Citraan
inggih punika gambar-gambar ing dalem pikiran lan basa ingkang gambaraken.
Citra
utawi imaji (image) inggih punika gambar saking pikiran wau. Gambaran pikiran punika inggih namung efek ing dalem pikiran ingkang madani ingkang dipunasilaken saking penangkapan kito kaliyan objek ingkang saged dipunpirsani. Ing mriki tegesipun tembung kudu dimangertosi lang ing dalem gayutan iki uga tegesipun tiyang punika kudu saged dipunemut dados pengalaman inderaan saking objek-objek ingkang sampun disebutaken utawi diterangaken. Tanpo punika, tetep peteng gambaran punika uga pendamelan gambaran, kados pengalaman kito. Uga imaji klise utawi konvensional ngkang boten saged menehi efek puitis lan boten ngurip-urip gambaran, kados “kertas ingkang putih”, lan luweh efektif manawi dipunsebut “sedhereke pucet”.
Coombes (1980:42-43) ngendikakaken ing dalem asto penyair ingkang sae, imaji punika seger lan urip, ing dalem puncak kaendahanipun kangge ngintensifaken, ngresikaken, imaji ingkang sampun sukses nolong tiyang ingkang ngraosaken pengalaman penulis kaliyan objek lan kaanan ingkang dipunalami menehi gambaran ingkang pas, urip, kiat, ekonomis, lan saged kito raosaken lan caket kaliyan urip kito.
Citraan
limrahipun luweh ngemutaken manawi dipunbandingaken kaliyan ndamel anyar kesan ing dalem pikiran, saengga pemaos saged mlebet ing dalem kreasi puitis (
Altenbernd
:1970:13). Para pemaos saged gampil nanggepi prakawis ing dalem pengalamanipun ingkang sampun kasediakaken simpenan imaji-imaji kathah.
Gambaran-gambaran pikiran punika wonten warni-warninipun, dipunasilaken kaliyan indera peningal, pangrungu, pencecapan, pengambu, lan perabaan. Lan boten katingal uga saking pikiran lan gerakipun.
- Citraan
paningal (visual imagery) inggih punika
citraan
ingkang medal saking peningal mau.
Citraan
peningal inggih warninipun
citraan
ingkang kathah piyambak dipun-ginakaken kaliyan penyair yen dipunbandingaken kaliyan
citraan
ingkang lintu.
Citraan
paningal menehi rangsangan kangge inderaan paningal, ngantos prakawis ingkang boten katingal nanging kadosipun katingal. Kados sajak-sajakipun
W.S. Rendra
ing ngandhap punika:
Ruang diributi jerit dhadha
.
Sambal tomat padha mata
.
Meleleh air racun dosa
. (1957:34)
- Citraan
pangrungu (auditory imagery), uga kathah dipun-ginakaken kaliyan penyair.
Citraan
punika dipunasilaken kaliyan nyebutaken utawi ngudari swara (
Altenbernd
, 1970:13). Penyair ingkang kathah ginakaken punika mau penyair auditif, kados
Toto Sudarto Bachtiar
ingkang wujud onomatope, kados:
KESAN
Jinis swara peri mengiang
Hanya lagu orang-orang malang
Dalam pengembaraan di bawah bintang
Mengalir dari tiap sempat celah cendela
(1957:11)
WAJAH
Kalau semua sudah jauh, sehabis memperdua malam
Sepi meraja di mana saja, sayup-sayup hanya kudengar
Hatiku berdetak kepadamu, menurun denyut desah jam tuwa
Sampai ke lapang dengan remuknya sedan penghabisan
....
Alangkah pilu siutan angin menderai
Mesti berjuang menghabiskan lagu sedih
Kala aku terpeluk dalam lengan-lenganmu
Sebab keinginan saat ini mesti tewas dekat usia
. (1957:25)
- Citraan
perabaan (tactile/thermal imagery) inggih boten kathah dipun-ginakaken kaliyan penyair kados paningal lan pangrungu. Kados sajakipun
Subagio Sastrowardoyo
punika:
HARI NATAL
Ketika keristos lair
Dunia jadi putih
Juga langit yang semula gelap oleh darah dan jinah
Jadi lembut seperti tangan bayi sepuluh hari
Manusia berdiri dingin sebagai patung-patung mesir
Dengan mata termangu ke satu arah
. (1982:28)
SALJU
Kukumu tajam, pacar
Tikam dalam-dalam ke kulitku
Biar titik darah
Dan sakit terasa
,
Akhirnya bukan tubuh atau nyawa
Melainkan kesadran harus dibebaskan dari binasa
Cubit! Biar sakit
Dan hidup menggelora
. (1982:42)
- Citraan
ingkang uga boten kathah dipun-ginakaken inggih wonten citraan penciuman. Ing ngandap punika wonten tulodhonipun
sajak
W.S. Rendra
:
NYANYIAN SUTO UNTUK FATIMA
Dua puluh tiga srengenge
Bangkit dari pundakmu
Tubuhmu menguapkan bau tanah
. (1976:12)
Subagio Sastrowardoyo
PUTERI GUNUNG NAGA
Puteri manis! Di daerah asing
Udara berbau tembaga, dan di awan putih
Berkuasa ular naga
Bermata bengis
. (1982:60)
- Citraan
pencecapan inggih
citraan
ingkang wujud rasa, kados to, asin, pait, asem, legi, lan sakpiturutipun. Tulodhonipun kados
sajak
ipun
Subagio Sastrowardoyo
:
PEMBICARAAN
Hari mekar dan bercahaya
Yang ada hanya sorga. Neraka
Adalah rasa pahit di mulut
Waktu bangun pagi
. (1982:58)
- Citraan
obah (movement imagery utawi kinaesthetic imagery).
Imagery
punika nggambaraken prakawis ingkang sakmestinipun boten obah, nanging dipungambaraken saged obah, utawi gambaran owahan ingkang sampun umum. Tulodhonipun:
Abdulhadi
SARANGAN
Pohon-pohon cemara di kaki gunung
Pohon-pohon cemara
Menyerbu kampung-kampung
Bulan di atasnya
Menceburkan dirinya ke dalam kolam
Membasuh luka-lukanya
Dan selusin dua sejoli
Mengajaknya tidur
. (1971:4)
PRELUDE
I
Di atas laut. Bulan perak bergetar
Suhu pun melompat
Di bandar kecil itu. aku pun dapat
menerka. Seorang pelaut mengurusi jangkar
. (1971:3)
Miturut
Altenbernd
(1970:14) citraan inggih punika salah satunggalipun piranti kepuitisan ingkang utami lan ndamel kesusastraan saged ngemot sipat ingkang konkret, mirunggan, ngiba, lan nyaranaken.
Kangge menehi kaanan mirunggan, cetha, lan menehi warni ing mriku (local colour) ingkang kiat penyair ginakaken kesatuan citra ingkang sakwewengkon. Kados to
W.S. Rendra
ingkang ginakaken imaji-imaji desa, alam, ing dalem kumpulan "Ballada Orang-orang Tercinta". Ingdalem "Blues untuk Bonnie" piyambakipun ginakaken citra-citra kutha lan kauripan ingkang sampun modheren. Tulodhonipun:
BALLADA KASAN DAN PATIMA
Bila bulan limau retak
Merataplah Patima perawan tuwa
.
Lari ke makam tanah mati
Buyar rambutnya sulur rimba
Di tangan bara dan kemenyan
.
....
Duh, bulan limau emas
Desak-desakkan wajahmu ke dadaku rindu
Biar pupus dendam yang kukandung
Panas bagai wlahar, bagai ludah mentari
....
Bini Kasan ludahnya air kelapa
....
Dan mata tiada nyala guna-guna
....
Anaknya tiga putih-putih bagai ubi yang subur
....
Dan kini ia lari kerna bini bau melati
Lezat ludahnya air kelapa
. (1957:7-9)
Imaji-imaji ingkang ginakaken citra kutha lan kauripan ingkang sampun modheren.
RICK DARI CORONA
Betsyku bersih dan putih sekali
Lunak dan alus bagaikan karet busa
Rambutnya merah tergerai
Bagai berkas benang-benang rayon warna emas
.
Dan kakinya sampurna
Singsat dan licin
Bagaikan ikan salmon
.
Betsy gemerlapan bagai lampu-lampu Broadway
Betsy terbang dengan indah
.
Bau lenga wanginya menidurkan New York
Dan selalu sesudah itu
Aku diselimutinya
Dengan kain katun
Yang ditenunnya sendiri
Betsy, di mana engkau, Betsy..
....
Sebab irama combo, sebab buaian saxophone....
....
Pejamkan matamu
.
Dan bagaikan bagjo
Mainkanlah aku
. (1976:17, 19)
Sajak ingkang nuduhaken wontenanipun kesatuan
citraan
damel jelas lan menehi kaanan mirunggan. Tulodhonipun sajak
Kuntowijoyo
, citra-citraanipun nunjukkaken
citraan
iba:
DUKA CITA
Yang memucat wajanya
Merenungi kelabu dinding kamar
Yang ditinggal mati penghuninya
Sedang di luar
Anjing terdiam
Tak melihat kupu terbang
Menjatuhkan madu di lidahnya
Yang terasa getir
Angin tidak bekerja
Ranting pohonan merunduk
Menyesali daun kering yang terlepas
Waktu perempuan berkerudung ireng
Melangkah di atas daunan
Berisik, menyayat hati burung
Yang pecah telurnya
Tangan-tangan gadis
Yang pucat mukanya
Diam-diam meronce melati
Sambil mengusap air mata
Di ujung desa
Jenazah sedang disucikan
. (isyarat, 1976:51)
- Pradopo, Rachmat Djoko. 2007.
Pengkajian Puisi
. Yogyakarta:Gadjah Mada University Press.
- Belyaev, Igor A. (2020),
“Human-sizedness as a principle of existance for literary-artistic image
, Proceedings of the Philological Readings (PhR 2019), EPSBS European Proceedings of Social and Behavioural Sciences, London, 19-20 September 2019, pp. 560-567.