Каспий те??з? парсы : ????? ??? ‎, ?з. X?z?r d?nizi , шеш. Каспий-хIорд , авар. Каспи ралъад , дарг. Каспила урхьу , ??м. Хазар денгиз , лак. Каспи хьхьири , лезг. Каспи гьуьл , орыс. Каспийское море , т?р?км. Hazar de?zi
?арыштан к?р?н?с?
Морфометрия
Те?iз де?гейiнен би?кт?г?	?28 м
?лшем?	1200 × 435 км
Ауданы	371 000 км²
К?лем?	78 200 км³
Жа?алау сызы?ыны? ?зынды?ы	7000 км
Тере?д?г?	1025 м
Орташа тере?д?г?	208 м
Гидрология
Суды? т?здылы?ы	13 ‰
Су алабы
Суды жинау ауданы	3 626 000 км²
??ятын ?зендер	Самур , Ед?л , Жайы? , Терек , ??р
Орналасуы
42° с. е. 51° ш. б.  /  42° с. е. 51° ш. б.  / 42; 51   (G)   (O)   (Я) Координаттар : 42° с. е. 51° ш. б.  /  42° с. е. 51° ш. б.  / 42; 51   (G)   (O)   (Я)  (T)
Елдер	?аза?стан   Ресей   ?зербайжан   Т?р?кменстан   Иран
Каспий те??з?
Каспий те??з? Орта??орда

Каспий те??з? ( орыс. Каспийское море , ?з. X?z?r d?nizi , парсы : ????? ??? ‎ ? Darya-ye Xazar , т?р?км. Hazar de?zi ) ? Еуропа мен Азия аралы?ында орналас?ан жер шарында?ы е? ?лкен т?йы? к?л. ?лкенд?г?не ?арап, оны те??з деп атайды. Аты XVI ?асырды? ая?ында осы те??з жа?асында ?оныстан?ан Каспи тайпаларына байланысты ?алыптас?ан. Грузияда Каспи ?аласы ?аз?р де бар. Сонымен б?рге Гиркан (I ?асыр), Хазар (??-Х ?асыр), Хвалын (Х-Х??? ?асыр) ж?не т.б. тарихи атаулары бар. Олар со??ы ?ш мы? жылда?ы ?м?р с?рген халы?тарды? ?ой?ан аттары.

Каспий те??з? неоген д?у?р?н?? ая?ында жер ?ыртысыны? к?тер?лу?нен ?ара те??зден б?л?нд?. Б?л кезд? Каспий те??з?н?? пайда бол?ан уа?ыты деп есептеуге болады. Каспий те??з?н?? жалпы ауданы 376 мы? км ² . Оны? бет? те??з де?гей?нен 28 м т?мен жатыр. Те??з солт?ст?ктен о?т?ст?кке ?арай 1200 км-ге созыла орналас?ан. Те??зд?? енд?рек жер? - 435 км, ал енс?з жер? - 193 км. Каспий те??з?н?? жа?алау сызы?ыны? ?зынды?ы - 7000 км. Оны? суы 5 мемлекетт?? жа?алауын шайып жатыр. Жа?алау сызы?ыны? ?аза?стан ?лес?не - 29% (2340 км), Ресейге - 9%, ?з?рбайжан?а - 20%, Т?р?кменстан?а - 21%, Иран Ислам Республикасы - 14% тиед?.

Каспий те??з?не 130-?а жуы? ?зендер мен а?ынды сулар ??нды. Оларды? те??зге ??ятын жиынты? а?ыны жылына орташа есеппен 300 км ³ . Осы м?лшерд?? 80%-ы Ед?л ?зен?н?? , 5%-ы - Жайы?ты? ?лес?не тиед?. А?ынны? 10-11%- ын Батыс жа?алауда?ы ?зендер Терек , Сулак , Самур, Кура ж?не т.б. беред?. ?ал?ан 4-5%-ы Иран жа?алауы ?зендер?нен келед?. Шы?ыс жа?алауларда т?ра?ты а?ын сулар жо?.

?алыптасуы ?за? геологиялы? мерз?мде ?тт?. Осы уа?ыт ?ш?нде те??з суы б?рде жа?алауды басты ( трансгрессия ), б?рде суы кей?н ?айтып отырды ( регрессия ). Плейстоцен кезе??нде (70 млн. жыл б?рын) те??зд?? Понто-каспий алабы о?т?с?г?нде орналас?ан Тетис атты ?лкен те??зден б?л?н?п ?алды. Понтий кезе??нде (10 млн. жыл б?рын) ??рамында ?аз?рг? аума?ты алып жат?ан ?ара ж?не Каспий те??здер? бар Сармат тайпасы б?рнеше б?л?кке б?л?нд?. Н?тижес?нде о?шау т?йы? алапты ?амты?ан ?аз?рг? Каспий те??з?н?? нобайы пайда болды. Б?л кезде те??зд?? аума?ы ?аз?рг?ден к?ш? бол?ан. Орта плиоценн?? кейб?р кезе?дер?нде те??зд?? аума?ы одан да к?ш? бол?ан. Ол тек Дербент ?азанш???ырымен ?ана шектелген.

Каспий те??з? ?азанш???ырларыны? бедер?не ?арай ?шке б?л?нген. Солт?ст?к б?л?г?н?? шег? Ма??ыстау т?бег? бойымен ?тед?. Орта??ы б?л?г? содан Апшерон т?бег?не дей?н созыл?ан, ?ал?ан жер? о?т?ст?к б?л?кт?? ?лес?не келед?. Солт?ст?к б?л?г? таяз, к?п жер?нде 5 м-ден аспайды, е? тере? жер? 26 м, жалпы те??з ауданыны? 24%-ын алады. Орталы? Каспийд?? орташа тере?д?г? 200 м, е? тере? жер? 788 м, жалпы те??з ауданыны? 36%-ын ?амтиды. О?т?ст?к б?л?г?н?? орташа тере?д?г? 345 м, е? тере? жер? 1025 м, те??з ауданыны? 40%-ын, ал те??з суыны? 66%-ын алып жатыр. ?аза?стан?а жататын солт?ст?к ж?не орта б?л?г?н?? солт?ст?к ана??рлым тайыз болып келед?. Аралдар саны аз, жалпы ауданы 2045 км ² . ?аза?стан жер?нде оларды? 88%-ы орналас?ан. Е? ?р?лер? Т?ленд? аралдар тобында?ы ( архипелаг ) ??лалы (73 км ² ) ж?не Морской (65 км ² ) аралдары. Каспийге шы?ыс жа?тан Ма??ыстау, Т?п?ара?ан, Бозашы сия?ты ?лкен т?бектер с??ына ен?п жатыр, шы?ыс жа?алауында шы?ана?тар да к?б?рек кездесед?. Оларды? ?атарында Ма??ыстау мен ?аза? шы?ана?тары бар. Ауданы 376 000 км ² . Меридиан ба?ытында 1200 км-ге созыл?ан, орташа ен? 300 км. Жа?алау сызы?ыны? ?зынды?ы 7000 км. ^[1]

• ?р? шы?ана?тары: Ма??ыстау шы?ана?ы , ?аза? шы?ана?ы , ?араб??азк?л , та?ы бас?а 50-ге тарта аралдар бар (?р?лер?: ??лалы, Шешен, Артем, та?ы бас?а).
• ?р? т?бектер?: Ма??ыстау т?бег? , Апшерон , Аграхан , Красноводск , Шелекен .

Ойпатты тег?с жа?алау басым. Жа?алауында те??з суыны? б?рын?ы жо?ары т?р?ан кезе??н д?лелдейт?н те??з террасалары к?п.

---

Те??з ек? климатты? белдеуле орналас?ан. Солт?ст?г? ?о?ыржай континентт? климатта, о?т?ст?к батысы ? ??р?а? субтропиктер , шы?ысы Орта Азия ш??ыл континентт? климаттар арасында жатыр. Жазда Каспий те??з?н?? бет? ?атты ?ызады, температура барлы? б?л?г?нде де б?рдей: ш?лдеде орташа температура 240 ^о -260 ^о С. ?ыста температура ?згеше. Солт?ст?г?нде ?ысы аязды болып келед?. ?а?тар айыны? орташа температурасы -7-11 ^о С. Орта б?л?г?нде 10 ^о -50 ^о С, ал о?т?ст?кте 8 ^о -10 ^о С. ?а?тарды? е? т?менг? температура -38 ^о С-?а жетел?. Те??зд?? шы?ыс жа?алауыны? ?ысы барлы? енд?кте де батыс жа?алау?а ?ара?анда суы?тау келед?. ?ыс айларында Каспий те??з?н?? тек солт?ст?к таяз б?л?г? ?ана ?атады. М?зды? ?алы?ды?ы 2 м-ге дей?н жетел?. Суды? жо?ар?ы ?абаттарыны? ?ыс?ы температура солт?ст?г?нде -1 ^о -тан 0 ^о -?а дей?н, о?т?ст?г?нде 10 ^о -11 ^о С-?а дей?н жо?арылайды. Тамыз айында температура айдынны? б?р?атар б?л?г?нде 240С, ал о?т?ст?кте 28"С-?а дей?н к?тер?лед?.

---

Те??з де?гей? ?нем? ?згер?п т?рады. 1830-1929 жылдары 25,5 ж?не 26,6 м к?рсетк?штен айнымалы. 1929 жылдан 1977 жыл?а дей?н де?гейд?? к?рт т?мендеу? (-29 м) бай?алды. 1978 жылдан бастап Каспий ?айта к?тер?лд?, 1995 жылды? басында - 26,5 м-л?к к?рсетк?шке жетт?. Жа?алауды те??з суы ?айта басты. Ед?л са?асында 4-5 км, Жайы? са?асында 6-12 км, ?аратон , Те??з, Прорвада кен орындарыны? т?сында 35-45 км, Бозашы т?бег?нде 4-10 км жер су астында ?алды. Те??з суыны? ?аз?рг? де?гей?н?? жо?арылауын климатты? жа?дай?а байланысты т?с?нд?ред?. Каспий суыны? к?тер?лу? 45%-ы те??зге ??ятын ?зендер, 16%-ы айдын?а жауатын жауын-шашынны? молаюы, 25%-ы те??з ?ст?нен булану м?лшер?н?? азаюы ж?не 14%-ы ?араб??азк?л Шы?ана?ына ??йылатын суды шектеуге байланысты. Орта Каспийд?? шы?ыс б?л?г? - тере? сулы. Орташа тере?д?г? 200 м, ал максималды 700 м дей?н жетед?.

---

Суды? т?здылы?ы Солт?ст?к Каспийде ??былмалы, ал Ед?л мен Жайы? са?асына жа?ын жерде 0,2-2%о болса, орталы? б?л?г? 10-12%о-ге дей?н к?бейед?. Орталы? ж?не о?т?ст?к б?л?ктер?нде т?з ??рамы онша ?згермейд?, ?детте 13-14%о болады.

---

Те??зге ??ятын ?зендер мен ?орект?к затты? мол тасымалдануына байланысты, Каспий те??з? балы??а бай, итбалы? та к?п кездесед?. Итбалы? те??зд?? б?р кезде Солт?ст?к М?зды м?хитпен байланыста бол?анын к?рсетед?. Балы?тар мен итбалы?ты? ?лкен к?с?пт?к ма?ызы бар. Е? ба?алы балы?тар?а бек?ре ( бек?ре , шо?ыр , ?ортпа ) т??ымдастары жатады. Д?ние ж?з?нде жыл сайын ауланатын бек?ре т??ымдас балы?ты? 80%-ынан астамы Каспий те??з? ?лес?не тиед?. Каспийде ауланатын бек?ре т??ымдас балы?тарды? ?аза?стан ?лес?не 40%-ы тиед?. Каспийде ?с?мд?ктерд?? 500 т?р?, балы? пен жануарларды? 769 т?р? мекендейд?. М?нда балы?ты? 55 т?р? кездесед?. Ба?алы балы? ? ?ортпа (белуга) ?зынды?ы 6-7 м-ге, ал салма?ы 1800 кг-?а дей?н жетел?, 100 жыл?а дей?н т?рш?л?к етед?. Бек?рен?? ( осетр ) ?зынды?ы 2,3 м, салма?ы 100 кг-?а дей?н барады. Шо?ырды? ( севрюга ) ?зынды?ы 2,2 м-ге, салма?ы 40-80 кг-?а дей?н жетел?. Каспийде олардан бас?а сазан, к?ксерке, сыла, майшаба?, т.б. ау даналы.

Каспий жа?алауында ?аз?рг? кезде ??старды? 260 т?р?н кездест?руге болады. Тек Каспийд?? шы?ыс жа?алауында жыл сайын к?с?пт?к ма?ызы бар 2 млн ??с ?она?тайды. Кей жылдары суда ж?зет?н 3 млн-дай ??с ?ыстап шы?ады.

Каспий албырты ( лат. Salmo trutta casp?us ) ? албырттар т??ымдасыны? б?р т?р тарма?ы.... ма?аланы толы?ымен о?у

Каспий итбалы?ы ( лат. Phoca casp?ca ) ? ескекая?тылар отряды , итбалы? т??ымдасына жататын а? . Оны ?аза? т?л?нде т?лен деп те атайды... ма?аланы толы?ымен о?у

Каспий ?аязы ( лат. Barbus brachycephalus casp?us ) ? Арал ?аязыны? т?р тарма?ы, ?тк?нш? балы?.... ма?аланы толы?ымен о?у

---

---

Каспий те??з?нде м?най-газ ?нд?ру ж?не м?най ??деу кешендер?н?? дамуына байланысты Каза?станны? батыс ???р?нде ?алыптас?ан таби?ат, ?леуметт?к, экономикалы? ж?не экологиялы? жа?дай. Каспий те??з? ? ?лемдег? шаруашылы? ма?ызы зор е? ?р? т?йык, су алабы. Жыл бойына Каспий те??з?н?? де?гей? жел?ума-желб?гет ??былыстарыны? н?тижес?нде 0,5 ? 1 м-ге дей?н ауыт?ып отырады. 1837 ? 1990 ж. ж?рг?з?лген ба?ылау ж?мыстарыны? н?тижес?нде Каспий те??зн?? су де?гей? м?лшер?н?? айтарлы?тай ?згеру? 1930 ж?не 1980 ? 90 ж. аралы?ына с?йкес келет?н? аны?тал?ан. 1929 - 41 ж. су де?гей? 2 м-ге т?мендесе, 1977 ж. б?л к?рсетк?ш е? т?менг? абс. м?лшер? не (29,01 м) жетт?. 1978 95 ж. су де?гей? 2,35 м ?айта к?тер?л?п, 1995 ж. к?рсетк?ш -26,66 м болды.

---

?аз?рг? заманны? балы? шаруашылы?ы ? балы? аулауды реттеу, аса ба?алы балы? т?рлер?н (бек?ре, ?ортпа, шо?ыр ж?не п?лмай) таби?и ж?не жасанды жолмен к?бейту ж?мыстарына нег?зделген. Жыл сайын 11 балы? з-ты ( Ресейд?? , ?з?рбайжанны? , ?аза?станны? ) Каспий те??з?не 75 млн. балы? шаба?тарын ж?беред?. 1998 жылдан бер? Атырауда?ы 2 балы? з-ты жылына 6 млн. бек?ре балы?ыны? шаба?ын дайындайды. Балы?тар уылдыры?ын т?щы су?а шашады, ?ор жинау ?ш?н т?зды су?а шы?ады. Мысалы, шортан , о??а? , ?ызыл?анат балы? , алаб??а те??зд?? атырауына ( дельта ) дей?н ?р?стесе, ?арак?з , табан , к?ксерке т?зды суда (т?здылы?ы 10 ? 11%о), ал бек?ре т?р?зд?лер суды? ?те т?зды жер?нде т?рш?л?к етуге бей?мделген. Каспий те??з?нде 2 тропикт?к ж?йе ?алыптас?ан. Солт?ст?к-Шы?ыс Каспий аума?ында ??старды? 278 т?р? мекендейд?. Соны? ?ш?нде Каза?станны? ж?не Ресейд?? "?ызыл к?табына" енг?з?лген ?те сирек кездесет?н калба?ай, карабай, сары ??тан, б?йра б?р?азан, т.б. бар. Ал Каспий итбалы?ы ? тек ?ана Каспий те??з?нде т?рш?л?к етет?н с?т?орект?. 1920 ж. 1 млн-нан астам итбалы?ты? 120 мы?ы аулан?ан болса, 1980 жылды? ая?ында 360 ? 450 мы??а дей?н азай?ан итбалы?ты? ? 27 мы?ы, 1990 ж. ? 13,8 мы?ы, 1996 ж. ? 8 мы?ы аулан?ан. 2000 ж. с?у?р ? тамыз айларында ?ндеттен оларды? 15 мы?ы ?ырылды. Каспий итбалы?ыны? жаппай ?ырылуы ? Каспийд?? солт?ст?к б?л?г?ндег? гидрометеорология ж?не экологиялы? жа?дайларды? нашарлауынан те??з жануарлары иммунитет?н?? т?мендеу?н к?рсетед?. Каспий ойпатында ?с?мд?кт?? 88 т??ымдас, 371 туыс б?р?гет?н 945 т?р? ?сед?. Соны? ?ш?нде 357 т?р? жо?ары сатыда?ы ?с?мд?к-терге (25 т?р? эндемиктер) жатады, 6 т?р? ? Каза?станны? " ?ызыл к?табына " енг?з?лген. Ал те??зд?? ?з?нде су ?с?мд?ктер?н?? 728 т?р? (оны? 5 т?р? ? жо?ары сатыда?ылар) ?сед?. Те??з ?с?мд?ктер? жамыл?ысыны? ??рлы? ?с?мд?ктер?нен к?п айырмашылы?ы бар. ??рлы?та, нег?з?нен, г?лд? ?с?мд?ктер , ал суда балдырлар (64 т?р?) кездесед?. Солт?ст?к Каспийде нег?з?нен ?амыс , те??з ш?б? , шала? , егеуш?п , арамот , м?й?зжапыра? ?сед?. Б?л ?с?мд?ктер балы?тарды? уылдыры?ыны? су т?б?нде беку? ?ш?н ?ажет, сондай-а?, су ??стары мен кейб?р балы? т?рлер?не ?орек болады. Солт?ст?к Каспий жа?алауыны? ?сем таби?атына, оны? экологиялы? жа?дайына атмосфераны? , топыра? жамыл?ысыны? , суды? ластануы ?лкен ?ау?п т?нд?руде. Атмосфераны? ластануына м?най-газ ?нд?рет?н ж?не оны кайта ??дейт?н к?с?порындар ?сер етуде.

---

Мысалы; 1998 ж. Атырау облысы бойынша атмосфера?а 135,1 мы? т зиянды заттар (онын ?ш?нде 132,8 мы? т газ т?р?зд? заттар, 2,3 мы? т катты заттар) шы?арыл?ан. Б?л улы заттарды атмосфера?а, нег?з?нен, еск? технологиялы? жабды?тармен жабды?тал?ан 3,5 мы? м?най ???ымасы шы?арады. М?най к?с?пш?л?г?н?? е? басты экологиялы? проблемасы ? ?леспе газды ?ске жарату. ?аз?р жылына 800 млн.3 газ ауада жанады (2001). М?най кен орындарында м?най ?н?мдер?н ??деу кез?нде м?най мен калды? суларды? топыра? пен грунт?а т?г?лу? оларды ластайды. Солт?ст?к Каспий жа?алауыны? м?най ?н?мдер? ?алды?тарымен ластан?ан аума?. 194 мы? га жерд? алып жатса, т?г?лген м?найды? м?лшер? 1 млн. т-дан асады (2001). Те??з де?гей?н?? к?тер?лу?не ж?не м?найды? те??зге т?г?лу?не байланысты те??з суыны? ??рамында м?най ?н?мдер?н?? ?алды?тары, фенол , хлорлы органикалы? пестицидтер , аммонийлы азот , ауыр металдарды? м?лшер? р??сат ет?лген шектен б?рнеше есе жо?ары екен? аны?тал?ан. Суда?ы м?к концентрациясы мамыр - ш?лде айларында бай?алады. Те??з жа?алауыны? м?най ж?не м?най ?н?мдер?мен, улы газдармен ластануы планктондар мен те??з суында т?рш?л?к етет?н жануарлар мен ?с?мд?ктерд?? жаппай жойылуына ?келуде. Те??з т?б?ндег? ш?г?нд?лерд?? м?най ?н?мдер?мен ластануы бентосты? т?рш?л?к етет?н организмдер мен моллюск?лерге , сондай-а?, су ??стары мен балы?тар?а да зиянын тиг?зуде. Мыс., 1900 жылмен салыстырганда Каспий те??з?нде балы? аулау 3 есеге, я?ни 500 ? 600 мы? т-дан 180 мы? т-?а дей?н азайды. Те??з суын е? ?ау?пт? ластаушы затты? б?р? ? ыдырамайтын ауыр металдар (мыс., мырыш , барий ). Суда?ы мыс пен мырышты? м?лшер? 20 мкг/л (р??сат ет?лген шектен 2 есе арты?), ал барийд?к? ? 50 мкг/л (б?л ? 5 есе арты?). Каспий жа?алауы айма?ыны? ластануы онда т?рш?л?к етет?н организмдерге ?ана емес, жерг?л?кт? т?р?ындарды? денсаулы?ына да ?лкен ??у?п т?нд?руде. Сонды?тан, Каспий те??з? жа?алауында?ы 5 мемлекет ( ?з?рбайжан , Иран , Ресей , Т?р?кменстан ж?не ?аза?стан ) Д?ниеж?з?л?к банкпен, Б??-ны? Адамды ?орша?ан орта ж?н?ндег? ба?дарламасымен б?рлесе отырып, Каспий экологиялы? ба?дарламасын ( КЭБ ) жасап, оны ?ске асыруда. Б?л ба?дарламаны? нег?зг? ма?саты ? экологиялы? т?ра?тылы?ты дамыту ж?не Каспий айма?ыны? таби?и ресурстарын ти?мд? бас?аруды ?амтамасыз ету. КЭП-т?? нег?зг? ба?ыттары: те??з де?гей?н?? езгер?с? жа?дайында жерг?л?кт? т?р?ындарды? т?рмысы мен шаруашылы? ж?мыстарыны? т?ра?тылы?ын ?амтамасыз ету; Каспий те??з? мен оны? биоресурстарын ластанудан арылтып, ?орша?ан орта жа?дайын жа?сарту; те??зд?? экож?йес?н сауы?гырып, ?алпына келт?ру ж?не оны? биологиялы? алуан т?рл?л?г?н са?тау; айма?та экологиялы?. ?ау?пс?зд?кт? ж?не ?орнай ?н?мдер?н?? е? жо?ары ша?ан ортаны? ?алыпты ≫ дайын са?тап, онда?ы т?ра?ты т?рш?л?кт?? дамуын ?амтамасыз ету. ^[2]

---

Каспий те??з?н?? экологиялы? жа?дайы со??ы жылдары су де?гей?н?? к?тер?лу?мен байланысты. Каспий те??з?н?? б?рде к?тер?л?п, б?рде тартылуы жерд?? таби?и-тарихи эволюциясына байланысты. Тарихи деректер бойынша 1820-1930 жылдар аралы?ында Каспий те??з?н?? су денгей? к?тер?лген. Оны? себептер?н ауа райыны? ??былысымен ж?не антропогенд?к факторлармен т?с?нд?руге болады. Ед?л ?зен? те??зге ??ятын барлы? суды? 80 %-ын ??райды. Сонды?тан те??з суыны? толысуы Ед?л ?зен?мен ты?ыз байланыста болды. Со??ы жылдары те??зден ?араб??азк?л шы?ана?ын б?рде б?л?п, б?рде ?осу адам баласыны? Каспий экож?йес?не батыл араласуы ед?. Осы ?рекеттерд?н б?р? Каспий те??з?н?? байыр?ы ?алыптас?ан таби?и тепе-те?д?г?н б?з?ан адамны? тер?с ?с-?рекеттер? рет?нде ?абылданды. Те??з суыны? ыр?а?ты ауыт?уы таби?атты? за?дылы?ы екен?н адам баласы кей?н т?с?нд?. М?селен, 1940-1950 жылдарда?ы те??з де?гей?н?? т?мен т?су?н антропогенд?к факторлар?а жаткызады. Оны? да себеб? бар ед?. ?йткен? осы жылдары те??зге ??ятын су м?лшер? Ед?лден 12 %-?а, Жайы?тан 24 %-?а, ал Теректен 60 %-?а т?мендеген. Осы факторларды ескер?п, те??з суы де?гей?н?? азаюын тежеу ма?сатымен 1980 жылдары ?ара-б??азк?лд? те??зден б?лу ?ш?н ?зынды?ы 100 метр таби?и б?гет салынды. Б?гет салын?ан б??азды? суы неб?р? 3-а? жылды? ?ш?нде кеу?п кет?п, айналасына те??з т?зы аралас ша?-тоза?дар тарады. ?с?ресе те??зд?? т?б?нен т?з ?нд?руш?лерге ?иынды? туды, т?зды? сапасы т?мендеп кетт?. ?йткен? ?араб??азк?л ел?м?зде т?з ?нд?рет?н б?рден-б?р ?р? ?араб??азсульфат комбинатымен ?лемге ?йг?л? ед?. 1978 жылдан бастап те??з дейгей? ?зд?г?нен к?тер?ле бастады. ?асырды? ая?ында оны? де?гей? 3 метрге жуы? к?тер?лд?. Суды? к?тер?лу?нен ж?зден астам м?най б?р?ылары, онда?ы м?най ?оймалары, 6 м?най-газ кешен?, ж?здеген елд? мексндер коммуникациялы? жел?лер, ?нерк?с?п орын-дары су астында ?алды. Барлык ласта?ыш заттар мен м?най те??з суына араласып, оны? айма?ы 300 мы? гектар?а жетт?. Кей?нг? жылдары те??з суыны? к?тер?лу?н?? таби?и процесс екен?д?г? д?лелденд?.

---

Каспий тс??з?н?? к?тер?лу? оны? ма?ында?ы мемлекеттерге к?птеген проблемалар ту?ызып отыр. Оны? бастысы - экологиялы? жа?дайлар.

Б?р?нш?ден, су де?гей?н?? к?тер?лу? те??з жа?алауында?ы таби?и жайылымдарды? к?лем?н тарылтып, ??стар мен жануарларды? мекен?н басып ?алды. Су?а тоскауыл ?ш?н со?ыл?ан б?геттер жа?алауды? фаунасы мен флорасына зор шы?ын келт?рд?. Балы?тарды? уылдыры? шашу аясы мен ??старды? ?я салу ты?ызды?ы кем?п, биок?пт?рл?л?кт?? азайып кету проблемасын ту?ызып отыр.

Ек?нш?ден, те??з де?гей?н?? к?тер?лу? суды?, ауа мен топыра?ты? ластануына, одан ?р? экологиялы? апатка апарады. Суды? м?най ?н?мдер?мен ластануы 1980 жылдан бастап к?шейе т?ст?. Су ??рамында пестицид ж?не ауыр металдарды? к?бею? бек?ре сия?ты ба?алы балы?-тар, те??з мысы?ы, ??старды? жаппай аурулар?а ?шырап, ?ырылып ?алу факт?лер?н жи?летт?. Со??ы м?л?меттер бойынша бек?ре балы?тарын аулау 40 %-?а азайды.

?ш?нш?ден, су де?гей?н?? к?тер?лу? те??з жа?алауларында?ы м?най ?н?ыларын, м?най коймаларын, м?най ?ндейт?н ?нерк?с?п орындарын, балы? комбинаттарын, елд? мекендерд? су басып, орасан зор шы?ын келт?ре бастады.

Т?рт?нш?ден, м?най игеруге шетелд?к инвесторларды тарту Каспий те??з?н?? экологиясын одан ?р? шиелен?ст?ре т?суде. М?най ?нд?румен б?рге ауа?а шы?атын ?леспе газдарды? к?тер?лу? айма?ты? ауа а?ынында зиянды газдар ?лес?н к?бейт?п отыр. Те??з жа?алауларыны? тозуы техногенд?к процестерд? жылдамдатып, аума?ты? ш?лге айналуына себепш? болып отыр. ^[3]

---

---

А?тау ?аласында те??з суын т?щыландыратын ?уатты ?ондыр?ы орнатыл?ан. Каспий те??з?н?? А?тау порты заман талабына сай ?айта ж?ндел?п, жабды?талды, те??з айда?ы ке?ейт?лд?. Те??з флоты ??рылды. Бас?а елдермен сауда ?арым-?атынастар порт ар?ылы ж?зеге асуда. ?зынды?ы 150 м, би?кт?г? 10 м болатын е? ?лкен ≪Астана≫ атты су кемес?н?? жылына 2 млн тонна ??р?а? ?н?мдер мен 10 млн тонна м?най ж?не м?най ?н?мдер?н тасу?а м?мк?нш?л?кбар. ^[4]

Т?р?кменстан Туркменбашы

?аза?стан А?тау Атырау

Иран Астара Анзали Рашт

Ресей Каракуль Дербент Махачкала

?зербайжан Баку Астара Лянкяран Сумгаите Хачмаз Худат

---

---

Каспий те??з? ж?не оны? су айдыны Каспий ма?ы елдер?, оны? ?ш?нде ?аза?стан экономикасы ?ш?н ?лкен ма?ыз?а ие. Б?л жер ?ойнауында ?р т?рл? флора мен фаунасы бар б?регей су ?оймасы, оны? ?ш?нде к?м?рсутектерд?? айтарлы?тай ?оры шо?ырлан?ан. Жа?алау айма?ында?ы ?леуметт?к-экономикалы? даму?а те??з ж?не жа?алау аума?ыны? гидрометеорологиялы? режим?, е? алдымен, те??з де?гей?н?? жа?дайы айтарлы?тай ?сер етед?.

Каспий те??з?нде балы? аулау к?с?б? жа?сы дамы?ан. Те??зден бек?ре т??ымдастары, майшаба? , табан , торта , к?ксерке , сазан , килька к?птеп ауланады. Каспий те??з? ?ара уылдыры? ?нд?р?лет?н су айдындары арасында д?ние ж?з? бойынша алды??ы орындарды? б?р?нде. Итбалы? аулау ертеден жол?а ?ойыл?ан. Каспий те??з? ???р? к?птеген Еуразия халы?тарыны? этнография ж?не м?дени бастауыны? ма?ызды б?р оша?ы саналады, я?ни тарихи-м?дени ?лке болып табылады. Каспий ???р?н?? то?ыз жолды? торабы болуы онда?ы этногенетикалы? ?рд?стерге айтарлы?тай ?сер?н тиг?зд?. ?ылым?а с?йенсек, Каспий ???р?нде осыдан 1 млн. жылдай б?рын адамдарды? ар?ы тег? ? гоминидтер пайда бол?ан. Каспийд?? шы?ыс жа?алауында?ы ??г?рлер мен даланы? а??арлы? аума?ында, а?шылар мен балы?шыларды? ал?аш?ы ?ауымды? ??рылыс ?оныстарыны? ?здер? кездесед?. ?ст?ртт?? о?т?ст?к-шы?ыс айма?ында неолит т?р?ындарыны? ескертк?штер? табылды. ?ола д?у?р?нде Андронов м?дениет? ж?не ?има м?дениет? ?алыптасты. Б?зд?? заманымыздан б?рын 8-мы?жылды?тан б.з. 1-мы?жылды?ыны? б?р?нш? жартысы аралы?ында Ед?л мен Жайы? ?зендер? аралы?ын отыры?шы ?р? к?шпенд? тайпалар ?оныс етт?. Солт?ст?к-Шы?ыс Каспий ???р?нде к?шпел?лерд?? ежелг? д?у?рдег? тарихи ескертк?штер? са?тал?ан. Б?зд?? заманымыздан б?рын1-мы?жылды?та Арал-Каспий ???р?нде са?, сармат, каспи тайпалары ж?не о?ан туыстас та?ы бас?а тайпалар ?оныстан?ан. ?араб??азк?л жа?алауында?ы б?зд?? заманымыздан б?рын5 ? 7 ?асырлар?а жататын кесенелер массагет тайпалары м?дениет?н?? озы? ?лг?лер? болып табылады. Ежелг? грек тарихшысы Страбон : “Каспий те??з? жа?алауында т?ратын к?шпел?лерд? дайлар деп атайды” деп жазады.

---

6 ?асырды? орта т?сында Каспий ???р? Батыс т?р?к ?а?анатыны? иел?г?нде болды. Орта ?асырларда Каспий ???р? халы?аралы? сауда-дипломатиялы? ?атынастар торабы болды. Каспий ???р?н?? орта?асырлы? тарихында хазарлар, ?ыпша?тар ?лкен р?л ат?арды.

Шы??ыс хан империясы ??рыл?аннан кей?н те??зд?? солт?ст?к, солт?ст?к-шы?ыс б?л?г? Алтын Орда иел?г?не к?шт?. Алтын Орда ыдырап, оны? орнында пайда бол?ан ?ырым ханды?ы , Но?ай ордасы , Астрахан ( ?ажы-Тархан ) ханды?тарын жаулап ал?ан Ресей империясы Каспий ???р?н де иемдене бастады. Ресей мен Парсы елдер? арасында?ы ал?аш?ы кел?с?м ? Решт кел?с?м? болды. Онда?ы кел?с?мде Каспий те??з?не ж?не Кура мен Аракс ?зендер?нде Ресей ерк?н сауда ж?не кеме ?атынасын ?олдануына м?мк?нд?к алды. Кей?н те??з айдыны демаркацияланып, б?раз б?л?г? Ресейге ?арады. 1813 жылы Г?лстан кел?с?м?нде , одан кей?н Т?р?кменшай кел?с?м?нде ( 1828 ) Ресейге Каспий те??з?нде толы? ?скери флот ??руына р??сат бер?лд?. Парсылар тек сауда ж?не кеме ?атынасымен шектелд?. Ке?ес Ода?ы Каспий те??з?-ндег? монополиялы? ???ы?тан бас тартып, 1921 , 1935 ж?не 1940 жылдарда?ы Ке?ес ? Иран кел?с?м?нде Каспий те??з?нде кеме ?атынасын ж?зеге асыру?а ек? ел те? ???ы?ты деп саналды. КСРО ыдыра?ан со? ( 1991 ), Каспий те??з? жа?алауында?ы бес мемлекет ( ?з?рбайжан , Иран , ?аза?стан , Ресей , Т?р?кменстан ) Каспий те??з? м?ртебес?н ай?ындау?а ?мтылды. Осы?ан орай, 2002 жылы 23 ? 24 с?у?рде Аш?абатта Каспий жа?алауы мемлекеттер?н?? ал?аш?ы саммит? ?тт?. Аш?абат кездесу?нде б?рде-б?р ??жат?а ?ол ?ойылма?анымен, бес мемлекет басшыларыны? жо?ары д?режел? бас?осуы т?й?нд? м?селен? байыптылы?пен шешу ?с?не ?осыл?ан елеул? ?лес болды. Е? бастысы, проблеманы тал?ылау барысында оны ?алай да шешуд?? ?ажетт?л?г?не деген м?ддел? п?к?рталас ?р?с алды. Т???ыш рет проблема барынша ашы? ?ойылып, егжей-тегжейл? тал?ыланды. ?аза?стан ?стан?ан ба?ытты Ресей де, ?з?рбайжан да ?олдады.

• Аграхан т?бег?
• Апшерон т?бег? ? Каспийд?? батыс жа?ында, ?з?рбайжанда орналас?ан.
• Бозащы т?бег?
• Ма??ыстау т?бег? ? Каспийд?? шы?ысында, ?аза?станда орналас?ан.
• Т?п-?ара?ан т?бег?

Орта??орда б??ан ?атысты медиа файлдар бар: Caspian Sea

Каспий те??з? бойында?ы елдер ?зербайжан ? Иран ? ?аза?стан ? Ресей ? Т?р?кменстан