Жет?су ? тарихи-географиялы? айма? . Солт?ст?кте Бал?аш , солт?ст?к-шы?ысында Сасы?к?л мен Алак?л , шы?ыста Жет?су ( Жо??ар ) Алатауы, о?т?ст?к ж?не о?т?ст?к-батысында Солт?ст?к Тянь-Шань жоталарымен шектесед?. Тарихи деректер мен зерттеулерде Жет?су атын ??райтын 7 ?зен туралы т?рл?ше п?к?р бар. А.К. Гейнс б?ларды? ?атарына Лепс? , Бас?ан , Сар?ан , А?су , Б?йен , ?аратал ж?не К?ксу ?зендер?н жат?ызса, А.Влангали Бас?ан, Сар?ан ?зендер?н?? орнына солт?ст?к-шы?ыста?ы Аяг?з , о?т?ст?к-шы?ыста?ы ?ле ?зендер?н атайды. В.В. Бартольдты? айтуынша, ал?аш?ыда жерг?л?кт? халы? Жет?су деп ?леден солт?ст?кке ?арай созыл?ан айма?ты ата?ан, о?ан Лепс?, Бас?ан, А?су, Б?йен, ?ызыла?аш , ?аратал, К?ксу ?зендер? енген. Ал Жет?су ?лен?? о?т?ст?г?не ?арай созыл?ан таулы айма? деген ??ым 19 ?-да тарап, сондай-а?, о?ан Тянь-Шаньн?? солт?ст?к-батыс ж?не орталы? аудандары да ?осылатын бол?ан. Тарихи ?дебиетте Жет?су ??ымына Шу алабы мен Нарын ?зен?н?? жо?ар?ы а?ысын ?амтитын атырап та к?рген.

Археологтар, тарихшылар мен географтар Жет?суды Солт?ст?к-шы?ыс Жет?су (солт?ст?кте Бал?аштан Кетпен ж?не о?т?ст?кте ?ле Алатауы жоталарына дей?н, солт?ст?к-шы?ыста Алак?лден о?т?ст?к-батыста Шу-?ле су айры?ына дей?нг? жерлер) ж?не О?т?ст?к-батыс Жет?су (Шу ж?не Талас ал?абы) деп ек?ге б?лед?. Жет?су?а м?ндай тарихи-географиялы? аны?тама бере отырып, олар б?л ?лкен?? тек таби?и жа?дайларын ?ана емес, сонымен ?атар оны? ?ткендег? экономикалы?, саяси, этникалы? ж?не м?дени даму ерекшел?ктер?н де еске алады.

Жет?суды? ке? аума?ы (солт?ст?ктен о?т?ст?кке дей?н 900 км, ал батыстан шы?ыс?а дей?н 800 км) ж?не тауларыны? би?кт?г?н?? ?р т?рл? болып келу? оны? климаты мен ландшафтарыны? да т?рл?ше болуына ы?пал етт?. Б?л ?лкеде ег?н шаруашылы?ы ертеден-а? ш?ратты? сипат алып, ?олдан су?аруды ?ажет еткен. Жайылымды? мал шаруашылы?ы ке? ?р?с ал?ан. Жет?суды? о?т?ст?к-шы?ыс б?л?г?н?? тау б?ктерлер?нде (600 ? 1200 м би?кт?кте) ауа райы ыл?алды, ?о?ыр сал?ын ж?не ауыспалы, топыра?ы ??нарлы. Онда суармалы ег?нш?л?кке пайдаланылатын к?птеген тау ?зендер? бар. Жем?ст? а?аштар мен жапыра?ты а?аштар, ал одан жо?арыда шырша ормандары ?сед?. Б?л ???р мал жайылымына ?ажетт? к?корай жем?ст? а?аштар мен шал?ындар?а бай. М?не, осындай ?олайлы таби?и географиялы? жа?дайлар Жет?суды Т?рк?стан жер?ндег? ертедег? м?дениет оша?тарыны? б?р?не айналдырды. Оны мекендеген тайпаларды? ?аза? хал?ыны? тарихи ?алыптасуында, мемлекетт?? ??рылып, ны?аюында, м?дениетт?? ?ркен жаюында зор ма?ызы бар. Жет?су жер?нде мал ба?у мен ег?н шаруашалы?ыны? пайда болуы неолит пен энеолит д?у?р?не жатады. ?ола д?у?р?нде (б.з.б. 15 ? 8 ?-лар) б?л ?лкен? мекендеуш?лерд?? материалды? ж?не рухани м?дениет? одан ?р? ?ркендеп, мыс пен ?оладан ??ралдар жасау, ба?ташылы?пен, жер ??деумен, а?, балы? аулаумен айналысу к?с?птер? пайда бола баста?ан. Б.з.б. 1-мы?жылды?ты? орта шен?нде Жет?суда, нег?з?нен, малшы ?ауымдарыны? б?л?н?п шы?у д?у?р? ая?талды.

Ертедег? жерг?л?кт? тайпалар шаруашылы?ы Жет?суды дербес экономикалы? айма??а айналдырды. Б.з.б. 7 ? 4 ?асырларда Жет?суды са?тар мекендеген. Олар шаруашылы?ты? сол кездег? жет?лген т?р? малшылы? ж?не суармалы ег?нш?л?кпен айналысып, ?ола мен тем?рден жасал?ан ??ралдарды пайдалан?ан. Археологтар Талас ал?абында?ы ал?аш?ы отыры?шы мекендерд?? ?алды?ын б.з.б. 5 ?-?а дей?нг? уа?ыт?а жат?ызады. Б.з.б. 3 ?-да Жет?суда?ы са? тайпаларыны? ода?ын ?йс?н тайпаларыны? ода?ы алмастырды. 6 ?-ды? орта шен?нде Жет?су Т?р?к ?а?анатыны? ??рамына енд?. Ал 581 ж. одан Батыс Т?р?к ?а?анаты б?л?н?п шы?ты. Оны? орталы? ауданы Жет?су, астанасы Суяб ?аласы болды. 7 ?-ды? 30-жылдарында Жет?суда Шу ?зен?н?? шы?ысында дулу, ал батысында нушеби деп атал?ан ек? иел?к пайда болды. 8 ?-?а дей?н б?лар Шы?ыс Т?р?к ?а?анды?ына т?уелд? болатын. Ал 8 ?-ды? басында Жет?суда?ы ?к?мет бил?г?н Шу мен ?ле арасында к?ш?п-?онып ж?рген т?ргештерд?? билеуш? топтары басып алды. Т?ргеш ?а?анаты (704 ? 766) ала ауызды?, ?шк? ?леуметт?к ?айшылы?тарды? бар?ан сайын ?ршу?, о?т?ст?кте арабтармен, шы?ыста ?ытайлармен ?нем? ?а?ты?ысып отыруды? салдарынан ?лс?ред?. Жет?суда?ы ?к?мет бил?г?н та?ы б?р т?рк? тайпасы ?арл??тар басып алды. Т?ргеш ж?не ?арл?? (766 ? 940) ?а?анды?тары д?у?р?нде Шу, Талас ж?не ?ле бойында ?ол?нер мен сауданы? орталы?ы бол?ан еск? ?алалар ?с?п, жа?алары пайда болды ( Атлах , Хамукент , ??лан , Мерке , т.б.). 9 ? 10 ?-ларда Жет?суды? солт?ст?к-шы?ыс ???р?нде отыры?шы ег?нш?л?к пайда болды, оны? ?здер? Алматы, Тал?ар , Д??гене , ?ойлы? , ?ар?алы , т.б. ?алаларды? ?ира?ан ?й?нд?лер?нде са?тал?ан. ?ол?нер к?с?б?н?? ?н?мдер? ?л?айып, к?рш? к?шпел? тайпалармен экономикалы? байланыстар дамыды, сауда-сатты? ?ст?. А?шаны пайдалану ж?не жерг?л?кт? а?ша шы?ару ( Таразда ) пайда болды. Жет?суды мекендеген т?рк? тайпалары ед?у?р д?режеде отыры?шылы??а бой ?рды. Орта Азия , Шы?ыс Т?рк?стан ???рлер?мен сауда-сатты?, мал айырбасыны? ти?мд?л?г?н жа?сы т?с?нген топтар жа?сы жайылымдарды басып алып, мал басын к?бейтуге тырысып ба?ты. Мал мен жайылымнан айырыл?ан к?шпел? кедейлер енд? ег?нш?л?кпен, ?ол?нер к?с?б?мен айналысып, ?ала халы?тарыны? ?атарына ?осылу?а м?жб?р болды. Жет?су?а Шы?ыс Т?рк?станнан шы??ан к?шпел? т?рк? тайпасы ягма басып к?ргеннен кей?н (940) енд? ол ?арахан мемлекет?н?? ??рамына енд?. С?йт?п, Жет?су Шы?ыс Т?рк?станмен б?рге, ?арахан мемлекет?н?? Елхан билеген шы?ыс б?л?г?н ??рады ( ?арахандар мемлекет? ). 10 ?-ды? ая? шен?нде ?арахан ?улет?н?? астанасы Шу бойында?ы Баласа??н ?аласы болды. Жет?суды? б?р б?л?г?нде ?арл?? ж?не ш?г?л тайпаларыны? ?к?лдер? бил?кт? ?з ?олдарына алды.

Жет?суда 10 ? 11 ?-ларда?ы отыры?шы ег?нш?л?к пен ?ала м?дениет?н?? ед?у?р ?ркендеген?н орта ?асыр авторлары ( Макдиси , ибн Хордадбек , т.б.) мен ?аза?стан, ?ыр?ызстан археологтарыны? зерттеулер? д?лелдейд?. Жа?адан пайда бол?ан ег?нжайлар мен ?алалы? мекендер енд? тек сауда жолдарыны? бойында ?ана емес, сондай-а?, ???рд?? шал?ай т?кп?рлер?нде де (?лен?? т?менг? а?ысы) пайда бола бастады. 11 ? 12 ?-ларда Жет?суды? солт?ст?к-шы?ысында?ы нег?зг? ?алалар мен елд? мекендер ( Шелек , ?апал , Арасан , Лепс? , т.б.) пайда бол?ан. С?улет ?нер?н?? жо?ары д?режеде дамуыны? ку?герлер? ? Бабажы ?атын кесенес? (10 ? 11 ?-лар) мен Айша биб? кесенес? (11 ? 12 ?-лар), т.б. Жет?су мен ?аза?станны? ?зге б?л?г?н мекендеген т?рк? тайпалары этникалы? жа?ынан одан ?р? жа?ындаса т?ст?. 1129 ? 30 ж. Жет?су?а ?идандар басып к?р?п, к?п ?замай-а? жерг?л?кт? т?р?ындармен араласып кетт?. ???рд?? ?ле ?зен?нен солт?ст?кке ?ара?ан жер? б?рын?ысынша ?арл?? ханды?ыны? (астанасы ?ойлы? ?аласы) ?арама?ында ед?. ?идандарды? ?ктемд?г? 13 ?-ды? басына дей?н созылды. Жет?су мен Шы?ыс ?аза?стан?а т?рк? т?лдес найман , керей тайпалары кел?п к?рд?. Наймандарды? ?олбасшысы К?шл?к ханмен к?рес ?идан гурханын ?лс?ретт?. 1210 ж. ол М?хаммед Хорезм шаhтан Талас ?зен? бойында же??л?с тапты. Енд? Жет?суды К?шл?к билед?. 1211 ж. ???рд?? солт?ст?г?не Шы??ыс хан ?скерлер? баса к?ктеп к?р?п, 1218 ж. Жет?суды жаулап алды. Осыны? салдарынан Жет?су ек?ге б?л?н?п кетт?. Оны? ?лкен б?р б?лег? (?леден о?т?ст?кке ж?не о?т?ст?к-батыс?а ?ара?ан жа?ы) Ша?атай ?лысына (орталы?ы Алмалы? ма?ында болды), ал ?леден солт?ст?кке ?ара?ан жерлер Жошы ?лысына ?арады. Солт?ст?к-шы?ыс ?иыры (Тарба?атай, Ем?л мен К?б?к ма?ы) ?гедей ?лысыны? енш?с?не тид?. 1269 ж. Таласта ?ткен ??рылтайда б?рын?ы Ша?атай, ?гедей ?лыстарыны? нег?з?нде Хайду (1301 ж. ?.) бас?ар?ан мемлекет ??рылды. Оны? ордасы ?ле ал?абына орналасты. Б?ршама уа?ыт?а елд?? ?шк? саяси ж?не экономикалы? ?м?р? ?алып?а т?ст?. Алайда Ша?атай ?улет?н?? ол ?лгеннен кей?нг? ?штей ?зара ?ыр?ысуы, сондай-а?, к?рш? ханды?тармен ж?рг?з?лген со?ыстар Жет?су хал?ына ж?не оны? экономикасына ед?у?р зардабын тиг?зд?. 14 ?-ды? 1-жартысында Жет?су ж?не Мауераннахр билеуш? топтарыны? арасында?ы ?айшылы?тар одан сайын ?дей т?ст?. 14 ?-ды? орта шен?нде Ша?атай ?лысыны? батыс ж?не шы?ыс б?л?ктер? ыдырай бастады. Оны? басты себептер?н?? б?р? шап?ыншылы? салдарынан шаруашылы?-саяси ж?не тарихи даму жа?ынан ?р ?илы этникалы? топтардан ??рал?анды?ы ед?. Ша?атай ?лысыны? шы?ыс б?л?г?ндег? дулат тайпасыны? билеуш?лер? жа?адан Мо?олстан деген мемлекет ??рып, о?ан ?з ?штер?нен То?л?? Тем?рд? хан ет?п жариялады (1348 ? 62/63). Енд? Мо?олстанны? орталы? б?л?г? болып ?ал?ан Жет?суды? т?рк? тайпалары этникалы? жа?ынан ?айта топтасу?а м?мк?нд?к алды. Дегенмен, олар ?л? де болса ?аза?станны? ?зге ???р?ндег? м?дени, тарихи байланысы б?р ?андас бауырларынан жыра? жатыр ед?. Мо?олстанда?ы тайпалар ода?ына дулат, ?а?лы , керей, бар?н (баарын), б?л?ашы сек?лд? жерг?л?кт? т?рк? ж?не олар?а етене болып с???п кеткен мо??ол тайпалары к?рет?н. Б?лар кей?н?рек (15 ?. ж?не 16 ?-ды? басы) ?аза? ж?не ?ыр?ыздарды? ??рамына енд?.

Жет?суды? Мо?олстан ??рамында?ы 14 ?-ды? 2-жартысында?ы саяси жа?дайы ?зара ?ыр?ыстармен ж?не ?м?р Тем?рд?? шап?ыншылы?тарымен сипатталады. Камар ?д-Дин Дулати 14 ?-ды? 70-жылдарында Жет?суды? к?пш?л?к жер?н басып алып, ?з бил?г?н ж?рг?зген. Жет?суда б?л ?лыстан бас?а Мо?ол билеуш?с? Е?кет?рен?? ?лыстары, б?л?ашы тайпасы ?м?рлер?н?? ?лыстары, б?рнеше дербес иел?ктер пайда болды. Б?р орталы??а ба?ын?ан ?к?мет бил?г?н?? болмауынан Жет?су хал?ы ?м?р Тем?рд?? шап?ыншылы?ына айтарлы?тай ?арсылы? к?рсете алмады. Шап?ыншылы? Мо?олстан мен А? Орданы? шаруашылы? ж?не саяси жа?ынан ны?аюына кедерг? жасады. 14 ?-ды? 80-жылдарыны? ая? шен? ?м?р Тем?рге б?рлесе со??ы беруге к?р?скен кез болды. О?ан ?арсы к?ресте Жет?су билеуш?лер? Камар ?д-Дин Дулати, Е?кет?ре , Мо?олстан ханы ?ызыр ?ожа (1389 ? 99) ж?не Дешт? ?ыпша? ханы То?тамыс к?ш б?р?кт?рд?. Б?лай б?р?гу Дешт? ?ыпша? пен Жет?су тайпаларыны? ?зара байланысты болуы ?ш?н ед?у?р ма?ызды болды. ?м?р Тем?рд?? ?анды жоры?тарыны? салдарынан Жет?су хал?ы сан жа?ынан азайды, ег?н шаруашылы?ы ??лдырап, мал саны кем?д?. 15 ?-ды? 1-жартысында да Жет?суда?ы ?ыр?ысулар толастамады. Мо?олстанда?ы ?ызыр ?ожа, М?хаммед хан (1408 ? 15), У?й?с хан т?сында?ы ?шк? саяси жа?дайды? уа?ытша тынышталуы Жет?су?а ?м?р Тем?р ?скерлер?н?? басып к?ру?мен (1425 жыл?ы (?лы?бек жоры?ы) ж?не ойраттарды? (?алма?тарды?) шабуылдарынан б?зылды. ?арама?ында?ы халы?ты бар?ан сайын ?анай т?суд?? н?тижес?нде экономикалы? к?ш-?уаты арт?ан шонжарлар енд? саяси т?уелс?зд?кке ?мтылды. М?хаммед Хайдар Дулатид?? м?л?мдеу?нше, 1430 ж. шамасында 30 мы??а жуы? мо?ол отбасы Мауераннахр?а ж?нелт?лген, бар?н (баарын) ж?не чорас тайпаларыны? б?р б?л?г? Амасанджи Тайша билеген ойраттар?а ?т?п кеткен. ?а?лы, т.б. тайпалар ?б?лхайыр хан иел?г?не ?оныс аудар?ан. Ал м?ны? ?з? ?шк? ала ауызды??а ?арсы халы? наразылы?ыны? белг?с? ед?. Мо?олстанны? жа?а ханы Есенб??аны? (1424 ? 62) бил?г? ?аш?арияны? б?р б?л?г?мен ?ана шектелд?.

Тек 15 ?-ды? 40-жылдарыны? ая?ы мен 50-жылдарыны? басында ?ана ол Жет?суды? к?шпел? хал?ына ?з ?стемд?г?н ж?рг?зе алды. Алайда осы ?иынды?тар?а ?арамастан, Жет?суды (жалпы ?аза? жер?н) мекендеген ?аза? тайпаларыны? б?р?гу ?рд?с? жал?аса берд?, енд? оларды? Мо?олстаннан б?л?нг?с? келет?нд?ктер? ай?ын сез?ле бастады. М?ны Мо?олстанны? солт?ст?к ж?не о?т?ст?к аудандарында?ы (Жет?су ж?не Тянь-Шань, Шы?ыс Т?рк?станны? б?раз б?л?г?) таби?и-географиялы?, экономикалы? ж?не тарихи жа?дай, сондай-а?, Жет?су хал?ыны? ?аза?станны? ?зге ???р?ндег? тайпалармен ежелден берг? м?дени-этникалы?, туысты? жа?ынды?тарын тездете т?ст?. “ Тарихи-и Рашидидег? ” м?л?метке ?ара?анда, 1465 ж. б?л жерге 200 мы??а жуы? ?аза?тар к?ш?п келген. Олармен б?рге ?б?лхайыр ханмен жаулас?ан Бара? ханны? ?рпа?тары Ж?н?бек ж?не Керей с?лтандар да келген. Сонымен Жет?су Дешт? ?ыпша?тан келген тайпаларды?, сондай-а?, жерг?л?кт? ?аза? тайпаларын саяси-этникалы? жа?ынан б?р?кт?руд?? орталы?ына айналды. Ал 15 ?-ды? 60-жылдарыны? орта шен? мен 70-жылдарды? басында Жет?суды? батыс б?л?г?нде ?аза? ханды?ы ??рылды. 15 ?-ды? ая?ы мен 16 ?-ды? бас кез?нде ?аза? ханды?ыны? шекарасы Жет?су, Дешт? ?ыпша? ж?не Т?рк?стан ?лкес?н?? солт?ст?к б?л?г?нде ( Соза? , Сауран , Сы?ана? ?алалары ?осылды) б?рте-б?рте ке?ейе т?ст?. Б?л жерлерд? жайла?ан ?аза? рулары мен тайпалары ?аза? ханды?ына б?р?г?п, ?аза? хал?ыны? ?за??а созыл?ан ?алыптасу процес? ая?талды. ?аза? хал?ыны? ??рамында тарихи даму барысында тайпаларды? ?ш тобы пайда болды. Оларды? ?р?айсысыны? шаруашылы? м?дделер? орта? бол?анмен, территория жа?ынан б?р-б?р?нен айырмашылы?тары болды. Осы?ан байланысты ?аза? даласында?ы ?ш ж?зд?? ?алыптасуы, соны? ?ш?нде Жет?суда?ы ?лы ж?зд?? ?алыптасуы 15 ?-ды? со?ы мен 16 ?-ды? басында ая?талды. ?асым хан т?сында (1511 ? 23) ?аза? ханды?ыны? шекарасы ?аратал ?зен?не дей?н жетсе, Тахир ханны? бил?г? д?у?р?нде ?ас ж?не К?нес ?зендер?не дей?нг? атырапты ?амтыды. ?аза? ханды?ыны? к?шею? 16 ?-ды? бас кез?нде Мо?олстанны? Жет?суда бил?г?н?? жойылуын тездетт?. Шы?ыс Т?рк?стан ?лкес?н билеген С?лтан Саид (1514 ? 33) пен Абд ?р-Рашид (1533 ? 65) хандар Жет?суды ?здер?не ?айтарып алу?а тырысып ба?ты. Алайда ?ыр?ыздармен ода?тас?ан ?аза? билеуш?лер? оны ж?зеге асыртпай тастады. Б?л к?рес А?назар хан т?сында да то?та?ан жо?. 17 ?-да ?лы ж?з бас?а ?аза? ж?здер? сия?ты жеке ханды? болып саналды. Жет?су рулары бас?а да отыры?шы ег?н ш-мен айналысатын айма?тармен сауда-экон. ?арым-?атынастар жасап т?рды. 1643 ж. Жо??ар ?онтайшысы Батур Жет?суды? б?раз жер?н ?з?не ба?ындырды. Ал 1681 ? 88 ж. Жо??ар ханды?ы Жет?судан О?т?ст?к ?аза?стан?а б?рнеше д?рк?н жоры?тар жасады. 18 ?-да Жет?суды? ед?у?р б?л?г? Жо??ар ханды?ыны? ?ол астында болды. Жо??ар мемлекет?н Цинь империясы тал?анда?аннан кей?н, енд? Жет?суды осы империя басып аларлы?тай ?ауп? т?нд?. Жет?суды? ?леге дей?нг? о?т?ст?к б?л?г?н 19 ?-да ?о?ан ханды?ы жаулап алды. Жо??ар ж?не ?о?ан ханды?тарыны? ?айыршылы??а ?шырат?ан зорлы?-зомбылы?ына ?арсы ?лы ж?з ?аза?тары к?рес ж?рг?зд?. 19 ?-ды? 40-жылдарыны? ортасында Жет?суды? ?апал айма?ында к?ш?п-?онып ж?рген ?аза?тарды Ресей ?з ?ол астына ?аратты. Жет?суды? ?ле ?зен?не дей?нг? б?л?г? Ресей мемлекет?н?? ??рамына енд?. 1854 ж. Алмалы деген жерде патшалы? Ресейд?? Орта Азияны отарлау барысында “сен?мд?” т?рег? санал?ан “ Верный ” бек?н?с? салынды. 1860 ж. ?аза?ты? атты жаса?тарымен б?рге Ресей ?скерлер? ?зына?аш т?б?нде ?о?ан ханды?ыны? ?скер?н ойсырата же?д?. 1860 ж. ая?ында патшалы? Ресей Жет?суды толы?тай ?з отарына айналдырды. 1867 ж. Жет?су территориясында Жет?су облысы ??рылды. Жет?су 1916 жыл?ы ?лт-азатты? ?оз?алысты? ?р? оша?тарыны? б?р? болды. 1924 ? 25 ж. Орта Азия республикаларында ж?рг?з?лген ?лтты? ? мемлекетт?к межелеуден кей?н Жет?су ?аза?стан мен ?ыр?ызстан ??рамына к?рд?. ?аза?станны? т?уелс?зд?к алуымен б?рге (1991) Жет?су да ?аза? хал?ыны? байыр?ы атамекен? рет?нде б?рт?тас мемлекетт?? м?дениет? дамы?ан, экономикасы ?уатты айма?ына айналды. ^[1]

• Жет?су М?ра?аттал?ан 5 наурызды? 2016 жылы.

Б?л ма?аланы Уикипедия сапа талаптарына лайы?ты болуы ?ш?н уикиленд?ру ?ажет.

Б?л ? ма?аланы? бастамасы . Б?л ма?аланы толы?тырып, дамыту ар?ылы, Уикипедия?а к?мектесе аласыз. Б?л ескертуд? д?лдеп ауыстыру ?ажет.