Sozlukte “baba, yonetici, bir kavmin ya da ailenin reisi” gibi anlamlara gelen patrik (Yunanca patriarches , Latince patriarcha ) kelimesi, Eski Ahid’in Yunanca tercumesiyle (Septuagint) Yeni Ahid’de gunluk dilde “baba” manasına kullanılmı?tır. Ayrıca ba?ta ?brani ataları (?brahim, ?shak ve Ya‘k?b), ?srailo?ulları’nı olu?turan on iki kabilenin liderleri ve Kral Davud olmak uzere ?srail kavminin ileri gelenlerini nitelemektedir (Tekvin, 17/4; Cıkı?, 3/6; Tesniye, 26/5; Resullerin ??leri, 2/29, 7/8-9; ?braniler’e Mektup, 7/4). Sonraki donemlerde patrik kavramı hıristiyanlar tarafından ozel itibara sahip piskoposlar icin dini bir unvan ?eklinde kullanılmaya ba?lanmı?tır. Bu cercevede ilk defa Kadıkoy Konsili’nin (351) ardından Nazianzuslu Gregory bir saygı ifadesi olarak ya?lı piskoposları patrik sıfatıyla anmı?tır. V. yuzyıldan itibaren daha ozel bir mana kazanan bu sıfat Roma ve ?stanbul piskoposları icin kullanılmı?, ?mparator I. Iustinianos zamanında (524-565) bir unvan haline gelmi?tir. Iustinianos, 123. imparatorluk bildirgesinin/yasasının ucuncu bolumunde eski Roma, ?stanbul, ?skenderiye, Antakya ve Kudus’un en mubarek ba?piskopos ve patriklerinden soz etmektedir. Iustinianos’un bu patrikliklerden bahsetmesi ve her patri?in kendine ba?lı olan bolgeyi kilise kanunlarına gore idare etmesi, patrik sıfatının kendilerini havari gelene?ine dayandıran kiliselerin liderleri icin kullanılan resmi bir unvan oldu?unu ortaya koymaktadır. Patrik unvanı 692’deki Trullo Konsili’nin ikinci ve yedinci kanonlarıyla kilisenin resmi terminolojisine girmi?tir.

Roma imparatorluk yasalarına gore bu be? patriklik hemen hemen e?it duzeye sahipti. Onların birbirini tanımaları, kar?ılıklı anlayı? ve i? birli?i icinde Isa Mesih’in mistik bedeni olan kiliseyi idare etmeleri ongoruluyordu. Bunlar, kendi patrikliklerine ba?kanlık etmelerine ra?men di?er piskoposlardan daha yuksek bir piskoposluk gucune sahip de?ildi. Hıristiyan gelene?ine gore de bu be? piskoposlu?un butun piskoposları e?itti; cunku hepsi de bir havariye ula?an silsileye katılmaktaydı ve hepsi do?ru inancın muhafızları olarak goruluyordu. Bir patri?in piskoposluk gucunun di?er piskoposlarla aynı olmasına ve patriklik sıfatının temelde bir ?eref payesi olarak kullanılmasına ra?men yine de patri?in kendi piskoposluk bolgesinin idarecisi rolunde olması ona birtakım imtiyazlar ve ahlaki otorite sa?lıyordu. Mesela ?stanbul, ?skenderiye, Antakya ve Kudus patriklerinin kendilerine ba?lı olan bolgelerde yapılan piskoposluk secimlerini onaylama ve bolgelerinin, ba??ehirlerinin yahut eyaletlerinin ana merkezlerinin metropolitlerini tayin etme hakkı Roma’ya aitti. Patrikler, ahlaki konularda idareleri altındaki piskoposlar ve genel olarak kiliseyle ilgili ?ikayetleri dinleme ve gerekti?inde piskoposları yargılama yetkisine sahipti. Aynı ?ekilde kendi bolgelerinde dini konularda ortaya cıkan sorunları cozmek uzere bolgesel konsil/sinod toplama yetkileri vardı.

Patrikliklerin her biri otosefal karaktere sahipti, yani kendi idarecisini/patri?ini kendisi secebilmekteydi. Kilise terminolojisinde bu duruma Pentarcy (be? kiliseden mute?ekkil yonetim) doktrini adı veriliyordu. Roma ve ?stanbul patriklikleri arasında zaman zaman gerginlik ya?anmasına ra?men Pentarcy doktrini 1054’teki buyuk bolunmeyle Katolik ve Ortodoks kiliselerinin tamamen birbirinden kopmasına kadar varlı?ını surdurmu?tur. Buyuk bolunme sonucunda ?stanbul Patrikli?i, Ortodoks kilisesi ba?piskoposlu?unun merkezi haline gelmi?tir. Rus Ortodoks Kilisesi’nin geli?mesi ve ba?piskoposlu?un XIV. yuzyılda Kiev’den yeni ba??ehir Moskova’ya ta?ınmasıyla birlikte bu kilisenin otosefalli?i 1598’de resmen kabul edilmi?tir. XIX. yuzyılda milliyetcilik akımının Avrupa’yı ku?atmasının ardından ortaya cıkan ba?ımsız devletler bunyesinde kendilerini bu devletlerle ozde?le?tiren pek cok otosefal kilise ortaya cıkmı?tır. Bunun sonucu olarak patriklikler co?almı?; ba?langıcta sadece eskili?i, havariler tarafından kurulması ve Roma ?mparatorlu?u bunyesindeki saygınlıkları dolayısıyla prestijli konumda olan be? ba?piskoposlu?un ruhani idarecileri icin kullanılan patrik unvanı bu cercevenin dı?ına cıkmı?tır.

Gunumuzde Ortodoksluk bunyesindeki sekiz kilise patrikler tarafından yonetilmektedir. Bu kiliselerdeki patrik secimlerinin o kilisenin kurallarına uygun bicimde yapılması ongorulmekle birlikte secim daha cok patriklerin ikamet ettikleri bolgenin sinodları tarafından gercekle?tirilmektedir. Patrik unvanı bugun yaygın olarak daha ziyade Ortodoks kilisesiyle ozde?le?tirilse de Venedik piskoposu gibi bazı Batı piskoposlarıyla Melkit ve Maruniler gibi Roma ile ba?lantılı Do?u piskoposları, Mısır ve Hindistan’daki bazı Monofizit ve Nesturi piskoposları patrik unvanını kullanmaktadır. Gunumuzde Antakya, ?skenderiye ve Kudus patriklikleri bunyesinde birer Ortodoks ve Katolik patrik yanında Kadıkoy Konsili oncesini temsil eden patrik bulunmaktadır.

Bu madde TDV ?slam Ansiklopedisi’nin 2007 yılında ?stanbul’da basılan 34. cildinde, 188-189 numaralı sayfalarda yer almı?tır. Matbu nushayı pdf dosyası olarak indirmek icin tıklayınız.