Сатира

Сатира ( лат. Satira ) ? ?з? суреттеп отыр?ан о?и?аны , ??былысты немесе кей?пкерд? ?тк?р сын?а алып, ?жуа?а айналдыратын к?ркемд?к бейнелеу т?с?л?.

≪Сатира≫ латын т?л?нен сатира, еск? т?р? ? satura, лат. сатура (ланх) ? жыл сайын ??дайлар?а ?сынылатын т?рл? жем?стер? бар та?ам; десерт; ?оспа, поэтикалы? ?оспа; бейнел? ма?ынасы: ?оспа, ?р т?рл? заттар.

Сатираны? мысал , эпиграмма , памфлет , фельетон , пародия , шарж , карикатура , анекдот сия?ты жанрлары бар. Драматургияда сатира комедия жанрынан к?р?нсе, к?ркем прозада сатиралы? ??г?ме, повесть , романдар жазылады. Сатиралы? шы?армаларда ?с?релеу ( гротеск ), т?спалдау ( аллегория ), юмор (досты? р?у?штег? к?лк?), ирония (же??л ?жуа), сарказм (ащы мыс?ыл, кекес?н), т. б. бейнелеу т?с?лдер? ке??нен колданылады. Ежелг? Грекияда жанр рет?нде туында?анымен ?дебиетт?? дербес тег? рет?нде Ежелг? Римде ке? ?анат жайды. Петронийд?? ≪Сатирикон≫, Апулейд?? ≪Алтын баспа?≫ романдары осы т?ста д?ниеге келед?. Орыс ?дебиет?нде ал?аш?ы сатиралы? шы?армалар 17 ?асырда д?ниеге келд?.

?аза? сатирасы халы? ауыз ?дебиет?нен бастау алады. Алдар К?се туралы а?ыз ??г?мелерде ащы мыс?ыл, улы кекес?н, сынап-м?неу сарыны басым болса, ?ожанасыр туралы к?лд?рг? ??г?мелер юмор, досты? р?у?штег? сын, астарлы ?з?лге ??рылады. Тазша бала туралы немесе ?т?р?к ?ле?дерде ?с?релеу, гротеск т?с?л? мол кездесед?. ?аза? фольклорында ?лтты? ауыз ?дебиет?нде ?ана кездесет?н Шы? бермес Шы?айбай, ?арабай сия?ты сара? байларды? типт?к бейнелер? жасал?ан. Жыраулы? поэзия ( Шалки?з Т?ленш??лы , Т?т??ара , Б??ар жырау , Шал а?ын , т. б.) ?ле?дер?нде кездесет?н ?стем топ ?к?лдер?н сынау, шенеу сарыны Махамбетт?? ?ле?-жырларында ?з?н?? шыр?ау шы?ына жет?п, батыл айыптау?а ?ласады.

Абай шы?армашылы?ы ?аза? сатирасын сапалы? жа?а би?кке к?терген. ?лы а?ын шы?армашылы?ында эпиграммалар ≪Абралы?а≫, ≪К?кбай?а≫, ≪К?лембай?а≫, ≪Д?тбай?а≫, т. б арнал?ан ?ле?дер?нде жи? кездесед?. К?кбай?а арнал?ан эпиграммаларда юморлы? сарын басым болса, К?кбай мен К?лембай?а арнал?ан эпиграммаларда айыптау , мыс?ылдау жа?ы ?стем т?с?п отырады. Абай шы?армаларында пародияны? элементтер? де бар. (≪?ле? с?зд?? патшасы, с?з capасы≫, ≪Мен жазбаймын ?ле?д? ермек ?ш?н≫), Абай сатирасында мысал жанры ерекше орын алады. Мысал жанры 20 ?асырды? басында?ы к?рнек? ?аза? а?ындары А. Байт?рсын?лы, М. С?лтан?ожа?лы, Т. ?зт?леуов шы?армаларында жи? кездесед?. сатиралы? ?ле?дер С. Торай?ыров шы?армашылы?ынан бер?к орын алды (мысалы, ≪Ма?ынасыз меш?т≫, ≪Сымбатты с?лу?а≫, т. б.). Ол ≪Ауырмай ес?мнен жа?ыл?аным≫ атты сатиралы? ??г?ме де жазды. С?бит Д?нентаев мысал, фельетон жазумен ?атар, ?аза? сатирасын сюжетт? сы?а? ?ле?дермен байытты. С. Сейфуллин ≪К?зетш? иттер≫, ≪?лтшылды? сандыра?ы≫, ≪Отарба мен а? т?бет≫, ≪?ара aрбада≫, т. б. сатиралы? ?ле?дер жазды. Бей?мбет Майлин шы?армаларын, сатира?а мол орын бер?лд?. Ол проза мен поэзиялы? жанрларда шы?армаларды ?нд?рте жазды. Оны? 1928 жылы ≪Сой?анды содылар≫, ал 1920 жылы ≪Кес?нд?лер≫ атты шы?армашылы? жина?тары басылды. Бей?мбет, ?с?ресе, комедия, сы?а? ??г?ме, фельетон жанрын дамыту?а ?лкен ?лес ?осты.

Сатира ? ?. Жанс?г?ров шы?армашылы?ыны? жем?ст? саласыны? б?р?. Сатира ≪Т?лш?≫ (1923?25), ≪Е?бекш? ?аза?≫ (1928?31) газеттер?нде ж?мыс ?стеген жылдары фельетонист рет?нде танылып, 1929 жылы ≪Сы?а?≫ атты жина? шы?арды. Жанс?г?ровт?? сы?а? ??г?мелер? мен фельетондар 1935 жылы ≪???≫ деген атпен жеке к?тап т?р?нде жары? к?рд?. 20-жылдарда?ы сатира?а Алдо??аров пен А. Сег?збаев т. б ?здер?н?? уытты фельетондарыме ?н ?осты. 30-жылдары ?аза? сатирасы ?ркендетуге белсене ат салыс?ан ?аламгерлер ?атарында 1936 жылы ≪Т?йреу?ш≫ атты жина? шы?ар?ан ?. ?уанышбаев, ≪То?сан≫ атты к?табы шы??ан Ж. С?рсеков, ≪К?лмескене≫ жина?ы басыл?ан ?. Тайшы?ов пен ≪Шаншу≫ атты к?тапты? авторы Е.Д?йсенбековтерд? айту?а болады. 2-д?ниеж?з?л?к со?ысы жылдарында сатираны дамыту?а Ас?ар То?ма?амбетов , ал со?ыстан кей?нг? кезе?де сатира?а Т?лешов ?лкен ?лес ?осты. 1956 жылы сатиралы? ≪Ара≫ журналыны? шы?а бастауына орай ?аза? сатирасынын дамуы ж?йел? сипат алды. 60-жылдары сатириктер лег?не Б.?ыдырбек?лы, М.Рашевтер кел?п ?осылды. Кей?н С.Адамбеков ?аза? т?л?нде жазыл?ан т???ыш сатиралы? роман ≪Атыл?ан ?ыз туралы анызды≫ жазды. Сатиралык ??г?мелер жанрын дамыту?а ≪Талпа? танау≫. ≪Этнографиялык ??г?ме≫. ≪Тар?ыл ?ауын≫, ≪С?лекеевтерд?? кенжес?≫ атты шы?армалары ар?ылы ?.М?с?репов те ?з ?лес?н ?осты. 70-жылдары О.?уб?к?ров, О.Иман?лиев, ?. ?абышев, С. ?лж?ков, ?. Уайдин, Е. Домбаев ?аза? сатирасын дамыту?а ?з ?лестер?н ?осса, 80-жылдары оларды? ?атарына С. Кенжеахметов, К. ?м?рбеков, М. Шер?м, ?. Ахметчин, ?. ?лясов, т. б. кел?п ?осылды. ?аза? сатирасы ж?н?нде Т. ?ожакеевт?? монографиялары бар ^[1].