Ботаника ( гр. botn ? ш?п, ?с?мд?к) ? ?с?мд?ктер туралы ?ылымдар жиынты?ы, биологияны? б?р саласы; ?с?мд?ктер туралы ?ылым. Ботаника жеке ?с?мд?ктер мен оларды? б?рлест?г?н?? ?зара ж?не ?орша?ан ортамен байланысын, жер бет?не таралуын, шы?у тег? мен эволюциясын, салалану за?дылы?ын (ж?ктел?м?н) зерттейд?. ^[1]

макро??рылысын ж?не сырт?ы п?ш?н?н зерттейд?);

• ?с?мд?ктер физиологиясы (?с?мд?кт?? ?м?р с?ру процес?н зерттейд?);
• палеоботаника (?азбада?ы ?с?мд?ктерд? зерттейд?);
• ?с?мд?ктер селекциясы;
• ?с?мд?ктер генетикасы;
• ?с?мд?ктер биохимиясы;окевия

Ботаниканы? нег?зг? салалары [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Зерттеу ма?сатына байланысты, ботаника ?рт?рл? салалар?а б?л?нед?. ?р саланы? ба?ыты мен зерттеу методикасы болады. ?аз?рг? та?да?ы ботаника к?п салалы ?ылым. Ботаниканы? басты салалары мыналар:

• Морфология (грек. морфе - п?ш?н, бейне; логос - о?у, ?л?м) - ?с?мд?ктерд?? сырт?ы п?ш?н? мен ?шк? ??рылысын жай к?збен, арнаулы оптикалы? ??ралдармен (лупа ж?не микроскоппен) зерттейт?н сала. Б?л саланы структуралы? ботаника деп те атайды. ?з кезег?нде ?с?мд?ктер морфологиясы нег?з? морфологиялы?, б?р?атар б?л?мдерд? ?амтиды.
  1. Цитология (грек. цитос - клетка, т?т?к; логос - ?л?м) - клетка ??рылысы мен т?рш?л?г?н зерттейд?.
  2. Гистология (грек. гистос - ?лпа) - ?с?мд?ктер ?лпасыны? ??рылысы мен оларды? ?с?мд?к м?шелер?ндег? орналасуын зерттейд?.
  3. Анатомия (грек. анатомео - кесем?н, т?лг?лейм?н) - микроскоп к?мег?мен ?с?мд?к ??рылысын зертгейд?.
  4. Эмбриология (грек. эмбрион - ?ры?) -?ры?ты? пайда болуын ж?не оны? бастап?ы даму кезендер?н зерттейд?.
• ?с?мд?ктер физиологиясы (грек. физис - таби?ат) - оларды? ?здер?не т?н т?рш?л?к ??былыстарын (зат алмасу, ?су, даму ж?не бас?а да за?дылы?тарын) зерттейд?.
• ?с?мд?ктер систематикасы (грек. система - ?осу) - б?р-б?р?не ?зара ты?ыз байланысты ек? ма?сатты ?амтиды:

1. ?с?мд?ктерд? туысты? топтар?а ж?ктеу (классификациялау);

2. ?с?мд?ктерд?? эволюциялы? дамуыны? тарихи т?збег?н аны?тау.

• IV. Палеоботаника (грек. палайос - ертедег?) - ?с?мд?ктерд?? геологиялы? кезе?дердег? ?згеру?н?? жалпы за?дылы?тарын зерттейд?.
• V. Фитоценология (грек. фитон - ?с?мд?к, койнос - жалпы) - ?с?мд?ктер ?ауымыны? ?алыптасуын жэне даму за?дылы?тарын зерттейд?. Фитоценоз таби?атта белг?л? ??рылымы бар, б?ршама т?ра?ты ж?не за?ды т?рде ?айталанатын, орман, дала, ш?л, батпа?, тундра, тау ?с?мд?ктер?н ??райды.
• VI. ?с?мд?ктер географиясы (грек. ге - жер, графо жазу) - ?с?мд?к т?рлер? мен фитоценоздарды?, жер шары?да?ы таралуыны? ауа райына, топыра??а ж?не геологиялы? тарихына байланысын зерттейд?.
• VII. ?с?мд?ктер экологиясы (грек. ойкос - ?й) - ?с?мд?ктерд?? ж?не оларды? популяцияларыны? б?р-б?р?мен ж?не оларды? сырт?ы ортамен ?арым-?атынасын зерттейд?.

Зерттеу объект?с?не байланысты ботаника мына салалар?а б?л?нед?:

• Альгология - балдырларды зерттейт?н ?ылым;
• Лихенология - ?ыналарды зерттейт?н ?ылым;
• Микология - са?ырау??ла?тарды зерттейт?н ?ылым;
• Бриология - м?кт?р?зд?лерд? зерттейт?н ?ылым;

Ботаниканы? тарихы [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

• Ботаника ?ылымы б.з.б. 4-?асырдан бер? белг?л?. Оны? нег?з?н салушы грек жаратылыстанушысы ж?не философы Теофраст (б.з.б. 372 ? 287 ж.). Ол 500-ге жуы? ?с?мд?к т?рлер?н сипаттап, оларды? ??рылысы мен к?бею?, дара жарна?тылар мен ?ос жарна?тыларды? айырмашылы?тары туралы Ботаника?а ?ыл. м?л?меттер мен терминдер енг?зд?.

Теофрастты? ботаникалы? е?бектер?н ауыл шаруашылы?ы, медицина т?ж?рибелер?нде ж?не осы салада?ы ежелг? ?лем ?алымдарыны? е?бектер?н?? б?рт?тас б?л?м ж?йес?не жина?тау рет?нде ?арастыру?а болады. Теофраст т?уелс?з ?ылым рет?нде ботаниканы? нег?з?н ?алаушы болды: ол ?с?мд?ктерд? шаруашылы? пен медицинада ?олдануды сипаттаумен ?атар теориялы? м?селелерд? ?арастырды. Теофраст е?бектер?н?? к?птеген ?асырлар бойы ботаниканы? кей?нг? дамуына ?сер? орасан зор болды, ?йткен? ежелг? ?лемн?? ?алымдары ?с?мд?ктерд?? таби?атын т?с?нуде де, оларды? формаларын сипаттауда да одан жо?ары к?тер?лмед?. ?аз?рг? б?л?м де?гей?не с?йкес Теофрастты? кейб?р ережелер? а??ал ж?не ?ылыми емес болды. Сол кездег? ?алымдарда ?л? жо?ары зерттеу техникасы бол?ан жо?, ?ылыми эксперименттер де бол?ан жо?. Б?ра? осыны? б?р?мен "Ботаниканы? ?кес?" ?ол жетк?зген б?л?м де?гей? ?те ма?ызды болды.

• 18 ?асырды? орта кез?нде швед ?алымы Карл Линней “Таби?ат ж?йес?” атты е?бег?нде ?ылым?а ?с?мд?ктерд?? ?ос номенклатуралы? ж?ктел?м?н енг?зд? (?. Бинарлы? номенклатура).

19 ?асырды? ортасында нем?с ботаниктер? М. Шлейден, Т.Шванн клеткалы? теорияны?, ал А. Гумбольт ботаникалы?-географикалы? зерттеулерд?? нег?з?н салды. ^[2]

?аза?стан территориясында ?ылымны? дамуы [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

?аза?стан жер?нде ботаникалы? зерттеулер 18 ?асырда басталды. 1777 ж. П.С. Паллас ?аз?рг? Павлодар , Шы?ыс ?аза?стан облыстарында болып, ?с?мд?к т?рлер?н жинап, олардан коллекциялар жаса?ан. Республикада Ботаника саласында?ы ж?йел? зерттеулер 19 ?асырды? 30-жылдарынан басталды. ?аз?р Ботаника м?селелер?мен Алматыда?ы Ботаника ж?не фитоинтродукция институты , Ботаникалы? ба?тары , жо?ары о?у орындарыны? арнаулы кафедралары, орман т?ж?рибе ст-лары ш??ылданады. Зерттеулерд?? н?тижес?нде флоратану, ?с?мд?к ресурстары туралы к?птеген е?бектер жары? к?рд?. ?аза?стан ж?не Орта Азия ?с?мд?к жамыл?ысына, Тянь-Шань шыршалы ормандарына, оларды? ??рылымына, даму тарихына, басым (доминант) т?рлер?не ботан. сипаттама бер?лд? (Б.А. Быков , т.б.). ?аза?станда ?сет?н са?ырау??ла?тар зерттелд? ( Берд???л ?алымбетов , С.Р. Шварцман, С.?биев). ?с?мд?ктер интродукциясы саласында?ы зерттеулер, оларды? н?тижелер? ж?йеге келт?р?лд? (В.Г.Рубаник, А.М. Мушегян, т.б.). Ботаникалы? зерттеулер, оларды? н?тижелер? туралы к?п томды? монографиялар, аны?тамалы?тар жары? к?рд?. ?аза?стан флорасыны? ??рамы зерттелд?: м?нда жо?ары сатыда?ы ?с?мд?ктерд?? 6000-нан астам т?р? бар екен?, оны? 13%-? эндемиктер (тек ?аратауда б?ларды? 100-ден арты? т?р? бар) екен? аны?талды. Б?р?атар физиол.-биохим. зерттеулер жасалды. О?т?ст?к ?аза?станны? ?с?мд?к ?орына (Н.В. Павлов), Бал?аш ма?ында?ы кейб?р а?аш т?рлер?н?? т?з?а т?з?мд?л?г?не (Е.А. Жемчужников), ш?л далада ?сет?н ??м ?с?мд?ктер?не (Л.П. Гвоздева, Г.Ма??лбекова, С.Есенова, т.б.), Батыс ж?не Шы?ыс ?аза?станда?ы ?зен-к?л а??арларыны? шал?ындарына (О.Демин, Б.Махмудов, т.б.), су ?с?мд?ктер?не (К.В. Доброхотова), д?р?л?к, тех. ?с?мд?ктерге, жем?с-жидектерге сипаттама бер?лд?. Дермене (Г.Балтабаева, т.б), мия (В.П. Михайлова, Э.К?дайбергенова, т.б.), адыраспан (Л.Сафина), ?ыры?буын , ?ылша (Г.С. Синицын, т.б.), Т?рк?стан сабынш?б? (С. Беспаева), т.б. ?с?мд?ктерд?? экологиясы мен Ботаникасы зерттелд?. Каучукты ?с?мд?ктер физиологиясы зерттел?п (Л.Г. Добрунов, т.б.), б?лар м?дени ?с?мд?кке айналдырылды ж?не О?т?ст?к ?аза?станда ?с?р?ле бастады. Республика аума?ыны? ?с?мд?ктер?, оларды? м?дени т?рлер? биохим. т?р?ыдан сипатталып, зерттеулер н?тижелер? ?орытылды (Т. Дарханбаев). ?с?мд?ктерд? интродукциялау (М.В. Бесчетнова, М.А. Проскуряков, т.б.), флористика ж?не геоботаника (М. Б?йтенов, С. Арыстан?алиев, М.П. Васягина, т.б.), ?с?мд?к ресурстары (М. К?кенов, С. Беспаев), адамны? ?с?мд?к жамыл?ысына тиг?зет?н ?сер? (Л.Я. Курочкина, Р.Н. Писак), сирек кездесет?н ?с?мд?ктерд? ?ор?ау?а алу (Б.А. Винтерголлер), палеоботаника (В.С. Корнилова), генетика (?. Бияшев, А. Сейсебаев), цитология (Ф. Камалетдинова ), жалпы экология ж?не ?нерк?с?пт?к ботаника (И. Байтулин), ?с?мд?к ?су?н реттеу (?. Рахымбаев), ?с?мд?ктер т?з?мд?л?г? (Ф.Полымбетова), ?с?мд?ктерд?? минералды? ?орег? (Б. С?рсенбаев), фотосинтез (В.П. Беденко) м?селелер? одан ?р? зерттелуде. ^[3]

Дерекк?здер [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]