Pakistan (urdu: ????????), Pakistan Islam Respublikası (urdu: ??????? ??????? ????????, Islami Jamhyriya Pakistan) ?
Aziya
qublasında,
Hindistan
yarım atawını? arqa-batısında?ı mamleket. Maydanı 803,9 mı? km2. Xalqı ? 242 923 845 adam (2022). Paytaxtı ?
Islamabad
qalası. Basqarıw tarepten 4 provinciya, federal paytaxt ayma?ı ham federal hukimet tarepinen basqarılatu?ın qawimler ayma?ına bolingen. Allama Iqbal ? Pakistan xalıq shayırı. Watanına qosımsha turde ol Iran, Kurdistan ham Irakta da ataqlı bolıp, ol Iqbal-e Laxori.
Pakistan ?
Ullı Britaniya
basshılı?ında?ı Oz ara doslıq quramına kiretu?ın islam respublikası. Ameldegi Konstituciyası 1973-jıl qabıl etilgen, 1977-jıl qada?an etilgen ham 1985-jıl 30-dekabrde qayta tiklengen. Mamleket baslı?ı ? prezident, ol 5 jıl muddetke saylanadı ham izbe-iz 2 retten artıq saylanıwı mumkin emes. Nızam shı?arıwshı hakimiyattı 2 palatalı parlament (Senat ham Milliy assambleya), atqarıwshı hakimiyattı prezident ham hukimet amelge asıradı. Bas ministrdi prezident tayınlaydı.
Pakistan ayma?ında adam paleolit dawiri aqırınan baslap jasap keledi. Eramız?a shekemgi 3 mı? jıllıqtı? basında Hind daryası ham a?ısları oypatlı?ında jahanni? e? ayyemgi civilizaciyalarınan biri ? Harappa madeniyatına tiyisli daslepki mamleketler payda boldı. Eramız?a shekemgi VI asir aqırında bul jerler ayyemgi Irannı? Ahamaniyler saltanatı quramına qosıp alındı. Eramız?a shekemgi 327-326-jıllarda makedoniyalı Aleksandr jawlap aldı. Onı? oliminen keyin bul jerler Mauriyalar imperiyasına qosılıp ketti. Eramız?a shekemgi II asirdi? basında Pakistan ayma?ında Hind-grek patshalı?ı dep atalatu?ın mamleket juzege keldi. Eramiz?a shekemiy I-III asirlerde Hind daryası basseyni Kushan imperiyasına qosıp alındı. Purushapura qalası (hazirgi Peshovar) onı? paytaxtı boldı. Kushan patshalı?ı boleklengennen keyin, hazirgi Pakistannı? batıs bolimleri sasaniyler, shı?ıs bolimleri guptalar saltanatına qosılıp ketti. V asirdi? 2-yarımında bul jerde eftaliyler hakimiyatı ornatılıp (VI asir ortalarına shekem), Sakala qalası (hazirgi Siyalkot) mamleket paytaxtı bol?an.
664-jılda arablar Hind daryası oypatlı?ına bastırıp kirdi. 711-13-jıllarda Muhammed ibn Qasım komandirligindegi askerler Sind ham Panjabtı? qubla bolegin iyeledi. Natiyjede Pakistan ayma?ında islam dini tarqala basladı. 750-jıl Ummaviylar xalifalı?ı awdarıl?annan so?, Sind ?arezsiz mamleketke aylandı. XI asir baslarına kelip, hind daryası basseynin ?aznaviylar, XII asirde ?uriylar, XIII asir baslarında Dehli sultanlı?ı iyeledi. Toqtawsız urıslar, koterilisler ham shet el shabıwıllarına qaramay, Hind daryası hawizindegi Lohur, Molton, Peshovar, Tatta sıyaqlı iri qalalar zarurli ekonomikalıq ham madeniy oray?a aylanıp, bir qatar mamleketler menen sawda munasibetlerin rawajlandırıwda ulken ahmiyetke iye bol?an. Olardı? bul poziciyası Baburiyler mamleketi dawirinde de saqlan?an. 1707-jılda shax Avrangzeb oliminen keyin Hind daryası hawizi iran, aw?an ham jergilikli jerleslerini? gures maydanına aylandı. XVIII asir ortalarında hazirgi Pakistan ayma?ı ? aw?an shaxı Ahmedshax Durrojiy ıqtıyarına otti. XVIII asirdi? 60-jıllarında Panjabta bir neshe sultanlıqlar payda boldı, maharaja Ranjit Singx (1799-1839-jıllarda hukimranlıq etken) olardı birden-bir mamleketke birlestirdi. Baburiyler saltanatını? kriziske juz tutıwı, ishki urıslar, iran ham aw?an hukimdarlarını? bastırıp kiriwleri inglis kolonizatorlarını? qaraqshılıq jobaları amelge asıwına jardem berdi. Olar 1843-jıl Sindti, 1845-49-jıllarda Panjabtı, 1854, 1876, 1879, 1893-jılda Balujiston ham Shı?ıs Pushtun qawim ham de sultanlıqların basıp aldı.
Pakistan xalıqlarını? milliy azatlıq hareketi XX asir baslarında asirese kusheydi (1896-1908-jıllarda Sindta?ı Hurler koterilisi, 1919-21-jıllarda shegarada?ı pushtun qawimleri qoz?ala?ı, 1930-jılda?ı Peshovar koterilisi ham basqalar). 1947-jıl 14-avgustta Pakistan ?arezsiz dep da?aza etildi. Pakistannı? birinshi general gubernatorı etip Musulmanlar ligasını? basshısı ham Pakistan azatlı?ı hareketini? jolbasshısı Muhammad Ali Jinna (1876-1948) saylandı. Kolonizatorlik tasirinen qutılıp, mamleket ?arezsizligin saqlaw, mamleket ekonomikasın rawajlandırıw ham sol maqsette reformalar otkeriw Pakistan siyasiy omirini? zarurli maselesi bolıp tur?an edi. Hukimran Musulmanlar ligası partiyasını? administraciyası Batıs Pakistan jerlesleri ham qarjı iyelerini? abıroyın bekkemlewge umtıldı. Bunı? ustine Pakistan rawajlanıwını? tiykar?ı maseleleri sheshilmegenligi sebepli xalıqtı? kop bolegi bul partiyadan bet bura basladı. Usı partiya ishinde frakciyashılıq guresi kusheydi ham daslepki qarsılas partiyalar payda boldı. Ekonomikalıq qıyınshılıqlardı? bar?an sayın quramalasıp barıwı patriot oficerler arasında narazılıqtı keltirip shı?ardı. Hukimran she?berler ortasında gures keskinlesip basladı. 1951-jıl 16-oktyabrde Pakistan Bas ministri Liyoqat Alixan (1895-1951) oltirildi. Osip baratır?an siyasiy biyqararlıq sharayatında Pakistan askeriy bloklar ? 1954-jıl 8-sentyabrde SEATO, 1955-jıl 23-sentyabrde Ba?dad pakti (1959-jıl avgusttan ? SENTO) ne a?za boldı. Hakimiyattı qolda saqlap qalıw maqsetinde Musulmanlar ligası basshıları biraz jan beriwge majbur boldı. Atap aytqanda, 1954-jıl bengal tili urdu tili menen bir qatarda mamleket tili dep tan alındı. 1955-jıl Musulmanlar ligası ham Birlesken front wakillerinen ibarat koalicion hukimeti duzildi. 1956-jıl 29-fevralda sholkemlestiriw jıynalısı Pakistannı? ja?a Konstituciyasın qabılladı. O?an kore, Pakistan Federativ Islam Respublikası dep atala basladı. 1958-jıl 7-8-oktyabrde askeriy tonkerilis otkerildi, konstituciya biykar etildi, barlıq siyasiy partiyalar qada?an etip qoyıldı. 27-oktyabrden qurallı kushler joqarı bas komandiri general M. Ayyubxon prezidentlik wazıypasın oz moynına aldı. 1962-jıl hukimet islep shıqqan ja?a konstituciya da?aza etildi. O?an kore, Pakistanda basqarıwdı? prezidentlik forması engizildi. 1962 ham 1965-jılda M. Ayyubxon mamleket prezidenti etip saylandı. 1965-jıl sentyabrde Pakistan menen Hindstan ortasında Kashmir maselesinde qurallı soqlı?ısıw bolıp otti.
1966-jıl 4-10-yanvarda Tashkentte Pakistan prezidenti menen Hindstan Bas ministri ushırastı. Tashkent deklaraciyası (1966) atlı tariyxıy hujjetti? har eki mamleket tarepinen qol qoyılıwı natiyjesinde dawlardı tınısh jol menen sheshiwge jol ashıldı. 1968-jıldı? aqırı ? 1969-jıldı? basında Pakistanda?ı ja?day keskinlesti. Mamlekettegi oppoziciyanerlik hareketi kusheydi. 1969-jıl 25-martta M. Ayyubxon prezidentlik lawazımınan waz keshti ham hakimiyattı Pakistan armiyasını? bas komandiri general A. M. Yahyoxan?a tapsırdı. Ta?ı askeriy ja?day da?aza etildi, nızam shı?arıwshı jıynalıs, oraylıq ham provinciya hukimetleri tarqatıp jiberildi, konstituciya biykar etildi. 1970-jıl dekabrde Pakistan tariyxında birinshi ret ulıwma saylaw otkerilip, Shı?ıs Pakistanda Mujibur Rahmon basshılı?ında?ı Avomi lig partiyası ham Batıs Pakistanda Z. A. Bxutto basshılı?ında?ı Pakistan xalıq partiyası je?ip shıqtı. Avomi lig partiyası Arqa Pakistan?a regional avtonomiya beriliwin talap etti. Pakistan basshıları bunı biykar etti. Natiyjede mamlekette siyasiy krizis juz berdi. Pakistan basshılarını? tartipsizliklerge juwap retinde 1971-jıl 26-martta Shı?ıs Pakistan Pakistannan ajıralıp shı?ıp, Bangladesh Xalıq Respublikası dep da?aza etildi. Shı?ıs Pakistannan Hindstan?a koplegen qashqınlardı? otip ketiwi Hindstan menen Pakistan ortasında urıs kelip shı?ıwına sebep boldı. 1971-jıl 16-dekabrde Dakkada Pakistan askerleri je?ildi. 20-dekabrde A. M. Yahyoxan napaqa?a ketiwge majbur boldı ham hakimiyattı Pakistan xalıq partiyasını? basshısı Z. A. Bxutto?a tapsırdı. 1974-jıl martta Pakistan Bangladesh Xalıq Respublikasın tan aldı, SEATO dan shıqtı, bulardı? hammesi Hindstan yarım atawında?ı ja?daydı? ortasha ja?day?a keliwine alıp keldi.
Pakistan ishki turmısında da zarurli ozgerisler juz berdi. 1972-jıl 24-aprelde askeriy ja?day biykar etildi, 1973-jıl 14-marttan ja?a konstituciya kushke kirdi. Siyasiy partiyalar iskerligi tiklendi. 1977-jıl nawbettegi parlament saylawı otkerilip, Pakistan xalıq partiyası parlamenttegi derlik 80% orındı aldı. Z. A. Bxutto basshılı?ında hukimet duzildi. Lekin 9 oppoziciyaner partiyadan duzilgen Pakistan milliy alyansi saylaw natiyjelerin tan almadı. Qayta saylaw otkeriwdi, hukimetti? napaqa?a shı?ıwın talap etti, mamlekette tartipsizlikler baslandı. Siyasiy tartipsizlikler ham ekonomikalıq qıyınshılıqlar artıp baratır?an sharayatta putkil hakimiyattı armiya shtabı baslı?ı general M. Ziyoulhaq oz qolına aldı.
1984-jıl 19-dekabrde referendum otkerilip, onda hukimet alıp barıp atır?an islamlastırıw siyasatın qollap-quwatlaw maselesi qoyıldı. Natiyje unamlı boldı ham Ziyoulhaq keyingi 5 jıl?a mamleket prezidenti dep da?aza etildi. 1988-jıl 29-mayda Ziyoulhaq nızam shı?arıwshı organlardı tarqatıp jiberdi, oraylıq ham provinciya hukimetlerin napaqa?a shı?ardı, olardı paraxorlıq ham jinayatta ayıpladı. M. Ziyoulhaq ja?a hukimetke jeke ozi basshılıq etti. 1988-jıl 17-avgustta prezident aviaciya baxıtsız hadiysesinde qaytıs boldı. Konstituciya?a muwapıq, senat baslı?ı ?ulaom Isaqxan prezident lawazımın iyeledi. 1988-jıl 16-noyabrde Milliy jıynalısta otkerilgen saylawda Pakistan Xalıq partiyası je?di jane onı? basshısı Benazir Bxutto xanım basshılı?ında?ı hukimet duzildi. Ja?a hukimet ayrıqsha ja?daydı biykar etti, kasiplik ham student awqamları iskerligine ruxsat berdi, Ziyoulhaq dawirinde qamal?an siyasiy tutqınlardı azat etti. 1990-jıl 24-oktyabrde Milliy assambleyada otkerilgen nawbetten tısqarı saylawda Islam demokratiyalıq alyansi je?impaz shıqtı. Onı? basshısı Miyon Muhammad Sortoz Sharıf bas ministr boldı. 1993-jıl 6-oktyabrde otkerilgen nawbetten tısqarı parlament saylawında Pakistan xalıq partiyası kopshilik dawıs aldı. B. Bxutto xanım basshılı?ında?ı koalicion hukimet duzildi. Faruk Ahmedxan La?ariy Pakistan prezidenti etip saylandı. 1997-jıl 3-fevralda bolıp otken nawbetten tısqarı parlament saylawı natiyjesinde ta?ı M. M. Sortoz Sharıf bas ministr boldı. Hukimet mamleket ekonomikasın jaqsılaw ilajların amelge asırdı. Xalıq aralıq ekonomikalıq sheriklik mapi ushın dem alıs kuni jumadan ekshembige otkerildi. Hukimet ısrapshılıqqa qarsı, aqshalardı tejew ushın guresti, joqarı hameldarlardı? je?illiklerin shekledi. 1997-jıl 2-dekabrde prezident F. A. La?ariy oz ıqtıyarı menen lawazımınan waz keshti. Konstituciyaga kore, mamleket basshısı wazıypasın waqtınsha Senat baslı?ı Vasim Sajjod atqara basladı. 1997-jıl 31-dekabrde mamleket prezidenti etip Muhammed Rafik Tarar saylandı. 1999-jıl 12-oktyabrde mamleket awdarıspa?ı bolıp, putkil hukimet general Parviz Musharraf basshı askerler qolına otti. Parviz Musharraf N. Sharıfti qamaqqa aldı ham 2001-jıl 20-iyunda prezident M. R. Tarardi lawazımınan shetletti, ozin mamleket prezidenti dep jariyaladı. Pakistan ? 1947-jıldan BMSh a?zası. Ozbekstan Respublikası suverenitetti 1991-jıl 20-dekabrde tan al?an ham 1992-jıl 10-mayda diplomatiyalıq munasibetlerin ornatqan. Milliy bayramı ? 14-avgust ? ?arezsizlik kuni (1947).
Pakistan ayma?ını? arqa ham arqa-batıs bolegin, tiykarınan, tawlar ham qırlar iyelegen, shı?ıs ham qubla-shı?ıs bolegi bolsa Hind tegisligi (Hindgang tegisligini? bir bolegi) nen ibarat. Pakistannı? qubla-shı?ısın Tar sholini? batıs yarımı iyelegen. Hind daryası hawizini? tegislik boleginde Panjab ham Sind tabiyiy, tariyxıy-madeniy walayatları bar. Mamleket ayma?ını? ulken bolegin Hindukush, Himalay ham Iran taw dizbekleri iyelegen (e? biyik noqatı Tirichmir shı?ı, 7690 m). Hind oypatlı?ına jaqınlasqan sayın taw dizbekleri tomenlep baradı ham tawlar aralıq iri hawizler ? Kohat, Bannu, Peshovar oypatlı?ına aylanadı. Hindukush ham Himalay tawlarında muzlıqlar bar. Pakistannı? arqa oypatlıq bolegi Hindstan platformasını? arqa-batıs shetinde ham tawlıq bolegi Orta te?iz burmeli regionında jaylasqan. Paydalı qazılmalardan neft, gaz, komir, temir, polimetall, surma, barit, altınkukirt, tasduzı, gips, magnezit, xromit, marganec, mıs, qor?asın ham basqalar bar.
Iqlımı, tiykarınan, tropikalıq, arqa-batısında subtropikalıq, qur?aq kontinental. Yanvarda ortasha temperatura Hind tegisliginde 12-16°C (Arabiya te?izi ja?asında 20°C qa shekem), arqada?ı taw tobeliklerinde suwıq ? 20°C qa shekem. Iyuldı? ortasha temperaturası qubla ham qubla-shı?ısta?ı sholde 35°C qa shekem, ja?ada 29°C atirapında, batısta?ı taw ham tegistawlarda 20-25°C, 5000 m biyiklikte 0°C. Jıllıq jawın ja?ada 150-200 mm, Sindta 100-200 mm (Tar sholini? bazı jerlerinde 50 mm ge shekem), arqa-batısta?ı oypatlıq ham tegis tawlarda 250-400 mm, arqada?ı tawlarda 1000 -1500 mm. Mamleket ayma?ını? ulken bolegi Hind daryası hawizine tiyisli, batıs bolegindegi daryalar Arabiya te?izine yamasa tuyıq hawizge (Balujistanda) a?adı. E? ulken daryası Hind jane onı? a?ısları. Daryaları jawın, qar ham muzlıqlardan suw aladı, jazda suwlı, suw?arıwda paydalanıladı.
Topıraqları ? mamleket tegislik boleginde boz, boz-qo?ır, Tar sholinde qumlı, taw eteklerinde qo?ır ham gu?girt topıraq. Osimlikleri, tiykarınan, shala shol ham sholge tan. Hind daryası boyı to?ayzar, deltası ham te?iz ja?ası mangra putaqshalarınan ibarat. Tar sholinde kserofil putalar ham turpayı otlar osedi. Balujistan tawlarında arsha a?ashzarlar bar. Pakistan arqada ? 1500-3000 m biyikliklerde ke? japıraqlı ham iyne japıraqlı terekler. Ormanlar mamleket ayma?ını? 3% in quraydı. Haywanat dunyası turli: tawlarda qaplan, jabayı qoy ham eshki, gizol, tegisliklerde sırtlan, sha?al, jal?ızaq ham eshek, har turli kemiriwshiler ushıraydı. Quslar kop. Hind daryasında krokodiller jasaydı. Arabiya te?izi balıqqa bay. Kirthar ham Lal Tiltra milliy ba?ları, qorıqxanalar bar.
Xalqı, tiykarınan, panjablar; pushtunlar, sindhiyler, baluch (baluj) lar da jasaydı. Pakistannı? arqa boleginde tawlı xalıqlar ? kxo ham kohistoniyler jasaydı. Rasmiy tili ? urdu ham inglis tilleri. Xalqını? 98% bolegi islam dinine, qal?anları zardushtiylik, hinduiylik dinlerine sıyınadı. Xalıqtı? 57% i 12 iri qalada jasaydı. Iri qalaları ? Karochi, Lohur, Faysalobod, Haydarabad, Ravalpindi, Peshovar, Molton.
Pakistan Xalıq partiyası, 1967-jıl tiykar salın?an; Pakistan Milliy Xalıq partiyası, 1986-jıl duzilgen; Pakistan musulmanlar ligası, 1906-jıl duzilgen; Pakistan demokratiyalıq partiyası, 1969-jıl tiykar salın?an; Jamiyeti islamıy, o?ada o? diniy jamaat partiyası, 1941-jılda duzilgen. Ulıwmapakistan kasiplik awqamları federaciyası, 1947-jılda duzilgen; Qavmiy mazdur mahaz (?Milliy jumısshı frontı“), 1961-jılda duzilgen; Pakistan miynet xalıq byurosı, 80-jıllardı? ortalarında Pakistan xalıq partiyasını? jumısshılar hareketindegi qanatı retinde duzilgen; Pakistan milliy jumısshı federaciyası, 1968-jılda duzilgen; Pakistan milliy kasiplik awqamları federaciyası, 1962-jıl 60 qa jaqın iri fabrika kasiplik awqamlarını? qosılıwınan duzilgen.
Pakistan ? sanaatı rawajlanıp atır?an agrar mamleket. 1947-91-jıllarda mamleket ekonomikası quramında tere? ozgerisler juz berdi ? islep shı?arıw zamanagoy forma ham usıllar?a otti, jalpı ishki onim 5 ese astı. Ekonomikada?ı bul natiyjelerge tiykarınan mamleketti? ekonomikalıq siyasatı ? menshikli isbilermenlikti basqarıw ham xoshametlew ham de mamleket sektorını? iskerligi sebepli erisildi. Jalpı ishki onimde awıl xojalı?ını? ulesi ? 22,3%, sanaattı? ulesi ? 16%. Awıl xojalı?ında ekonomikalıq aktiv xalıqtı? 60% i bant. Dıyqanshılıq ? awıl xojalı?ını? tiykar?ı tarma?ı. Mamleket ayma?ını? 1/4 bolegi awıl xojalı?ı ushın jaramlı, sonnan 3/4 bolegi suw?arıladı, ayırım orınlarda jılına 2-3 ret onim alınadı. 50-70-jıllarda?ı agrar reformalar?a qaramay, dasturiy agrar munasibetler ? jer iyeligi ham jerden paydalanıwdı? mayda dıyqan forması saqlanıp qal?an. Hind daryası hawizinde dunyada e? ulken suw?arıw sistemalarınan biri qurıl?an. Diyqanshılıqta?ı tiykar?ı eginler: biyday, salı, arpa, makke, texnika eginlerinen maylı eginler, paxta, qumshekerqamıs ham basqalar. Ba?shılıqta mango, banan, alma, citrus miyweler, erik, juzim, anar, anjir, piste jetistiriledi. Sonı? menen birge, kartoshka, piyaz, sarımsaq, burısh, pomidor, kapusta, qabaq, ?arbız ham basqalar egiledi. Sharwashılıq jalpı ishki onimni? 8,3% in tamiyinleydi. Pakistanda qaramal kobirek. Bu?a, eshki, qoy, tuye, at ta ba?ıladı. So??ı jıllarda qalalar atirapında gosh ham sut sharwashılı?ı, qusshılıq rawajlandı. Balıq awlawdan keletu?ın payda eksport tusimini? shama menen 3% in quraydı.
Pakistan?a kolonizatorlıq dawirinen bir neshe kishi toqımashılıq fabrikası, qant zavodı, temirjol ham mexanika ustaxanası miyras bolıp qal?an. 50-jıllarda sanaatlastırıw siyasatını? tiykar?ı mazmunı je?il sanaattı, awele toqımashılıq sanaatın rawajlandırıwdan ibarat boldı. 1952-jılda sanaattı rawajlandırıw mamleket korporaciyası iskerlik basladı. 1955-jılda Suyi (Balujiston) de iri tabiyiy gaz kanin ozlestiriwge kirisildi. Kan sanaatı jedel pat penen, bazı jıllarda 20% ke shekem osti. Mamleket qubla (Sind provinciyası) sında neft kanlerini? ashılıwı ham iske tusiriliwi natiyjesinde neft qazıw kolemi 4 ese astı. Hazirgi neft islep shı?arıw (jılına shama menen 2,5 mln. tonna) mamleket mutajligini? 25-30% in qaplaydı. 50-80-jıllarda zavod ham fabrikalardı? ulıwma sanı 1,4 mı?nan 5 mı??a, olarda isleytu?ınlar sanı bolsa ? 200 mı?nan 500 mı??a jetti. Qayta islew sanaatı, asirese, tez rawajlandı. Sanaat orayları esaplan?an Karochi ham Lohur janına Faysalabad, Aydarabad, Molton, Ravalpindi qalaları qosıldı. Vah, Taksila, Daudxeyl, Naushexra sıyaqlı ja?a sanaat orayları payda boldı. Sanaattı? tiykarın metallurgiya ham mashinasazlıq quraydı. Ximiya sanaatı shama menen 300 karxanadan ibarat. Ximiya-farmacevtika sanaatı (100 den artıq karxana) bolek taraw?a aylandı. Qurılıs materialların islep shı?arıw tarawı tez pat penen rawajlandı. Azıq-awqat sanaatı iri taraw esaplanadı. Medicina asbap-uskeneleri, sport uskeneleri sanaatı rawajlan?an. Poligrafiya sanaatı, tiykarınan, orta ham kishi baspaxanalardan ibarat. Sherim ayaq kiyim sanaatı karxanaları juzege kelgen. Qol onermentishilik ham onermentshilik (shuberek, sherim, metall, a?ashtan buyımlar tayarlaw) rawajlan?an. Gidrostanciya, ıssılıq ham atom elektr stanciyalarında jılına ortasha 30 mlrd. kVt saat elektr energiya payda etiledi. Transportında avtomobil transportı tiykar?ı orındı iyeleydi. Mamleket ishkerisinde tasılatu?ın jukti? 3/4 bolegi avtomobil transportında, 1/4 bolegi temirjolda ham 0,1% ? hawa transportında tasıladı. Transport jolı uzınlı?ı ? 9 mı? km, avtomobil jolları ? 140 mı? km. Sırtqı sawda jukleri, tiykarınan, te?iz ham hawa transportında, bolek avtomobil transportında tasıladı. Te?iz sawda flotını? tonnası 514 mı? tonna dedvayt. Te?iz portları: Karochi ham Kosim. Aeroportları: Karochi, Ravalpindi, Lohur qalalarında.
Pakistan shetke gurish, paxta, sabaq, sabaq gezleme, ?alı, sherim, balıq ham basqalardı satadı. Osimlik mayı, shay, neft, ximiya onimleri, togin, ulıwma mashinasazlıq tovarları, elektr buyımları, polat, shoyın, shay, qural-jaraq ham ta?ı basqalardı satıp aladı. Tiykarınan, Saudiya Arabstanı, Ullı Britaniya, Yaponiya, Germaniya, AQSh penen sawda etedi. Pul birligi ? Pakistan rupiyası.
?arezsizlik jıllarında Pakistan densawlıqtı saqlaw salasında malim jetiskenliklerge eristi: medicina makemeleri ham xızmetkerleri kobeydi. Kadrlar tayarlaw ham ilimiy izertlewler aparıw sisteması duzildi. 40-jıllardı? aqırında 1,4 mı? vrach bolıp, miyirbiykeler joq edi. 90-jıllardı? basında vrachlar sanı 55 mı??a jaqın, orta maman medicina xızmetkerleri 40 mı?, miyirbiykeler 20 mı??a jetti. Vrachlar ham orta maman medicina xızmetkerleri medicina universitetinde, 6 kolledj ham 9 medicina sholkeminde tayarlanadı. Sanitariya normalarına mas keletu?ın ishimlik suwdı? joqlı?ı saldamlı mashqala. Kanalizaciyadan 6-7% xalıq paydalanadı.
Bilimlendiriwi, madeniy-a?artıwshılıq ham ilimiy makemeleri
[
redaktorlaw
|
derekti ja?alaw
]
Pakistanda ulıwma talim haqqında nızam qabıl etilmegen. Pakistan ulıwma bilim beriw mektepleri duzilisi tomendegishe: baslan?ısh mektep (1-5-klasslar); tolıqsız orta (6-8-klasslar); orta (9-10-klasslar); joqarı (joqarı) mektep (11-12-klasslar). Joqarı (joqarı) orta mektepti, sonı? menen birge, aralıq kolledjdi tamamla?anlar joqarı oqıw orınlarına kirisiw huquqına iye. 90-jıllar ortalarında 168 mı? mektep, 690 kolledj, 23 universitet bol?an. Barlıq turdegi mekteplerde 16,9 mln., kolledjlerde 610 mı?, universitetlerde 76 mı? adam oqıdı. Oqıtıwshılar sanı: barlıq turdegi mekteplerde ? az?ana 550 mı?, kolledjlerde ? 56 mı?, universitetlerde ? 6 mı?. Mektep oqıtıwshıları arnawlı mektepler, ?institut ham kolledjlerde tayarlanadı. Iri universitetleri: Karochida?ı Karochi universiteti (1951), Medicina panleri universiteti (1983), Lohurda?ı injenerlik-texnologiya universiteti (1961), Islamabadta?ı Qaid-ye-Azam universiteti (1965), Xalıq aralıq Islam universiteti (1980), Lohurda?ı Panjab universiteti (1882). Panni? rawajlanıwın joybarlaw menen Pan ham texnika komiteti, pan jetiskenliklerin engiziw menen Pan ham texnika izertlewleri ke?esi shu?ıllanadı. E? iri ilimiy makemeleri: Pakistan pan rawajlanıwı associaciyası, Pakistan panler akademiyası, Atom energiyası komissiyası, Atmosferanı? joqarı qatlamları ham kosmik ke?islikti izertlew komiteti, Geofizika ilimiy izertlew ?instituti, Paxtashılıq ilimiy izertlew ?instituti ham basqalar. Bunnan tısqarı, medicina, ekonomika, xalıq aralıq munasibet, adebiyat ham til maselelerin uyreniwshi qanigelesken ilimiy ?institut ham jamiyetler bar. Iri kitapxanaları: Qaid-ye- Azam universiteti kitapxanası, Karochi universiteti kitapxanası, Panjab universiteti kitapxanası, Mu?las fondı kitapxanası, Oraylıq xatkerlik kitapxanası, Pakistan milliy kitapxanası (Islamabad). Iri muzeyleri: Karochida?ı Pakistan milliy muzeyi, Lohur muzeyi, Peshovar muzeyi, Lohur qor?anı muzeyi, Milliy muzey (Islamabad) ham basqalar.
Pakistan ayma?ında shıqqan daslepki gazeta ?Kohinur“ gazetası (1850, Lohur) bolıp tabıladı. 1990-jıllar ortalarında 2,5 mı??a jaqın gazeta ham jurnallar shıqqan. Iri gazetaları ? urdu tilinde: ?Jang“ (1937-jıldan), ?Imroz“ (?Bugin“, 1948-jıldan), ?Mashriq“ (?Shı?ıs“, 1963-jıldan), ?Navaye waqıt“ (?Dawir dawısı“, 1940-jıldan); inglis tilinde: ?Doon“ (?Ta?“, 1942-jıldan), ?Pakistan tayms“ (?Pakistan waqtı“, 1947-jıldan), ?Muslim“ (?Musulman“, 1979-jıldan), ?Star“ (?Juldız“, 1951-jıldan) ham basqa Assoshieyted Press of Pakistan, hukimet informaciya agentligi (1947-jıldan), Pakistan Press Interneshnl, hukimet tamiynatında?ı menshikli informaciya agentligi (1956-jıldan), Yunayted Press of Pakistan, menshikli informaciya agentligi (1949-jıldan) iskerlik korsetedi. 1947-jıl Lohur ham Peshovarda radiostanciya bol?an. 90-jıllar ortalarında 22 radiostanciya ham otkergish isledi. Radiostanciyalar mamleketti? tiykar?ı tillerinde kunine 302 saat esittiriw beredi. Xalıq aralıq xızmet Aziya, Afrika ham Evropanı? 71 tilinde isleydi. Olardı Pakistan radioesittiriw korporaciyası (hukimet makemesi, 1947-jıldan) qada?alaydı. Telekorsetiw 1964-jıldan baslan?an, 5 teleoray isleydi. Olardı? jumisına Pakistan televidenie korporaciyası (1967-jıldan) basshılıq etedi.
Pakistan adebiyatı urdu, panjabiy, sindhiy, pushtun, baluch, braguyi, sonı? menen birge, arab, parsı, gujaratiy, inglis ham basqa tillerde jaratıl?an jazba korkem miyraslardan ibarat. Mı? jıllar dawamında Hindstan xalıqları jaratqan folklor ham jazba adebiyat Pakistan ham Hindstannı? ulıwma baylı?ı bolıp tabıladı. Pakistan duzilgen dawirde Pakistan xalıqları adebiyatını? rawajlanıwı turlishe bol?an, urdu, sindhiy ham panjab adebiyatı rawajlan?an edi. Pakistannı? Hinstannan ajıratılıwı daslep adebiyat rawajlanıwına malim darejede unamsız tasir etti ? basılımlar, adebiy jurnallar jawıldı, jazıwshılar sholkemleri tarqalıp ketti. 1949-jılda Pakistan a?artıwshı jazıwshıları associaciyası duzildi, lekin tez arada qada?an etildi. 1959-jılda Pakistan jazıwshıları gildiyası duzildi. Hamme tillerde poeziya ustem, urdu ham sindhiy adebiyatlarında proza ana?urlım rawajlan?an. Professional teatrdı? joqlı?ı sebepli dramaturgiya onsha rawajlanba?an. ?Pakistan korkem akademiyası“ (Islamabad), ?Urdu akademiyası“ (Karochi), ?Iqbal akademiyası“ (Lohur) ham basqa korkem ilimiy izertlew makemeleri eski adebiyattı baspadan shı?arıw, Pakistan xalıqları tillerine awdarmalaw sıyaqlı islerdi jurgizedi. Urdu adebiyatını? ataqlı wakilleri ? Fayz Ahmad Fayz (1911-84), Josh Malihabadiy (1896-1982), Ahmad Nadim Qosimiy (1916), Farig Buxariy (1918-97), Ahmad Faroz (1926 ) ham basqalar. Realist jazıwshılar S. H. Manto (1912-55), ?ulam Abbas (1909-88), Mırza Adib (1914). Mumtaz Mufti (1905-95) gurri? janrını? rawajlanıwına salmaqlı ules qostı. So??ı on jıllarda shayıralar Kishvar Nahid (1940), Ado Jafariy (1924), Fahmida Riyaz (1946), Zuxra Nigah, shayırlardan Habib Jolib, Iftixor Orif ham basqa salmaqlı doretpeler jarattı. Institutı Zor Huseyn, Anvar Sajjad (1935), Jamila Hoshimiy ham basqa jazıwshılar aldın?ı qatar?a shıqtı. Roman navislerden Aziz Ahmad, Xadija Mastur, Shavkat Sıddıq, Intizar Huseynlerdi? atları ataqlı. Urdu tilinde ?Afkor“, ?Sip“, ?Funun“, ?Avroq“, ?Tuluyeafkor“ korkem adebiyatqa baylanıslı jurnalları baspadan shı?arıladı.
Sindhiy adebiyatını? wakilleri ? shayırlar Bevas, Ayaz Shayıq, Murad Ali Kozim, Haydar Baxsh Jatay, sindhiy prozasını? tiykarshısı Mırza Kalich Beg ham basqa XX asir 2-yarımında ataqlı jazıwshılar qatarına Jamiluddin Abru, Tanvir Abbasiy, Qurban Ali Bugtiy, Ammar Jalil, Rasul Baxsh Palejo, Rashid Bhattiy kelip qosıldı. Sindhiy adebiyatı rawajlan?an. 1955-jıldan ?Mexran“ adebiy jurnal basıp shı?arıladı. Pushtu (pashtu) adebiyatında gurri?navisler Master Abdulkarim, Vali Muhammed Tofon, Qalandar Momand, Mir Maxdishoh Maxdi, Samendar Xon Badarshaviylerdi? doretpelerinde romantika belgileri bar. Amir Hamza Shinvoriy, Samandar Xan Badarshaviy (?Shayırlar shaxı“ ata?ına iye bol?an), Fazl Xan Shaydo, Rasul Raso, Abdulxaliq Xoliq ham basqa shayırlar ataqlı. ?Pushtu“, ?Nangialay“, ?Baslıq“, ?Al-Fallah“ sıyaqlı adebiy jurnallar baspadan shı?arıladı. Panjab poeziyasın ja?alawda Sharif Kunjahiy, Ahmad Rahiy, Baqi Siddiqiy, Orif Abdul Matin, Salim Kashar, Salimur-Rahman Kiyaniy ham basqalardı? xızmeti ulken. So??ı on jıllıqlarda Mushtaq Safiy, Anis Naqıy, Sultan Mahmud Oshufta, Safdar Mir, Rashid Anvar, Tanvir Buxariy sıyaqlı shayırlar jetilisip shıqtı. Ahmed Salim, Zafar Lashariy, Xanif Choudhuriy, Faxr Zaman, Mustansar Tarar, Ehson Betalviylerdi? prozalıq doretpeleri ataqlı. Panjab tilinde ?Panj darya“, ?Panjabi zaban“ adebiy jurnalları basıp shı?arıladı. Balash adebiyatı XX asirdi? 60-70-jıllarınan qaliplesti. Tanıqlı shayırları ? Azat Jamoldiniy, Zaxur Muhammed Sayd Hoshimiy, Gulxan Nasr. Zamanagoy poeziya wakilleri ? Muhammad Ishoq Shamim, Qazı Abdulrahim, Abdulhakim Haqgo, Murad Sahar, Malik Muhammad Taqiy ham basqalar. Tanıqlı jazıwshıları ? M. X. Unka, Malik Muhammed Panah, Surat Xan Marriy, Zafar Ali Zafar, Muhammed Beg Balosh, Muhammad Sadıq Azat ham basqalar. Balosh tilinde ?Uman“, ?Naukin daur“, ?Ulus“ ham basqa korkem adebiy jurnallar baspadan shı?arıladı.
Pakistan ayma?ınan eramız?a shekemgi 4-3 mı? jıllıqlar?a tiyisli eneolit makanları (tas ham shiyki gerbishten qurıl?an uyler) nı? qaldıqları, geometriyalıq na?ıslar ham haywanlardı? sxematikalıq suwretleri menen bezetilgen ılaydan islengen ıdıslar, mıs ham bronza ta?ınshaqlar, hayallar ham haywanlardı? haykelsheleri tabıl?an. Kushan patshalı?ı dawirinen qal?an estelikler (stupalar, ibadatxanalar) bul jerde madeniyat joqarı darejege koterilgenin korsetedi (ibadatxanalar musinshilik doretpeleri, budda haykelleri, diywal suwretleri menen bezetilgen). VII-VIII asirden baslap arxitektorlıq islam dini tasirinde rawajlana basladı. Dehli sultanlı?ı dawirinde Lohur, Molton, Peshovar, Tatta sıyaqlı qalalarda saltanatlı saraylar, maqbara ham meshitler qurıldı. Qalalar bekkem qor?an diywalları menen oraldı (XVI-XVII asirlerdegi Lohur qor?anı, XVIII asirdegi Aydarabad qor?anı). Pakistannı? orta asir arxitektorlı?ına qo?sılas Oraylıq Aziya, Iran ham Afganistan mamleketleri arxitekturasını? tasiri ulken boldı. Biyik bosa?alı aywanlar meshitlerdi? strukturalıq bolegine aylandı (Tattada?ı Shax, Jahan meshiti, XVII asir), Lohur meshitleri Dehli ham Agrada?ı meshitlerge uqsap ketedi (Lohurda?ı Badshahiy meshiti, 1674-jıl). Baburiyler dawirinde maqbaralardı? bezewleri bayıdı ham bara-bara Orta Aziya usılına uqsap ketti (Tattada?ı Shurfa Xan maqbarası, 1638-jıl). Baburiyler saltanatını? pase?lewge dus keliwi (XVIII asir), iran, aw?an, evropa shabıwılshılarını? hujimleri aqıbetinde ulıwma madeniy turmısta, asirese, arxitektorlıq ham suwretlew korkem onerde degradaciya juz berdi.
Pakistan duzilgennen keyin (1947) mamlekette qurılıs jumısları hawij aldı, ja?a qalalar, ja?a paytaxt ?
Islamabad
(grek arxitektorı K. A. Doksiadis) qurıldı. Zamanagoy arxitekturada ?xalıq aralıq usıl“ ustem turatu?ın bolıp, ol apiwayı sırtqı korinislerden duziledi (
Islamabadta?ı
ja?a meshit, parlament imaratı, arxitektor A. Yakobson; ?Shahrizada“ mıymanxanası, arxitektor J. Ponti). Pakistan ayma?ında?ı ayyemgi madeniyat oraylarında otkerilgen qazılmalar sonı korsetedi, Pakistanda ayyemde suwretshilik ke? rawajlan?an. Orta asirlerde saraylar, meshit ham ibadatxana diywalları suwretler menen bezetilgen. Arablar menen birge sulıw jazıw oneri de kirip keldi ? meshit, maqbaralardı sulıw jazıw menen bezey basladı. Tatta ham Aydarabad qalaları orta asirlerde qoljazba ham miniatyura jaratıw orayına aylandı. Baburiyler dawirinde, asirese Akbarshax ham Jahangirshax dawirinde ?Baburiyler miniatyura mektebi“ duzildi. ?arezsizlik dawirinde suwretlew korkem oneri rawajlanıwı ja?a basqıshqa otti. Kekse suwretshiler miniatyura dasturlerin dawam ettirdi ? A. R. Chugatay, Allah Baxsh, S. F. Rahamin doretiwshiliginde Evropa suwretshiligi ham orta asir miniatyurası qosılıp ketken; X. M. Sharif ? miniatyurada, X. Yusuf ? sulıw jazıwda, ?. Ali ? grafika salasında doretiwshilik etpekte. Z. A?a, Sadiqayn, Sh. Ali, Guljiy, D. Naqsh, A. Parviz sıyaqlı suwretshiler zamanagoy modernizm a?ımını? wakilleri bolıp tabıladı.
1947-jıl?a shekem tikkeley hind muzıka korkem oneri menen birgelikte (atap aytqanda, Arqa Hindstannı? ?hindustoniy“ usılında) rawajlanıp kelgen. Hazirde Pakistan eski muzıkasında ?raga“, qaharmanlıq dastanları, ?naat“, ?hamd“ ham ?sofiyona“ (diniy qosıq jolları), ashıqlıq temada?ı ??azzel“, ?qavvali“ (ashıqlıq-diniy temada?ı ekspromtlıq vokal-asbap janrı), panjablıqlarda ?mahiyya“ (toy dastur qosıqları), ?tappa“ (lirikalıq aytısıwlar) ataqlı. Muzıka asbaplarınan tabla, dap, pakhavaj (urıp shertiletu?ın asbaplar), tarlı-shertiletu?ın sarud, rabab, setar, tampura, svaramandal, oq jaylı sarangi, uflep shertiletu?ın nay, bansuri, shexnay sıyaqlılar ke? tarqal?an. Kompozitor kinofilmler ushın urdu ham panjab tillerinde jaratqan nama ham qosıqları da xalıq arasında ayrıqsha izzetke iye. Zamanagoy artistlerden Amanat Ali Xan, Bare ?ulam Ali Xan, Xajı ?ulam Farid Sabri (kompozitor ham qosıqshılar), Ravshan Ara Begum, Mehdi Hasan, Nusrat Fateh Ali Xan, Malikaye Tarannum Nurjahan, Obida Parvin, Farida Xanım, I?bal Banu, Neyyara Hyp (eski musika atqarıwshıları), estrada qosıqshılarınan Adnan Sami, Hasan Jahangir, Mehnaz ham basqalar ataqlı. Islamabadta?ı ?Lok Birsa“ (Xalıq muzıka miyrası) ?instituti, Lohurda?ı ?Al-Hamra“ korkem oner orayı, Pakistan muzıka fondı ham basqa makemeler milliy muzıka korkem onerini? rawajlanıwında ulken ahmiyetke iye esaplanadı.
Pakistan kinematografiyasını? tariyxı mamleket ?arezsizlikke jetiwinen aldın Hindstanda jaratıl?an musulmansha ruwxta?ı filmlerden baslanadı. Pakistannı? birinshi hujjetli filmi 1948-jılda jaratıldı. Birinshi korkem film 1948-jılda islep shı?arıl?an (?Teriy yad“, rejissyorı D. Sardariy Lal). ?Sonday kun keledi“ (1958, rejissyorı A. Qardar), ?Nido“, ?Sima“ (1967, rejissyorı Sh. Malik) sıyaqlı filmlerde xalıq turmısı, arzıw-umitleri shın sawlelendirildi. Keyingi jıllarda ?Muhabbat jazı“ (rejissyorı M. Parviz), ?Ayaq oyınshı hayal-qız“ (rejissyorı X. Tariq), ?Sezim“ (rejissyorı N. Salom) sıyaqlı filmler jaratıldı. 90-jıllardı? ortalarında jılına 200 ge shekem hujjetli film islep shı?arıldı. Pakistannı? onlap filmleri xalıq aralıq sıylıqlar al?an (?Hind daryası“, ?Lohur qalası“, ?Bir akr jer“ ham basqalar). Pakistanda 10 nan artıq kinostudiya bar. Jılına urdu, panjabiy, sindhiy, pushtu, gujaratiy ham siraykiy tillerinde 90-120 film islep shı?arıladı. Mamlekette 800 den artıq kinoteatr bar. Belgili rejissyorlar ? N. Islam. P. Malik. X. Askariy. Yu. Malik; belgili aktyor ham aktrisalar ? Badari Munir, Babra Sharif, Shabnam, Nadim, M. Qurayshiy. Pakistan turli xalıq aralıq, sonday-aq, Tashkentte otkerilgen xalıq aralıq kinofestivallarda qatnasqan.