а б?р?кт?р?п, 1959 жылы жария етт?.

• 1954 жылы оны араб т?л? Академиясыны? м?шес? ет?п сайланады.
• 1958 жылы жазушыны? ?деби салада?ы ?ызмет? ?ш?н

Б?р?ккен Араб Республикасыны? басшылы?ы: оны мемлекетт?? жо?ары орден? ? Н?л орден?мен' марапатталды,

• 1960 жылы ? Мемлекетт?к ?деби Сыйлы?ыны? иегер? атанады.

• 1959 - 1960 жылдары Тауфи? ?л-Хаким Францияда ЮНЕСКО -да?ы Б?р?ккен Араб Республикасыны? ?к?л? ?ызмет?н ат?ар?ан.

• 1961 жылы мысырлы? ?зд?к ≪?л-Ахрам≫ газет?н?? редакциялы? комиссияны? м?шес?.

• 1957 жылы Тауфи? ?л-Хакимн?? ≪?о?амды? театр?а≫ жат?ызылатын ма?ызды пьесаларыны? б?р? ≪Кел?с?м≫ жары? к?рд?.

• 1958 жылы Тауфи?ты? ?арышты ба?ындыруда?ы ке?ес адамдарыны? жет?ст?ктер? жайлы ≪Ерте?г? к?нге саяхат≫ атты пьесасы жары? к?рд?. Б?л интеллектуалды театрды жал?астырушы пьесада жазушы техниканы? дамуы адамзат?а болаша?та не ?келет?н?? т?с?нг?с? келед?.

Алпысыншы жылдары ≪А?аш?а шы?ушы≫ , ≪Поезд кетт?≫ , ≪А?шылы?та≫ , ≪К?пш?л?кке ?орек≫ , ≪Ай т?р?ындары≫ ж?не та?ы бас?а жазушыны? б?рнеше жа?а пьесасы шы?ты. Оларды идеялы?-эстетикалы? ерекшел?ктер?не ?арай ≪абсурд театрына≫ жат?ызу?а болады. Кей?нг? жылдары да жазушы ?з е?бег?н то?татпайды. ?нем? жары??а жазушыны? жа?а пьесалары мен очерктер? шы?ып отырады.

1964 жылы трилогиясыны? б?р?нш? б?л?г? ? ≪?м?р т?рмес?≫ повес? жары? к?рд?. Б?л б?л?мде автор ?з?н?? ?м?рл?к жолын ??ыну?а тырыс?аны бай?алады. К?тап авторды? балалы? ж?не жасты? ша?ынан басталып, оны? ?з отанына Франциядан оралуымен ая?талады. Алайда, б?л ?деттег?дей жай ?ана автобиография емес, б?л повестт?? мазм?нында мысырлы? ?о?амны? к?ндел?кт? ?м?р?н?? суреттемелер? к?п. Автор мысырлы? театрды? ал?аш пайда болуы, ал?аш?ы ?адамдары жайында толы? м?л?мет берген, ?з?н?? танымал м?дениет ?айраткерлер?мен танысуы мен кездесулер? жайында да к?птеген ?ызы?ты жа?дайларды суреттеген.

1973 жылы трилогияны? ек?нш? б?л?м? - ≪Ек? ?асыр арасында?ы досты?≫ , ол Тауфи? ?л-Хакимн?? мысырлы? ??лама, жазушы-?дебиетш? Таха Хусейнмен танысуы мен талай уа?ыт?а созыл?ан досты?ы жайында.

Со??ы к?ндер?не дей?н, ≪?л-Ахрам≫ газет?н?? баспасында?ы Тауфи? ?л-Хакимн?? жеке кабинет? Мысырды? е?бек с???рген ?нер ?айраткерлер?н?? жи? кездес?п, жиналатын орны болды. Д?л осы жерде мысырлы? м?дениетт?? корифейлер? Нагиб Махфуз , Йусуф Идрис ж?не та?ы бас?аларыны? жа?а шы?армаларыны? ал?аш?ы пайда бол?ан жер?.

Тауфи? ?л-Хакимн?? ?м?р? к?птеген ?арама-?айшылы?тар?а, ?зден?стерге, ?лкен шы?армашылы? табыстар?а ж?не шабытты е?бекке толы. Жарты ?асырдан астам уа?ыт ?дебиет саласында е?бек еткенде жазушы романтизм мен символизмге аса ??рметпен ?арады. Сонымен ?атар ол ?з к?ш?не ?арай ерекше романтикалы? шы?армалар да жаз?ан. Тауфи? ?л-Хакимн?? жолы ?иын ?р? ?арама-?айшылы??а толы, алайда, жазушы ?м?р шынды?ына адал болу?а тырыс?ан ж?не оны? шы?армашылы?ы ?сер етуд?? ?лкен к?ш?не ие.

Б?л ма?алада еш сурет жо? . Ма?аланы жет?лд?ру ?ш?н ?ажетт? суретт? енг?з?п к?мек бер???з. Суретт? ?ос?аннан кей?н б?л ?лг?н? ма?аладан аласта?ыз. Суретт? мыннан табу?а болады: осы ма?аланы? та?ырыбына байланысты сурет Орта? ?орда табылуы м?мк?н; ма?аланы? ?зге т?л уикилер?ндег? н?с?аларын ?арап к?р???з; ?з???з жаса?ан суретт? ж?кте??з (авторлы? ???ы?пен ?ор?ал?ан сурет ?оспа?ыз!).