Д?румен ? адам мен жануарларды? т?рш?л?г?не, оларды? а?засында?ы зат алмасуды? б?р?алыпты болуы ?ш?н аз м?лшерде ?те ?ажетт? биологиялы? активт? органикалы? ?оспалар. Д?румен (латынша v?ta ? т?рш?л?к ж?не амин) туралы ?л?мн?? нег?з?н 1880 жылы орыс д?р?гер? Николай Лунин салды. 1912 жылы поляк д?р?гер? Казимеж Функ сол кезге дей?н жасал?ан т?ж?рибелер н?тижес?н ?орытындылап, ?ылым?а д?румен термин?н енг?зд?. Д?румен немесе витамин - салыстырмалы ??рылысы к?рдел? емес ж?не ?рт?рл? таби?аты бар т?менг? молекулярлы органикалы? ?осылыстарды? тобы. Б?л жиынды химиялы? таби?аты бойынша органикада б?р?кт?р?лед?, оларды? орта? ?асиет? гетеротрофтылармен азы? т?р?нде т?тынатынында. Автотрофты а?залар да д?руменге м??таж болып келед?, дегенмен олар д?руменд? синтез жолымен не т?келей ?орша?ан ортадан алады.

Та?амдар ??рамында (немесе ?орша?ан ортада)д?румендер саны айтарлы?тай к?п емес бол?андытан, олар микронутриент болып табылады. Д?румендер ?атарына ?детте микроэлементтер мен алмастырылмайтын амин ?ыш?ылдары жат?ызылмайды.

Д?румендерд? зерттейт?н ?л?м витаминология деп аталады.

Д?румендерд?? к?б?с? коферменттер болып табылады. Д?румендерд?? к?пш?л?г? ферменттерд?? нег?зг? ??рамдас б?л?г? болып табылады. А?зада ?зд?кс?з ж?р?п жататын химиялы? реакциялар, мысалы, ?шкен та?амны?, мал азы?ыны? ыдырап, ?орытылуы, ферменттерд?? ?ызмет?не байланысты. Та?амны? ??рамында д?румен жетк?л?кс?з болса, адам ?р т?рл? ауру?а шалды?ады. Ал д?руменд? (?с?ресе, А ж?не D д?румендер?н) шамадан тыс к?п ?абылдау а?заны? улануына ( гипервитаминоз ) со?тырады. Ол к?б?несе жас балаларда жи? кездесед?. ?аз?р барлы? д?румендерд? суда ерит?н д?румен, майда ерит?н д?румен ж?не д?румен тектес заттар деп б?лед?.

Д?руменн?? мал ?ш?н де ма?ызы зор. Мал азы?ында д?румен жетк?л?кс?з болса, малды? ?н?м? т?мендейд?, олар ж?деп, ?рт?рл? аурулар?а шалды?ады. Мал азы?ында А, Д, Е, К д?румендер? жетк?л?кт? м?лшерде болуы ?ажет. Мысалы, А д?румен? жет?спеген жа?дайда сиыр не бие к?з ауруына шалды?ады, с?т? кемид?, сондай-а? олар ?ысыр ?алуы, ?ш тастауы м?мк?н. Мал?а ?ажетт? д?румен балауса ш?пте, жо?ыш?ада , с?рленген ш?птерде, та?ыда бас?а болады. ?ыста ад?руменоз?а шалды??ан, та?ыда бас?а т?рл? жа?дайлармен ж?деген мал?а д?румен концентраттарын, с?б?з , балы? майы, та?ыда бас?а д?румен? мол азы? беру керек. Мал азы?ында?ы д?румен м?лшер?н к?бейту ?ш?н арнайы д?румен препараттары мен ??р?а? ашыт?ылар шы?арылады.

Д?румен жет?спеуш?л?к, авитаминоз ? к?ндел?кт? ?шет?н та?амда д?румендерд?? жет?спеу?нен, оларды? бой?а с??у?н?? б?зылуынан не д?румен синтезделу?н?? тежелу?нен туатын аурулар. Егер адам ?нем? д?румен? аз, б?ры??ай та?аммен (консерв?ленген, кепт?р?лген, рафинадтал?ан) тама?танса, а?за?а, нег?з?нен к?м?рсулар (?ант, та?ы да бас?а) ?ана т?с?п, а?уыз бен майлар аз т?ссе, ал к?к?н?с пен жем?с-жидектер м?лдем болмаса д?румен жет?спеуш?л?к дамиды. Сондай-а? азы?-т?л?к д?рыс са?талмаса немесе олардан сапасыз та?ам дайындалса, азы?-т?л?к ??рамында?ы д?румендер б?зылады. Мысалы, ??рамында никотин ?ыш?ылы (РР д?румен?) аз д?нд? да?ылдармен ?ана ?оректену пеллагра ауруына, ал ?ауызы алын?ан к?р?шпен ж?не ?те ?нта?тал?ан бидай ?нынан жасал?ан нанмен ?ана тама?тану бери-бери сыр?атына ?келу? м?мк?н.

Та?амда д?румендерд?? жетк?л?кс?з болуы, адам а?засын ?лс?ретед?. М?ндай жа?дайды гиповитаминоз деп атайды. О?ан ауа райыны? ?олайсыз жа?дайы, ауасы лас жерде ?за? уа?ыт ж?мыс ?стеу, сондай-а? гастрит, ас?азан ?с?г?, гельминтоз , лямблиоз, та?ы да бас?а аурулар себеп болады. Д?румен жет?спеуш?л?к бол?анда а?зада зат алмасу процес? б?зылып, оны? ж??палы аурулар?а ?арсы т?ру ?аб?лет? нашарлайды. Сондай-а?, адамны? к???л-к?й? к?йзел?ске ?шыра?анда, ауа-райыны? ??былмалы кезе?дер?нде, ?йелдерд?? ж?кт?л?г? не с?би?н ем?зу?, та?ы да бас?а жа?дайларда а?зада д?румен жет?спеуш?л?к артады. М?ндай жа?дайда д?р?герге ?аралып, арнаулы д?румендер ?абылдап, к?к?н?с пен жем?стерд? к?б?рек пайдалану ?ажет. Д?румен жет?спеуш?л?к ж?не гиповитаминоз жануарларда да болады. Мал авитаминозбен, к?б?несе к?ктемде ауырады. Д?румен жет?спеуш?л?ктен аналы? мал ?ысыр ?алады, т?л нашар ?сед?. Мысалы, В д?румен? жет?спеген жа?дайда ??с полиневритпен, шош?а пеллаграмен ауырады. D д?румен? жет?спесе, т?л ?атпа болады, ?р? мал с?йек ауруына шалды?ады. ^[1]

Барлы? д?румендер майда ж?не суда ерит?ндер деп ек? топ?а б?л?нед?.

Майда ерит?ндерге А, D, Е, К д?румендер? жатады.

Суда ерит?н д?румендерге С, РР ж?не В тобында?ы барлы? д?румендер жатады. Со??ы кезде д?румендерд? классификациялап, ?лкен 4 топ?а б?лед?:

• алифатты
• алициклды
• ароматикалы?
• гетероциклды

А д?румен? ( ретинол ) а?заны? ?су?не, дамуына ?сер ет?п, т?рл? аурулар?а ?арсы т?ра алу ?рекет?н арттырады. ???рде, т?нде к?руд? жа?сартады. А д?румен? шашты?, тырна?ты? ?су? мен тер?дег? жасушаларды? м?й?здену?не ?сер етед?. Ол жет?спегенде тер? ??р?ап жарылып, т?с? к??г?рттенед?. Май бездер?н?? ??рамы ?згеред?, к?зд?? ?аса? ?абы?ы б?зылады. Адам ???рде, т?нде нашар к?ред?. Б?л ауруды а?шам со?ыр ( куриная слепота ) деп атайды. А д?румен? бауырда, с?тте, ж?мыртканы? сарысында к?п болады. ?с?мд?ктерд?? ?ызыл, сары жем?стер?нде, с?б?зде , ?ызана?та , ?р?кте, ас?аба?та кездесед?. А д?румен?н?? а?за?а ?ажет т?ул?кт?к м?лшер? 2,5-10,5 мг.

D д?румен? ( кальциферол ) адамны? тер?с?нде к?нн?? ультрак?лг?н с?улелер?н?? ?сер?нен т?з?лед?. Ол кальций мен фосфорды? ?шектен б?л?ну?н жылдамдатып, с?йек ?лпасыны? мы?тылы?ына ?сер етед?. Адам а?засы D д?румен?н та?амны? ??рамынан да ?абылдайды. Жас с?билерде D д?румен?н?? жет?спеу?нен болатын ауру мешел ( рахит ) деп аталады. Мешел ауруына шалды??ан балаларды? ?а??асы д?рыс ?алыптаспайды. Ая? с?йектер? дене салма?ыны? ?сер?нен майысады, с?йек баяу дамиды, ?й?ысы ?ашады. Ж??палы аурулармен к?п ауырады. Сонды?тан жас с?билерд?? мешел ауруына шалды?пауы ?ш?н к?н с?улес?не шы?арып шыны?тырады. D д?румен? балы? майында, бауырында, уылдыры?ында, ж?мырт?аны? сарысында, жануарларды? бауырында, с?т ?н?мдер?нде мол. D д?румен?н?? ?ажетт? т?ул?кт?к м?лшер? 2,5 мг.

С д?румен? ( аскорбин ?ыш?ылы ). А?заны? ж??палы аурулар?а ?арсы т?ра алу ?рекет?н арттырады. С?йекке ж?не т?ске бер?кт?к ?асиет беред?. С д?румен? биологиялы? тоты?у кез?нде зиянды заттарды? т?з?лу?н тежейд?. Ол ?арсы денелерд? т?зет?н ферменттерд?? ??рамына к?ред?. Тер?дег? ?антамырларды? ?абыр?асыны? б?л?ну?не де кедерг? жасайды. С д?румен? жет?спеген жа?дайда а?за тез шаршайды, с?лемейл? ?абы?шалар ?абынады, ?ызылиек ?анталайды. Б?л д?румен ?за? уа?ыт жет?спесе, адам кау?пт? ??р??ла? ( цинга ) ауруына шалды?ады. Адам а?засы С д?румен?н т?збейт?нд?ктен, тама?пен б?рге ?абылдануы керек. С д?румен? а?за?а ?ыс пен к?ктем айларында к?б?рек ?ажет. Жа?а п?скен к?к?н?стер, жем?стер ж?не т?здал?ан орамжапыра? ??рамында к?б?рек кездесед?. ?с?ресе итм?рынны?, ?ара?атты? ??рамында мол болады. А?за?а ?ажетт? т?ул?кт?к м?лшер? 60-100 мг.

Та?амды? заттарды д?рыс са?тамау ж?не ??деу кез?нде ??рамында?ы д?румендер б?зылады. Та?амды? ?н?мдерд? жо?ары температурада ??дегенде С д?румен? жойылып, В тобында?ы д?румендерд?? м?лшер? азаяды. Та?амны? ??рамында?ы д?румендерд? са?тау ?ш?н, т?менг? температурада, то?азытып барып с?рлемелеу ?д?с?н ?олданады. Б?л кезде та?амды? ?н?мдер 0-4°С температура аралы?ында ??делед?. Азы?-т?л?к ?н?мдер?н тез арада то?азыту ?д?с? кез?нде оларды? ??рамында?ы д?румендер толы?ымен са?талады.

Азы?-т?л?к ?н?мдер?н к?нге кепт?рген кезде де, оларды? ??рамында?ы д?румендер азаяды. Т?здау кез?нде д?румендер са?талады. д?румендерд? са?тау ?ш?н эмаль , шыны ыдыстарын пайдаланады. ^{[2] [3] [4]}

В ₁ д?руменi (тиамин ) а?зада д?рыс зат алмасуы ?ш?н (?с?ресе кем?ртег?н??) аса ?ажет. д?румен жет?спегенде шарша?анды? сез?л?п, ас ?орыту процес? б?зылады. а?за тиаминге з?ру бол?ан жа?дайда ж?йке ж?йес? ?лкен ауру?а шалды?уы м?мк?н. В ₁ д?румен?не ?с?ресе сыра ашыт?ысы, келт?р?лген ж?не ты?ы зд ал?ан наубайханалы? шик?заттар ана??рлым бай. Ал та?амды? азы?тарды? ?ш?нде, ?с?ресе жармалар (к?б?не ?ара ??мы? ж?не с?лы жармалары), ??нарсыз ?н сорттарынан п?с?р?лген нан бол?аны ж?н. Дене ж?не ой е?бег?мен к?п ш??ылдан?анда ж?не суы?та ?за? бол?анда а?за В ₁ д?румен?н к?п ?ажет етед?.

В ₂ д?румен? (рибофлавин) , бас?а да д?румендер сия?ты а?заны? б?р?алыпты ?су?не ?ажетт?, ол биологиялы? тоты?у процестер?не ?атысады. Жара?аттарды? тез жазылуына м?мк?нд?к беред?, к?зд?? жа?сы к?ру ?аб?лет?н са?тайды. Б?л д?румен жет?спеген жа?дайда ер?н ??р?ап, кезеред?, ?шы? шы?ады, денеге т?скен жара?ат баяу жазылады. Вг д?румен? нан ашыт?ысында, бауырда, сондай-а? с?т пен с?т та?амдарында к?б?рек болады. д?румен ысты??а т?з?мд?, б?ра? жары?ты? ?сер?нен тез б?зылады.

В ₆ д?руменi (пиридоксин) а?уыздарды? ??рамдас б?л?г? болып табылатын амин ?ыш?ылдарыны? алмасуы на ?атысады. В ₆ д?румен?н?? жет?спеуш?л?г? жас балаларды? бойыны? ?су?н тежеп, ?ан азды?ы мен сез?м?не тез ?оз?ышты?ын тудырады, ал ек??абат ?йелдерд?? бет?нде ?ара да? пайда болады. В6 д?румен? мал ет?нде, балы?та, с?тте, ?р? ?ара малды? бауырында, ашыт?ыларда ж?не к?птеген ?с?мд?к ?н?мдер?не бар; ?деттег?дей д?рыс тама?танып ж?рген жа?дайда б?л д?румен а?зада жетк?л?кт? болады. В6 д?румен?н молыра? ?ажетс?ну а?заны? ?су?, ?йелд?? ек??абат ж?не бала ем?зу кезе?дер?нде жи?рек бай?алуы м?мк?н.

В ₁₂ д?румен? (цианокобаламин ) ?анны? пайда болу процес?не ?атысады. Б?л д?румен жет?спеген жа?дайда а?зада ?ан азаю процес? дамиды. Бауырда, б?йректе, балы? та?амдарында (?с?ресе балы?ты? бауыры мен уылдыры?ында) к?б?рек болады. Етт??, с?т пен ?р?мш?кт??, ж?мырт?а сары уызыны? ??рамында В ₁₂ д?румен? ана??рлым аз.

В ₁₅ д?руменi (кальций пангаматы) . Химиялы? таби?аты мен ?сер ету к?ш? ?л? жетк?л?кт? зерттелмеген. Емд?к ма?сатта атеросклероз, ?ан айналысыны? б?зылуы, бауыр ауруларына ж?не бас?а да сыр?аттар?а пайдаланылады.

Е д?руменi(токоферол) б?лшы? еттерд?? ж?не жыныс бездер?н?? ?ызмет?н жа?сартады. Ол ?с?мд?к майыны?, жа??а?ты?, б?рша? пен ж?гер? т??ымдарыны? ж?не к?к?н?ст?? ??рамында к?б?рек болады. Сондай-а? малды? бауырында, ж?мырт?ада, с?тт?? ??рамында бар.

К д?руменi (филлохинон) ?анны? ?ю процестер?не ?атысады. ?с?мд?ктерд?? к?ктеп енет?н б?л?ктер?нде (жасыл жапыра?ты саумалды?, т?б?рл? ж?не жапыра?ты ?ыры?жапыра?, ?ала?ай ж?не т. б.), сондай-а? с?б?з ж?не томат ??рамында болады. Малдан алынатын ?н?мдерд?? ?ш?нде бауырдан бас?а да К д?румен жо?.

Р д?руменi (биофлавоноидтер) ?ж???шке ?ан тамырларыны? бер?кт?г?н арттырып, ?ызмет?н ?алып?а т?с?р?п отыратын биологиялы? заттар тобы. Б?л С д?румен?мен аралас?анда ана??рлым ти?мд?. Р д?румен? шайды? (?с?ресе к?к шайды?) ??рамында, сондай-а? итм?рын, лимон, ??рма, ?ара ?ара?ат, ж?з?м, ?р?кте ж?не ?ара??мы? ?нта?ында ?те к?п.

РР д?румен? (ниацин). Таби?атта е? тарал?ан суер?тк?ш топтары никотинд? ?ыш?ыл ж?не никотинамид деген атпен белг?л?. К?м?рсулар алмасуын жа?сартады, тамырларды ке?етед?, ?ан а?ымын жа?сартады, бауыр ж?мысын жа?сартады, жара мен тере? жараларды? жазылуына ?сер етед?. РР д?румен? жет?спеген жа?дайда к???л-к?йд?? болмауы, ер?нн?? ??р?а?ты?ы мен бозары??ылы?ы, ?ш ?ту ж?не б?лшы? ет ауруы. К?ктем мен жаз кез?нде тер?де ?ыз?ылт тез ?сет?н да? пайда болады, за?ымдан?ан тер? жуандайды да к?р ?ызыл-?о?ыр т?ске боялады, ?абыршы?танады.

Фолий ?ыш?ылы (фолацин) ?ан ??ралу процестер?мен ты?ыз байланысты. Нег?з?нен жапыра?ты к?к?н?стерд?? ??рамында болады, сонымен б?рге помидор, алма, картопта, бауыр, б?йрек, ашыт?ылар бар.

Пантотен ?ыш?ылы зат алмасуыны? ма?ызды реакцияларына ?атысады. Мал ?н?мдер?нен ж?не ?с?мд?ктен дайындалатын к?птеген та?амдарды? ??рамында бар. Б?л д?руменн?? т?ул?к ?ш?нде адам а?засына ?ажет м?лшер? к?ндел?кт? тама? ??рамында жетк?л?кт? болу?а ти?с. ^[5]

1. ↑ Балалар энциклопедиясы, III-том
2. ↑ ≪?аза?стан≫: ?лтты? энцклопедия / Бас редактор ?. Нысанбаев ? Алматы ≪ ?аза? энциклопедиясы≫ Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9 , IV том
3. ↑ Биология:Жалпы б?л?м берет?н мектепт?? 8-сыныбына арнал?ан о?улы?. Алматы: Атам?ра, 2008. ISВN 9965-34-812-Х
4. ↑ Патологиялы? анотомия терминдер?н?? орысша ? латынша ? ?аза?ша т?с?н?ктеме с?зд?г?.- А?т?бе. ISBN 9965-437-40-8
5. ↑ Ша?ыра? : ?й-т?рмысты? энциклопедиясы. Алматы : ?аз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990 ISBN 5-89800-008-9

Б?л ма?аланы Уикипедия сапа талаптарына лайы?ты болуы ?ш?н уикиленд?ру ?ажет.

Д?румендер Майда ерит?ндер Ретинол ( A 1 ) ? Дегидроретинол (A 2 ) ? Ламистерол (D 1 ) ? Эргокальциферол (D 2 ) ? Холекальциферол (D 3 ) ? Дигидротахистерол (D 4 ) ? 7-дегидротахистерол (D 5 ) ? Токоферолдар (E) ? Филлохинон (K 1 ) ? Менатетренон (K 2 ) ? Менадион (K 3 ) ? Менадиол (K 4 ) Суда ерит?ндер Тиамин (B 1 ) ? Рибофлавин (B 2 ) ? Никотин ?ыш?ылы , Никотинамид (B 3 , PP) ? Пантотен ?ыш?ылы (B 5 ) ? Пиридоксин (B 6 ) ? Биотин (B 7 , H) ? Фолий ?ыш?ылы (B 9 , B c , M) ? Парааминобензой ?ыш?ылы (B 10 , H 1 , ПАБ?) ? Кобаламин (B 12 ) ? Орот ?ыш?ылы (B 13 ) ? Пангам ?ыш?ылы (B 15 ) ? Аскорбин ?ыш?ылы (C) ? Тиокт ?ыш?ылы (N) ? Биофлавоноидтар (P) ? S-метилметионин (U) Д?румен т?р?зд? заттар Бенфотиамин ? Аденин ? Флавин (J) ? Антранил ?ыш?ылы (L 1 ) ? Декспантенол