Abxaziya , Abxaziya Respublikası (abx. A?sni Apsny, gurj. ???????? Apxazeti , arm. ??????? Abxazia, rus. Abxaziya Abxaziya )- Gurjistan Respublikası quramında. 1921-jıl 4-martda duzilgen. Zakavkazenı? arqa-batıs boleginde jaylasqan. Qubla-batıs bolegi Qara te?izge tutasadı. Maydanı 8, 7 mı? km². Xalqı 530 mi?nan aslam kisi (1999 ). 5 rayon, 7 qala, 4 qalasha bar. Paytaxtı ? Suxumi qalası.

Tabiyatı [ redaktorlaw | derekti ja?alaw ]

Abxaziya ayma?ını? kopshilik bolegi Ulken Kavkaz taw dizbegini? etekleri ham qaptal bawırlarında jaylasqan (Gagra, Bzib, Abxaziya, Kodori dizbekleri). Ayırım orınlarda tawlardı? balentligi 3-4 mı? m ge jetedi. Juriw jolları da bar. Qara te?iz boylap tar tegislik sozıl?an. Qubla-shı?ısında Kolxida oypatlı?ı jaylasqan. Paydalı qazılmaları: taskomir, qurılıs materialları, barit, sınap, polimetall rudalar. Hawa rayı? ız?ar subtropik, tawlarda ? turaqlı turde suwıq boladı. Ja?ada yanvar temperaturası 4°, 7°, tawlarda ?2° ge shekem; iyulda ja?ada 22°, 24°, tawlarda 16°, 18°. Jawın mu?darı oypatlıqlarda 1300-1500 mm, tawlarda 2400 mmge shekem. Daryaları : Bzib, Kodori, Galidzga, Gumista; koli: Rica, Amtkeli. Oypatlıq ham taw etekleri batpaq, allyuvial, podzol, ayırım jerler sarı, qızıl topıraqlı. Biyiklesken sayın shirindi karbonatlı, gu?girt taw-to?ay ham de taw-otlaq topıraqlar ushıraydı. Mamleket ayma?ını? 55 % ten kobi to?ay (samshit, buk, dub, qoraqayın, kesten, grab terekleri), joqarılawda aq qara?ay, onnan biyikte subalp ham alp otlaqları bar. Subtropikalıq osimliklerden xurma, evkalipt, sarwi ham basqalar osedi. Abxaziya ayma?ında Rica, Gumista, Picunda-Myusser qorıq jerleri bar.

Xalqı. Tiykar?ı xalqı abxazlar ham gurjlar. Olar ja?a rayonları ham taw qaptal bawırlarında jasaydı. Qalaları : Ochamchira, Gudauta, Gagra (te?iz portları), Gali, Tkvarcheli. Abxazlar ozlerin apsua dep ataydı. Mamleket tili ? abxaz tili.

Tariyxı [ redaktorlaw | derekti ja?alaw ]

Abxaz xalqını? awladları haqqında?ı daslepki ma?lıwmatlar jez asirini? keyingi dawirinen baslanadı. Eramızdan aldın?ı 1-mı?ınshı jıl ortalarında Abxaziya Kolxida patshalı?ını? bir bolegi bol?an. Eramızdan aldın?ı II-asir aqırı ? I asirdi? baslarında Abxaziya Pont patshalı?ı, eramızdan aldın?ı 65 jıldan Rim qarama?ında bol?an. IV asirde Batıs Gurjistanda payda bol?an Laz patshalı?ı quramına kirgen. IV-VI asirlerde putkil Abxaziyani Vizantiya jawlap al?an. VIII asirge kelip abxazlar Vizantiya?a boysınbay qaladı. Sol asirdi? 80-jıllarında Batıs Gurjistan jerleri Abxaziya patshalı?ına birlestiriledi. XVI asirden Abxaziya Turkiya?a ?arezli bolıp qalıp, abxazlardı? jerleri ekonomikalıq-madeniy krizisqa dus keledi. 1810-jılda Abxaziya Rossiya?a qosıp alınadı. XIX asir baslarında abxazlar Axchipsou, Aibga, Dal, Sabal, Psxu sıyaqlı erkin jamaatler formasında kun keshirgen. Har biri bir neshe mı? adamnan ibarat bol?an erkin jamaatler a?ayin-tuwısqan bolıp toparlar?a bolinip, olar ortasında?ı munasibetler abxazlardı? dasturiy huqıqına tiykarlan?an ham hamme maseleni jamaat aqsaqalı sheshken. Asirler dawamında Abxaziya knyazlı?ını? oraylasıw darejesi awele hakim knyazdı? jeke abıray-itibarına baylanıslı bol?an. Kobinese, ol ham jergilikli zıyalılar erkin jamaatlerdi qada?alama?an. Abxaziya Rossiya?a qosıp alın?annan keyin, bir neshe on jıllar dawamında ja?day ala?ada boldı. Xalıqtı? bir bolegi Turkiya tarepdarı bol?an. 1864-dıl?ı Kavkaz urısınan keyin Abxaziyanı? avtonomiyalıq martebesinen ayırılıw sharayatın keskinlestirip jiberdi. ?alabalıq narazılıq 1866-jılda abxazlardı? jalpı qoz?ala?ına aylanıp ketedi. Rus jaza otryadları qoz?ala?dı reyimsizlik penen bastırdı. Basqarıwshılar qoz?ala?shı abxazlardı Turkiya?a koshire basladı. 1877?1878-jıllarda?ı rus-turk urısında abxazlar Turkiya tarepinde belsendi qatnasıwı sebepli olardı majburlep Turkiya?a koshiriw ?alabalıq turde alıp barıldı. Natiyjede, abxazlar jasap kelgen aymaq ekige: shalbar,-batıs (bzib) ham qublası-arqa (ab-juy) bolimlerge bolinip qaldı. Abxazlar taslap ketken jerlerge Turkiyadan grekler ham armanlar, Rossiyadan turli millet adamları, Gurjistannan tiykarınan megrellar koship kela basladı. Natiyjede, hazirgi Abxaziya har turli milletler eli bolıp qaldı. 1921-jıl 16-dekabrde Abxaziya shartnama tiykarında Gurjistan quramına kirdi. 1990-jıl dekabrden Abxaziya avtonomiyalı Respublikası, 1992-jıl iyuldan Abxaziya Respublikası boldı. Abxaziyada?ı 1990-jıllarda?ı ja?daylar ham otkir gurj-abxaz kelspewshiligini? sebepleri kop tarepten tariyxıy otken zaman?a ham XIX -XX asirlerdegi sociallıq-ekonomikalıq procesler xarakterine barıp taqaladı.

Xojalı?ı [ redaktorlaw | derekti ja?alaw ]

Abxaziya batıs ham arqa ekonomikalıq aymaqlar?a bolinedi. Xojalı?ında agrar tarawı ustinlik etedi. Shay, temeki, citrus miyweleri, efir maylı osimlikler egiledi, makke jetistiriledi. To?ayshılıq ham komir qazıp alıw tarmaqları rawajlan?an. Te?iz boyında ba?shılıq ham juzimshilik, sonı? menen birge sharwashılıq (tiykarınan qaramalshılıq), qusshılıq, nawqanshılıq, balıqshılıq ham palshılıqqa ulken ahmiyet beriledi. Sanaatta azıq-awqat, temeki onimleri, miywe kan-servaları islep shı?arıladı. Abxaziyada 4 temeki-fermentaciya zavodı, bir neshe shay fabrikası, Kodori taxta tiliw kombinatı bar. Jergilikli shiyki onim tiykarında efirli may zavodları, sonı? menen birge sherim ayaq kiyim kombinatı ham bir neshe tigiwshilik karxanaları isleydi. Elektr energiyası tiykarınan Tkvar-cheli elektr stanciyası ham Suxumi GESida payda etiledi. Mashinasazlıq ham ximiya sanaatı, qurılıs materialları karxanaları bar. Abxaziya ayma?ın Suxumi ? Cherkasiya temir jol ham avtomobil jolları kesip otedi. Tiykar?ı te?iz portı ? Suxumi qalası. Ahmiyetli ıqlımlıq kurortlar Suxumi, Gagra, Gudauta, Noviy Afon, Picunda da jaylasqan.

Madeniyatı [ redaktorlaw | derekti ja?alaw ]

Abxaziyada orta arnawlı bilimlendiriw mektepleri, orta arnawlı oqıw orınları, joqarı oqıw orınları (Suxumi universiteti, Subtropik xojalıq institutı), ilimiy-izertlew institutları, klub makemeleri, muzeyler, botanika ba?ı islep turıptı. Abxaz tilinde gazeta ham jurnallar baspadan shı?adı. Abxaz, gurj ham rus tillerinde radio esittiriwler alıp barıladı. Retranslyaciya telekorsetiwi bar. Xalıq awızsha doretiwshiligindegi qaharmanlar haqqında?ı ertekler, rawiyatlar, a?shılıq haqqında?ı gurri?ler, Abrskil haqqında?ı ayyemgi rawiyat, xalıq qosıqları belgili. Xalıq shayırı D. Gulia abxaz adebiyatını? tiykarshısı esaplanadı. Shopan ham a?shılıq qosıqları, diyqanshılıq ham urp-adetler menen baylanıslı qosıq ham laparlar abxaz muzikasına tiykar bol?an. Abxaziya ayma?ında jez dawirini? dolmen dep atal?an sa?anaları, ayyemgi grek ham Rim dawirinen qal?an imaratlardı? orınları (Dioskuriya-Sebastopolis, Anakopiya ham basqalar), Vizantiya dawiri (VI -VIII-asirler) arxitekturalıq estelikleri ? Noviy Afonda?ı ustinli bir gumbezli jay, neolit ham jez zamanlarında?ı adam ham haywanlardı? haykelsheleri, na?ıslı keramika ham bronza buyımlar saqlanıp qal?an. XIV asirdi? baslarında?ı miniyaturalar, XIV-XVI asirlerdegi freskalar ataqlı. Hazirgi zaman suwretli onerini? qaliplesiwinde 1918-jıl ashıl?an Suxumi korkem-oner mektebi zarurli rol oyna?an. Abxaziyanı? birinshi professional suwretshisi A. Shervashidze (Chachba) bol?an. I. Somaya, N. Tebukashvili, Ch. Kukuladze, v. Mesxi, M. Eshba, B. Gogoberidze sıyaqlı artistler belgili. Ayyemnen ameliy-bezew korkem oneri rawajlan?an.

Bul siyasiy gruppa Rossiya, Nikaragua, Venesuela ham Nauru ^{[1] [2]} , ham ta?ı basqa da regionlar ? Qubla Osetiya ham Transnistriya tarepinen tan alın?an ^[3] .

Gurjistan hukimeti ham dunyanı? koplegen mamleketleri Abxaziyanı Gurjistan ayma?ını? bir bolegi dep esaplaydı ^[4] . Gurjistan hukimeti onı Abxaziya avtonomiyalı Respublikası dep ataydı. 2008-jıl 28-avgustta Gurjistan parlamenti Abxaziyanı ?Rossiya basıp al?an aymaq“, dep ataw haqqında qarar qabılladı ^{[5] [6]} .

Jane qara? [ redaktorlaw | derekti ja?alaw ]

• Separatizm

• Qubla Osetiya
• Qrim

Derekler [ redaktorlaw | derekti ja?alaw ]