Bugun topraklarında Cek ve Slovakya cumhuriyetleri bulunan Cekoslovakya’yı kuzeyden Polonya, do?udan Ukrayna, guneyden Macaristan ve Avusturya, batıdan da Almanya ceviriyordu. Yuzolcumu 127.903 km ² (Cek Cumhuriyeti 78.864 km ² , Slovakya 49.039 km ² ), ba??ehri Prag, di?er onemli ?ehirleri Bratislava, Brno, Ostrava ve Ko?ice olan Cekoslovakya’nın nufusu 15.664.000 idi (1990). Cek ve Slovak federe cumhuriyetlerinden olu?an federal bir cumhuriyet olan Cekoslovakya, 1 Ocak 1993 tarihinde resmen son buldu ve yerine ba?ımsız iki yarı cumhuriyet kuruldu. Bunlardan Cek Cumhuriyeti’nin ba??ehri Prag, Slovakya Cumhuriyeti’ninki ise Bratislava’dır.

I. F?Z?KI ve BE?ERI CO?RAFYA
Avrupa’nın eski bolgeleri olan Bohemya, Moravya, Silezya ve Slovakya topraklarının birle?mesinden do?an Cekoslovakya, do?al gorunumu bakımından birbirinden oldukca farklı uc bolgeye ayrılır. Batıdaki Bohemya etrafı da?larla cevrili bir plato gorunumundedir. Ulkenin orta kesiminde bulunan Moravya bolgesi, buraya adını veren Morava ırma?ı etrafında geli?mi? aluvyonlu bir ovadır. Cekoslovakya’nın do?usunda yer alan Slovakya’nın buyuk bir kesimi ise da?lıktır. Karpat sistemine ba?lı olan Tatralar bu bolgenin en onemli da?larıdır ve ulkenin en yuksek noktası olan 2655 m. yuksekli?indeki Gerlachovka zirvesi bunların uzerinde bulunur.

Cekoslovakya’da genel olarak kara iklimi gorulmekle birlikte yer ?ekillerinin ozelliklerine gore farklı iklimlere de rastlanır. Esas itibariyle yazları serin ve ya?ı?lı, kı?ları uzun ve so?uk olan Cekoslovakya’nın Bohemya ve Moravya cukurlarında iklim sert, yazla kı? arasındaki sıcaklık farkı oldukca fazladır. Ya?mur miktarı bolgelere gore de?i?ir (Prag’da yılda 800 mm.). Ya?murlu gunlerin sayısı kı?ın daha fazla olsa da ya?murlar en cok ilkbahar sonunda ve yazın ya?ar. Prag’da temmuz ayı sıcaklık ortalaması 19 derece iken ocak ayı ortalama sıcaklı?ı -0,5 derecedir. Do?uya do?ru gidildikce kı?ın ?iddeti artar. Ucte birinden fazlası ormanlarla kaplı olan Cekoslovakya topraklarının bol ya?ı? alan da?lık yerlerinde ce?itli a?ac turleri ve yabani hayvanlar bulunmaktadır.

Cekoslovakya akarsular acısından zengin bir ulkedir. Bohemya havzasından gecen Elbe, Vlatava ve Ohre ırmakları kuzeye yonelirler; Moravya ve Slovakya’nın akarsuları olan Morava, Vah, Hron ve Ipel ise guneyde Tuna nehrine karı?ırlar. Boylece ulkedeki ırmakların bir kısmı sularını Karadeniz’e, bir kısmı ise Baltık denizine bo?altır.

Cekoslovakya nufus bakımından Avrupa’nın kalabalık ulkelerinden biri olup kilometrekareye ortalama 123 ki?i du?mekte ve bu yo?unluk Moravya bolgesinde 150’ye kadar yukselmektedir. ?ehirle?me oranının cok yuksek olmadı?ı ulkede nufusun % 40’ı koylerde ya?amakta ve nufus artı? hızı gayet du?uk duzeyde seyretmektedir. Endustri bakımından geli?mi? bir bolge olan Bohemya’da ?ehirle?me Slovakya’ya oranla daha yuksektir. Milli ba??ehir Prag (1989’da 1.211.000), Slovakya’nın merkezi Bratislava (436.000), Moravya’nın merkezi Brno (390.000) ve Ostrava (331.000) ile Ko?ice (232.000) ulkenin tarihi bakımdan oldu?u kadar endustri tesisleri acısından da en onemli ?ehirleridir.

Cekoslovakya nufusu etnik acıdan ce?itlilik gosterir. Hakim unsur Bohemya ve Moravya’da ya?ayan ve toplam nufusun % 62,9’unu te?kil eden Cekler’dir. Ulkenin ikinci buyuk etnik toplulu?u ise Slovakya’da yerle?mi? olan Slovaklar’dır (% 31,8). Her iki topluluk da Slav kokenli olmakla beraber zaman icinde iki ayrı millet ?eklinde geli?mi?lerdir ve aralarında ortak ozelliklerin yanı sıra farklı nitelikler de mevcuttur. Bu grupların dı?ında ulkede Macar (% 3,8), Polonyalı (% 0,5), Alman (% 0,3), Ukraynalı (% 0,3) ve kalabalık bir Cingene toplulu?u da bulunmaktadır. II. Dunya Sava?ı’ndan once nufus icinde onemli bir orana sahip olan Almanlar (% 22,4) sava?tan sonra surulduklerinden sayıları cok azalmı?tır.

Ulkedeki ba?lıca diller Bohemya ve Moravya’da konu?ulan Cekce ile Slovakya’da konu?ulan Slovakca olup bunlar Hint-Avrupa dil ailesinin Slav kolunun Batı Slav bolumune giren iki yakın akraba dildir. Cekoslovakya’nın guneydo?usunda konu?ulan Slovakca’ya gore Almanca ve di?er Batı dillerinin Cekce uzerindeki etkisi buyuktur. Bu dillerin dı?ında bazı kucuk etnik gruplar Almanca, Lehce, Macarca ve Cingenece konu?makta iseler de ulkenin resmi dilleri Cekce ve Slovakca’dır.

Cekoslovak halkının % 77’si Katolik, % 8’i milli Cek kilisesi mensubu, % 7’si Protestan ve geriye kalanı da herhangi bir dini resmen benimsememi? olanlardan te?ekkul etmektedir. Aslında ulkede resmi din istatistikleri tutulmadı?ından nufusun dini yapısıyla ilgili bilgiler kesin de?ildir. Cekoslovakya’da ya?ayan muslumanların sayısı son derece azdır. Tahminen 2000 kadar olan bu toplulu?u bazı musluman ulkelerden yuksek o?renim icin gelen o?rencilerle ?slam ulkelerinin elciliklerinde gorevli memurlar ve ticaretle u?ra?an ki?iler olu?turmaktadır. Ulkede ?slamiyet’le ilgili ilmi ara?tırmalar ise belli bir seviyeye ula?mı? durumdadır.

Cekoslovakya’nın ekonomisi Do?u Avrupa ulkeleri arasında en cok geli?mi? olanıdır. II. Dunya Sava?ı’ndan sonra ulkede kurulan komunist yonetim sanayi kurulu?larını devletle?tirmi? oldu?undan 1990 yılına kadar her turlu sanayi kurulu?unun ve emlakin % 90’ı devletin mulkiyetinde bulunuyordu. ?ubat 1991’de Milli Meclis devletin mulkiyetinde bulunan sanayi kurulu?larının yerli ve yabancı ozel mute?ebbislere satılması kararını almı?tır. Ulke ekonomisi be? yıllık planlarla yonlendirilmektedir. Cekoslovakya’da ozellikle a?ır sanayi ileri gitmi? ve bunda zengin komur yataklarının buyuk etkisi olmu?tur. Otomotiv, elektrik, elektronik, demir-celik, kimya, ayakkabı, mobilya, kristal, porselen ve kur?unkalem gibi sanayi dalları en fazla geli?enlerdir. Petrol rezervleri son derece sınırlı olan ulkede elektrik uretimi termik, hidroelektrik ve nukleer santrallerden sa?lanır. Maden bakımından zengin olmayan ulke topraklarından az miktarda demir, bakır, kur?un, cıva, altın ve gumu? cıkarılır. Sanayiin geli?mi? olmasına kar?ılık tarım sektoru geri durumdadır. Toplam i? gucunun ancak % 13,7’si tarım alanında istihdam edilmektedir ve ekilebilir toprakların ulke yuzolcumune gore oranı da % 40 kadardır.

Ulkede hem demiryolu hem de karayolu ?ebekeleri geli?mi? durumdadır; ta?ımacılıkta Tuna ve Elbe nehirlerinden de istifade edilir. Cekoslovakya e?itim alanında oldukca ileri seviyededir. Okuma yazma oranı % 90’ın uzerinde olan ulkede dokuz yıllık temel e?itim mecburidir. Temel e?itimden sonra uc dort yıl sureli lise ve meslek liselerinin onemi buyuktur. Ulkedeki be? universitenin en eskileri 1348’de Alman ?mparatoru IV. Karl tarafından kurulmu? olan Karlova Universitesi ile 1707’de o?retime ba?lamı? olan Cekoslovak Teknik Universitesi’dir. Cekoslovak Bilim Akademisi’ne ba?lı bulunan ce?itli enstituler ulkenin ba?lıca ara?tırma kurumlarıdır.

Kulturel alanda Cekoslovakya’da canlı bir zenginlik goze carpar. Etnik ce?itlilik kultur yapısını zenginle?tirirken di?er toplumlar da buna katkıda bulunurlar. Edebiyatın yanı sıra muzik, sinema, guzel sanatlar ve el sanatlarında onemli ba?arılar sa?lanmı?tır. Ulkede eski eserlerin de muhafaza edildi?i Devlet Kutuphanesi, Milli Muze Kutuphanesi, Slovak Milli Kutuphanesi, Bratislava-Slovakya Teknik Kutuphanesi ve Bratislava Universite Kutuphanesi gibi kutuphanelerle Milli Muze, Milli Galeri ve Dekoratif Sanatlar Muzesi gibi muzeler bulunmaktadır.

Maddenin bu bolumu TDV ?slam Ansiklopedisi’nin 1993 yılında ?stanbul’da basılan 8. cildinde, 253-254 numaralı sayfalarda yer almı?tır. Matbu nushayı pdf dosyası olarak indirmek icin tıklayınız.

II. TAR?H
Cekoslovakya I. Dunya Sava?ı sonunda Avusturya-Macaristan ?mparatorlu?u’nun da?ılması sonucunda kurulmu? olmakla birlikte Cek halkı arasında milliyetci du?unceler ve Cekler’le Slovaklar’ı bir araya toplayacak bir devlet olu?turma fikri XX. yuzyılın ilk yıllarında ortaya cıkmı?tır. Ulkenin batısında ya?ayan Bohemyalılar bir sure ba?ımsız bir unsur olarak gorunmu?lerse de Bohemya tacının Habsburg hanedanında bulunması ve bir kısım sava?lar sebebiyle ciddi bir varlık gosterememi?lerdir.

Avusturya-Macaristan parlamentosunda uye olarak gorev yapan Toma? Garrigue Masaryk (o. 1937) ve Eduard Bene? (o. 1948) gibi vatan severler ba?ımsızlık mucadelesinde onemli rol oynadılar. Masaryk ve arkada?ları sava? yıllarında Paris’te Cekoslovak Milli Konseyi’ni kurarak (1916) mucadeleyi yurt dı?ında surdurduler. Nihayet Avusturya-Macaristan ?mparatorlu?u’nun sava?ta gucunu kaybetmesi ve ulke icerisinde bir dizi grev, gosteri ve ayaklanmanın meydana gelmesiyle calı?maları kolayla?an Milli Konsey 28 Ekim 1918 tarihinde Cekoslovakya’nın ba?ımsızlı?ını ilan etti. 1911’deki durum dikkate alınarak gecici millet meclisi olu?turuldu ve arkasından 14 Kasım 1918’de ba?kanlı?ına Masaryk’in getirildi?i bir hukumet kuruldu. Cekoslovakya Cumhuriyeti adını alan bu yeni devlet, sava?tan sonra Avusturya ile muttefik ulkeler arasında imzalanan Saint Germain-en-Laye Antla?ması’yla (10 Eylul 1919) milletlerarası hukuktaki yerini aldı. Kom?ularıyla olan sınır meseleleri ayrı ayrı imzalanan bir dizi antla?mayla cozumlenirken Teschen (Cieszyn) bolgesinde uygulanan plebisitle buranın bir bolumu Polonya’ya bırakıldı.

29 ?ubat 1920’de kurucu meclisin kabul etti?i anayasa demokratik parlamenter rejimi ongoruyordu. Etnik co?ulculuk ve idari kadro eksikli?i onemli bir problem olmakla birlikte iki sava? arasında demokrasi ba?arıyla uygulandı. Azınlıklardan Sudet Almanları Cekoslovakya’ya pek destek olmadılar ve Almanya’da Hitler’in iktidara gelmesiyle birlikte milliyetci e?ilimlerini giderek arttırdılar. Almanlar’ın gozunun Berlin’e, Polonyalılar’ın Var?ova’ya ve Macarlar’ın Budape?te’ye donuk olması ulkede milli birli?in sa?lanmasını zorla?tıran temel unsur oldu. 1927 ve 1934 yıllarında yeniden devlet ba?kanlı?ına secilen Masaryk gorevde kaldı?ı 1935 yılına kadar etnik ve ekonomik meselelerin ustesinden gelmeyi ba?ardı ve ulkesini sanayile?tirerek ekonomik alanda onemli bir geli?me sa?ladı.

II. Dunya Sava?ı oncesinde Cekoslovakya barı? antla?malarıyla parcalanmaktan kurtulamadı. Oteden beri Almanya’nın nufuz alanında olan Sudetler bolgesi, 29 Eylul 1938’de toplanan Munih Konferansı’nda alınan karara gore dort merhalede Almanya’ya terkedildi. Ardından 2 Ekim 1938’de Polonya Teschen bolgesini i?gal ederken Macaristan da Slovakya’nın sınırı boyunca bir bolgeyi elde etti. Bu olaylardan sonra ulkedeki azınlıklar muhtariyet icin harekete gectiler ve 19 Kasım 1938’de Prag yonetimi federal bir sistemi kabul etmek zorunda kaldı. Bu yapı icinde Slovakya ile Rutenya ozerkliklerini kazandılar. 9 Mart 1939’da Slovakya’nın Hitler’den gordu?u destekle ba?ımsızlı?ını ilan etmesi ve Cekoslovak yonetiminin buna kar?ı cıkmasıyla beliren buhran Hitler’e mudahale fırsatı verdi ve 15 Mart 1939’da Alman birlikleri Prag’ı i?gal ettiler; ardından da Macarlar Rutenya’ya girerek burayı ulkelerine kattılar.

Sava? yıllarında Almanya’nın i?galinde kalan Cekoslovakya sava?tan sonra muttefiklerce kurtarıldı. E. Bene? devlet ba?kanı secilirken Komunist Partisi lideri Klement Gottwald ba?kanlı?ında bir koalisyon hukumeti kuruldu. 1948’e kadar i?lerin iyi gitti?i Cekoslovakya’da Marshall planının once kabul edilip ardından Sovyetler Birli?i’nin baskısıyla vazgecilmesi uzerine ba? gosteren buhran, Gottwald’ın tutumunu protesto icin istifa eden komunist olmayan on iki bakanın yerine komunistlere yakın olanların tayin edilmesiyle iyice buyudu ve geli?meler sonunda ulke tamamen Sovyetler Birli?i’ne yakla?tı. Dı?i?leri bakanı Toma? Masaryk’in o?lu Jan Masaryk’in intiharı (10 Mart 1948) ve Bene?’in istifa etmesi komunistlerin ulke yonetimine hakim olmalarına yol actı ve boylece 1948’de Cekoslovakya’da co?ulcu demokrasi son bulmu? oldu. 1948-1960 arası halk demokrasisi donemidir. Bu yıllarda Batı’ya iyice kapanan ulkede Sovyetler Birli?i’yle ili?kiler geli?tirildi ve Sovyet anayasası ornek alınarak yeni bir anayasa yapıldı. Dine ve din adamlarına kar?ı kampanya acan yonetim manastırları ve kiliseleri kapatarak mallarına el koydu ve din i?lerini devletin denetimi altına aldı (1949). Milliyetcilerle liberaller tasfiye edilerek en a?ır ?ekilde cezalandırıldılar; topraklar ve ekonomik i?letmeler devletle?tirildi. Uygulanan ekonomi politikasını protesto icin 1953 yılında Plzen’de i?ciler ayaklandılarsa da yonetim bu ayaklanmayı Sovyetler’in deste?iyle sert bir ?ekilde bastırdı. 1960’ta iyice durgunla?an ekonomi sebebiyle huzursuzluk giderek arttı ve ozellikle o?rencilerle aydınlar arasında yonetime kar?ı hareketler yaygınla?maya ba?ladı. Temmuz 1960’ta yapılan yeni bir anayasa ile devletin adı Cekoslovak Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti olarak de?i?tirildi ve Slovak hukumeti da?ıtılarak butun iktidar Prag’da toplandı. 5 Ocak 1968’de Cekoslovak Komunist Partisi birinci sekreterli?ine getirilen Alexander Dub?ek’in (o. 1992) daha yumu?ak bir sosyalizm uygulamak istemesi ve bazı alanlarda reform yapmanın gerekli oldu?unu savunması Sovyetler’in silahlı mudahalesiyle sonuclandı (21 A?ustos 1968). Var?ova Paktı’na ba?lı Sovyetler Birli?i, Polonya, Do?u Almanya, Bulgaristan ve Macaristan kuvvetleri tarafından i?gal edilen Cekoslovakya’nın yoneticileri Moskova’ya goturulerek hazırlanan bir antla?ma kendilerine zorla imzalattırıldı. Bu antla?mayla ocak ayında ba?layan “Prag baharı” acı ?ekilde sona ermi? oldu. Hemen arkasından Dub?ek ve arkada?ları reformlardan vazgecmek zorunda kalmı? olmalarına ra?men yonetimden tasfiye edildiler ve iktidar tutucuların eline gecti. 1 Ocak 1969’da Cekoslovakya’nın siyasi yapısı federal hale getirildi. Buna gore ulke Cek ve Slovak cumhuriyetlerine bolundu; be? yıl sureyle gorev yapacak olan cumhurba?kanını secme yetkisi, 200 uyeli bir halk meclisiyle federe cumhuriyetlerin yirmi?er uye ile temsil edildikleri bir milli meclisten olu?an federal meclise verildi. Mayıs 1970’te Sovyetler’le yirmi yıllık bir i? birli?i antla?masının imzalanmasından sonra tasfiye kampanyası daha da hızlandırıldı. Parti birinci sekreterli?ine ve devlet ba?kanlı?ına getirilen Gustav Husak 1989’a kadar bu gorevde kaldı.

1989 yılında di?er Do?u Avrupa ulkelerinde oldu?u gibi Cekoslovakya’da da koklu bir siyasi donu?um meydana geldi ve 17 Kasım - 31 Aralık arasında geli?en de?i?iklikler sonunda komunist rejim devrilerek yerine co?ulcu demokrasi getirildi. Bu buyuk siyasi de?i?imin meydana gelmesinde, 1988’de had safhaya ula?an ekonomik sıkıntılar, tuketim mallarının yoklu?u ve kalkınma hızındaki gerileme ile ozellikle reform yanlısı gosterilerde bulunan gencler ve aydınlar onemli rol oynadılar. Aynı yıl, 1968 Sovyet i?galinin yirminci yıl donumu tam bir siyasi protestoya donu?tu. ?ubat 1989’da ise unlu oyun yazarı Vaclav Havel’in tutuklanması geni? yankılara yol actı ve Havel ancak protestolar kar?ısında mayıs ayında serbest bırakıldı. Ayrıca Prag ba?piskoposu da baskılara kar?ı cıktı. Yurtta?lar Forumu adıyla olu?an kar?ıt goru?luler koalisyonu ortaya cıkan muhalefeti ve talepleri yonlendirdi ve sonucta yo?un gosteriler kar?ısında direnemeyen yonetim istifa etmek zorunda kaldı. Yirmi yıl onceki reformcu lider Dub?ek, muhalefetin deste?iyle 28 Aralık 1989’da oy birli?iyle meclis ba?kanlı?ına secilirken Havel de cumhurba?kanlı?ına getirildi; hemen arkasından ise Komunist Parti’nin oncu rolune son verilerek cok partili hayata gecildi ve co?unlu?unu komunist olmayan bakanların olu?turdu?u bir hukumet kuruldu. 1991’den itibaren ulkede ekonomik ve siyasi alanda onemli meseleler ortaya cıktı. Devletin mulkiyetindeki ekonomik kurulu?ların ozelle?tirilmesinin sebep oldu?u ekonomik karı?ıklıkların yanında Slovaklar’ın federasyondan ayrılma yonundeki faaliyetleri 1992’deki secimlerden sonra hızlandı. Cek ve Slovak liderler arasında yapılan goru?melerde federasyonu da?ıtma kararı alındı ve konuyla ilgili bir plan yururlu?e kondu. Bunun uzerine Cumhurba?kanı V. Havel gorevinden istifa etti. Cekoslovakya’nın bolunmesi, 1 Ocak 1993 tarihinde tamamlandı ve bu tarihte ba??ehri Prag olan Cek Cumhuriyeti ile ba??ehri Bratislava olan Slovakya Cumhuriyeti’nin kuruldu?u ilan edildi. Her iki devlet de Birle?mi? Milletler Te?kilatı’na uye olarak kabul edildiler.

Maddenin bu bolumu TDV ?slam Ansiklopedisi’nin 1993 yılında ?stanbul’da basılan 8. cildinde, 254-255 numaralı sayfalarda yer almı?tır. Matbu nushayı pdf dosyası olarak indirmek icin tıklayınız.

III. OSMANLI-CEK MUNASEBETLER?
Cekoslovakya’yı meydana getiren toprakların tarihi oldukca eskiye iner. Kelt asıllı Boiler ve Germen asıllı Markomaniler’den sonra ulke V-VII. yuzyıllarda Slav akınlarına u?radı. VI. yuzyılda Orta Avrupa’ya gelen Avarlar 568’den sonra bugunku Slovakya’nın guneyine yerle?tiler. Slavlar’ın bir kolu oldu?u belirtilen Cekler ise IX. yuzyıldan itibaren bu bolgelere hakim oldular. Burada kurulan Bohemya Prensli?i Hıristiyanlı?ın da tesiriyle dı? dunyaya acıldı ve aynı zamanda karı?ıklıklarla dolu bir doneme girdi. Daha sonra do?uda Moravya, kuzeyde ise Silezya ve Galicya’ya do?ru geni?lemeye ba?ladı. Ancak X. yuzyılda tekrar karı?ıklıklar icine du?tu. Bu bolgeler hakkında ?slam kaynaklarına akseden ilk kayıtlar da bu donemlere rastlar. IX. yuzyıl sonlarından itibaren ?slam co?rafyacılarının eserlerinde yer alan anonim kayıtlarda, bugunku Cekoslovakya topraklarında kurulmu? ilk devlet olan Buyuk Moravya Devleti (830-907) ve idarecisinin adı zikredilir. Muhtemelen bir Slav koleden istifade eden Mes‘udi ise Orta Avrupa hakkında oldukca do?ru ve ayrıntılı bilgiler vererek Slav kabilelerinden ve onların idarecilerinden bahsederken Cek kabilelerinden biri olan Dulaba (Dudlebs) hakiminin ismini Vencslav (Bohemya Prensi Wenceslaus, 926-935) ?eklinde kaydeder. ?slam co?rafyacılarından Ebu Ubeyd el-Bekri de X. yuzyılın ikinci yarısında bu bolgeleri gezen ?brahim b. Ya‘k?b adlı bir seyyahtan naklen, Bohemya Prensli?i’nin sınırlarının geni?lemesinde onemli rol oynayan I. Boleslav’ı (935-967) Prag (Frag), Bohemya (Buyama) ve Krakova hakimi olarak gosterir ve buralarda ya?ayan insanların gelenekleri, ya?ayı?ları, ekonomik ve sosyal durumları ile ticaret hayatı hakkında bilgiler verir. Ayrıca burada Prag hakkında yer alan acıklamalar Cek tarihine dair en eski ve de?erli bilgileri te?kil eder. X. yuzyıldan sonra Orta Avrupa’ya dair Arap co?rafyacılarının verdikleri bilgiler karı?ık ve hatalıdır. Nisbeten ?drisi bu bolgeler hakkında daha do?ru malumat verirse de Bohemya’yı iki ayrı yerde gosterir. ?drisi ayrıca Slovakya’daki bazı ?ehir ve kasabaların isimlerini nakleder, bunlar hakkında kısa bilgiler verir.

X. yuzyıldan itibaren irili ufaklı Pecenek gruplarının Kumanlar’ın baskısı ile Macar Krallı?ı’na sı?ınmaları sonucu Slovakya’da Pecenek iskan kolonileri olu?maya ba?ladı. Bunun ardından XI. yuzyılın sonlarından itibaren bu defa Kumanlar buyuk gruplar halinde Macar topraklarına geldiler ve bunların bir kısmı Slovakya’nın guney bolgelerinde da?ınık bir halde yerle?tirildiler. Ote yandan XI. yuzyılda Kutsal Roma-Cermen ?mparatorlu?u’nun nufuzu altına giren Bohemya Prensli?i’nin zamanla imparatorluk icindeki onemi artmaya ba?lamı?tı. Hatta bazı imparatorlar aynı zamanda Bohemya kralı olarak da tac giymi?lerdi. 1212’de imparatorlu?a kar?ı yukumlulukleri azaltılan Bohemya Krallı?ı giderek topraklarını geni?lettiyse de daha sonra ic karı?ıklıklar ve dı? baskılar yuzunden kuculdu. IV. Karl adıyla Kutsal Roma-Cermen imparatoru olan Karel (Vaclav) Bohemya krallı?ını da ustlendi (1346) ve bu donemde Prag onemli bir kultur merkezi haline geldi. 1415’te dini reformcu ve Prag Universitesi profesorlerinden Hus’un yakılarak oldurulmesi Cekler’in milli hislerini kuvvetlendirdi ve bircok ayaklanma ba? gosterdi. Orta Avrupa’ya do?ru ilerleyen Osmanlılar’ın Macarlar’la kar?ı kar?ıya gelmesi ve Cekler’in de Macar orduları safında yer aldı?ı Mohac Sava?ı’nda (1526) onları yenmesi, Cek-Osmanlı munasebetlerinin bir bakıma ba?langıcını te?kil etti. Ancak bundan once Cekler Osmanlılar’a kar?ı giri?ilen askeri harekatlara da katılmı?lardı. Nitekim bazı Cek ve Slovak asilzadeleri 1396’da Ni?bolu’da Haclı kuvvetleri yanında Osmanlılar’a kar?ı sava?a katılmı?lar, bunların bazıları da esir du?mu?tu. Balkanlar’da ise Cek ucretli askerleri ilk defa Semendire Sava?ı’nda (1437) Sırp kuvvetlerinin yanında yer almı?, hatta bu sava?ta esir du?en bazı Turk askerlerini memleketlerine goturmu?lerdi. Cek askerleri 1443’ten itibaren Macarlar’ın safında hemen her mucadeleye katıldılar. Pek cok Slovak asilzadesinin esir du?tu?u Varna Sava?ı’na (1444) katıldıkları gibi II. Kosova Sava?ı’nda da (1448) Macar orduları safında mucadele ettiler. A?ıkpa?azade ve Ne?ri gibi ilk Osmanlı kaynaklarında II. Kosova Sava?ı’nda esir du?en Cek banının II. Murad ile kar?ılıklı konu?malarına ve idamına yer verilmi?, ayrıca A?ıkpa?azade, Cek banının da aralarında bulundu?u Macar muttefiklerinden “Ungurus vilayetlerinin ulu padi?ahları” ?eklinde soz etmi?tir.

Mohac Sava?ı’nda Macar ve Bohemya kralı unvanını ta?ıyan II. Lajos’un sava? meydanında olumu uzerine Avusturya ar?iduku Ferdinand, veraset hakkını iddia ederek Macaristan’ın bir kısmını ve Bohemya Krallı?ı’nı ele gecirdi. Gerek bu hadiseler gerekse daha onceki mucadeleler dolayısıyla Osmanlı kaynaklarında Cek adı “Ceh” veya “Cih” ?eklinde Bohemya icin kullanılmaya ba?landı. Hatta Ferdinand “Alaman ve Cih kralı”, bazan da sadece “Cih kralı” unvanıyla belirtildi (Celalzade, vr. 341 ^a , 412 ^a ). Cekler, Osmanlılar’ın 1529 Viyana Ku?atması sırasında Ernest von Brandenstein idaresinde ?ehri savunan kuvvetler arasında yer aldıkları gibi 1537’de Bosna sınırlarında Osijek/Vertizo mevkiinde a?ır bir yenilgiye u?ratılan General Katzianer kumandasındaki kuvvetlerin de bir kısmını te?kil ettiler. 1541’de Budin’i zaptederek eyalet haline getiren Osmanlılar’ın bundan sonraki hedefleri Ferdinand’ın elinde kalan eski Macar toprakları oldu. Kuzeye do?ru ilerlemeye ba?layan Osmanlılar, bugunku Slovakya topraklarının guney kısımlarında hakimiyet kurdular. Estergon (1543) ve Novigrad (1544) kalelerinin alınmasından sonra ilk defa Guney Slovakya’da Tuna nehrinin sol kıyılarına yerle?meye ba?ladılar. Burada bugun ?turovo adlı kasabanın bulundu?u yerde bir kucuk kale (palanka) yaparak Ci?erdelen Parkanı adını verdiler. Bu stratejik mevki daha sonra geni?leyecek olan Osmanlı fetihleri icin bir ba?langıc noktasını olu?turdu.

1552-1554’te Kuzey Macaristan’da ele gecirilen kalelerin ardından Do?u Slovakya’da Secen (Szecseny), Shay, Gyarmat ve Filek (Filakovo) zaptedildi. Alınan yerler sancak haline getirildi ve Guney Slovakya’da Estergon sanca?ında 400, Novigrad sanca?ında 187, Filek’te 270 kadar varo?, koy ve mezraa bu idari birimin icinde yer aldı. Bunlar arasında Rima Sonbot, daha sonra ele gecirilen Rojna (Ro??ava), Yo?va (Jel?ava), Lucenice (Lu?enec), Tisofca (Tisovec), Cetnek (?titnik), Sebelib (Sebechleby) ve ?arlo da (Tekovske ?arluhy) bulunuyordu. Rima Sonbot yakınındaki Sobotka veya Sobotu?ka Kalesi’nde de kuvvetli bir Osmanlı askeri garnizonu yerle?mi?ti. Ayrıca ?stolni Belgrad Beyi Kara Ali Bey, 1575’te Kekko (Modry Kamene), Divin (Divin) ve Somo?ka kalelerini zaptetti. Bu sınır bolgesi surekli mucadelelere sahne oldu, Osmanlı akıncıları ve Kırım Tatarları zaman zaman Moravya iclerine kadar uzanan akınlar yaptılar.

1593’te ba?layan Osmanlı-Avusturya sava?larında da bu bolge stratejik onemini korudu. Sava?ın ba?larında bu toprakların buyuk kısmı (Filek ve Secen 1593; Novigrad 1594; Estergon 1595-1605) Osmanlılar’ın elinden cıktı. Selaniki, 1596 senesi ba?larında Avusturya ordularının Prag ve Pojon’da (Bratislava) toplandı?ına dair haberler alındı?ını zikreder (s. 556, 580). Ancak E?ri seferinin ardından, elden cıkan bir kısım yerler yeniden Osmanlı hakimiyetine girdi. 1599’da Guney Cekoslovakya’da Uyvar (Nove Zamky, Neuhausel, Ersekujvar) onlerine kadar ilerleyen Osmanlılar burayı ancak altmı? yıl sonra ele gecirebildiler. 1663-1664’te Habsburglar’a kar?ı harekete gecen Veziriazam Kopruluzade Fazıl Ahmed Pa?a Uyvar’ı aldıktan sonra Nitra, Levice ve yoredeki bircok kucuk kaleyi zaptetti. 10 A?ustos 1664’teki Vasvar Antla?ması ile de Uyvar’ın Osmanlı hakimiyetinde oldu?u tasdik edildi. Osmanlılar burada Uyvar eyaletini kurdular ve yeni eyaletin tahririni yaptılar. Bu sayım sonucu bolgede 768 kadar koy tesbit edildi. Eyalet ise yedi nahiyeye bolunmu? olup bu nahiyeler Narhid, Komaran, Bar?, Hont, Nitra, Zabokrek (Jabokrek) ve Selle idi. Ayrıca fethedilen bu bolgenin bir kısmı Ahmed Pa?a’ya mulk olarak verilmi?, o da bunu vakıf haline getirmi?ti. Bu vakfı Komyat ve ?uran kasabaları ile bunlara ba?lı koyler olu?turuyordu.

Slovakya’daki Osmanlı idaresi 1685’e kadar surdu. 1660-1666 yıllarında burada bulunan Evliya Celebi, Uyvar ve civar kalelerin fethine ?ahit oldu?u gibi bu bolgedeki Uyvar ( Seyahatname , VI, 304-346, 379-387), Pojon ( a.g.e. , VII, 337-339), Komaran ( a.g.e. , VI, 346-353; VII, 207-209), Filek ( a.g.e. , VII, 185-187), Galgofca (Hlohovec, a.g.e. , VII, 342-343), ?uran (?urany, a.g.e. , VI, 353-355; VII, 344) ve Nitra ( a.g.e. , VI, 355-364) gibi ?ehirler hakkında da bilgiler verir ve Ci?erdelen Kalesi’nin, Estergon’un fethinden sonra Kanuni tarafından Uyvar taraflarındaki 700 koyun itaati icin stratejik bir us olarak kuruldu?unu yazar ( a.g.e. , VI, 278-281).

Slovakya’da yakla?ık 140 yıl suren Osmanlı hakimiyeti bolge halkı tarafından Habsburglar’a nisbetle daima tercih edilmi?, Osmanlı adalet ve idare sisteminin uygulanmasıyla ilgili belgeler bu durumu cok acık bir ?ekilde ortaya koymu?tur. Osmanlı donemine ait belgeler koleksiyonu bugun Cekoslovakya’nın bazı ?ehirlerinde mevcut olup bunların bir kısmı da ne?redilmi?tir. Belgelerin en fazla bulundu?u yer, onemli bir ticari merkez olup 1554-1593 ve 1596-1686 yıllarında Osmanlı idaresi altında kalmı? Rimavska Sobota’dır ve burada ikinci doneme ait 255 vesika yer alır. Ayrıca Roznava, Jelsava, Banska Bystrica gibi ?ehirlerin ar?ivlerinde de bazı belgeler saklıdır.

IV. ?SLAM?YAT ve ?ARK?YAT CALI?MALARI
Cek ve Slovak kultur hayatında ?slamiyet ve ?arkiyatla ilgili calı?maların onemli bir yeri vardır. Cek Krallı?ı’nda bu saha ile ilgili calı?malar Ortaca?’lara kadar iner. ?slamiyet hakkında bilgi veren eserlerden birisi, XIV. yuzyıl ba?larında Cek din adamı ve doktoru Zdislav Agregator tarafından kaleme alınmı?tır. Bunun ardından 1498’de Batı Bohemya’da Plze?’de Cekce ba?lık ta?ıyan ve Hz. Muhammed’in hayatını konu alan bir ba?ka eser ( Ziwot Machometa ) daha yayımlandı. Yine Protestan asilzadelerden olup bir sure ?stanbul’da ya?ayan Vaclav Budovec’in Anti al-Koran (1614) adlı eseri de ?slamiyet’in temel goru?leriyle ilgili bilgileri ve Hz. Muhammed’in hayatını ihtiva etmektedir. Bu faaliyetlerin yanı sıra bazı Cek seyyahlar Do?u’ya yaptıkları seyahatlerle ilgili intibalarını kaleme almı?lardır. ?lk Bohemyalı seyyah, aynı zamanda bir tuccar olan Martin Kabatnik olup 1491-1492’de ?stanbul, ?am, Kudus ve Kahire’ye gitmi? ve bu ?ehirler hakkında de?erli bilgiler vermi?tir. Di?er seyyahlar arasında, 1493’te Kudus’e giden Cek asilzadesi Jan Hasistejnsky ile 1563’te Filistin’e seyahat eden matematikci Oldrich Prefat zikredilebilir. Ote yandan 1608’de Kudus ve Mısır’a giden Krystof Harant’ın izlenimleri Cek halkı arasında buyuk ilgi uyandırmı?tır.

XVIII. yuzyılın sonlarından itibaren Do?u dunyasına kar?ı duyulan ilgi giderek artmaya ba?ladı ve bu sahada daha gercekci bir yakla?ımla eserler kaleme alındı. Bu yuzyılın sonlarında ve XIX. yuzyılın ba?larında Slovak ?arkiyatcılarının birco?u Turk diliyle ilgili calı?malar yaptılar. Adam F. Kollar (o. 1783) Turk diliyle ilgili bir eser yazdı?ı gibi ( Francisci a Mesgnien Meninski Institutiones Linguae Turcicae, Cum Rudimentis Parallelis Linguarum Arabicae et Persicae... , Viennae 1756) Hoca Sadeddin Efendi’nin Tacu’t-tevarih ’inin Latince tercumesiyle Osmanlıca metnini de hazırladı ( Annales Turcici Taschet-Tewarich sive Corona annalium dicta ab inito gentis Ottomanicae usque ad Muradem primum pertigens , Vindobonae 1755). Slovak co?rafyacı Jan M. Korabinsky ise (o. 1811) Almanca, Macarca ve Cekce kar?ılıklı kucuk bir Turkce sozluk ne?retti ( Versuch eines kleinen Turkischen Worterbuchs mit deutsch-ungarisch und bohmischen Bedeutungen und einer kurzgefassten turkischen sprachlehre , Pressburg 1788). Ayrıca Jan Hybl, ?iwot Mahomeda (Praha 1814) adıyla Hz. Muhammed’in hayatı ile ilgili kucuk bir kitap yayımladı?ı gibi W. Irwing’in Machomet adlı eseri de F. Rieger tarafından Cekce’ye tercume edildi ( ?iwot Mohameduv , Praha 1845). ?arkiyatla ilgili gercek anlamda yapılan ilk calı?malar da yine XIX. yuzyılda ba?ladı. Bu donemde Cek ?arkiyatcısı Jeromir Ko?ut (o. 1880) ?arkiyat sahasındaki ilmi calı?maların oncusu oldu. Ko?ut, Cahiliye devri ?iirleri, ?slami kıssalar, Hafız-ı ?irazi’nin hayatı ve ?iirler uzerinde incelemeler yaptı. Cek do?u ara?tırmalarının en onemli ?ahsiyeti Rudolf Dvo?ak’tır (o. 1920). Prag Universitesi’nin Alman ve Cek olmak uzere ikiye ayrılmasından sonra Cek Universitesi’nde ?ark Dilleri Kursusu’nun ba?ına getirilen Dvo?ak, bu sahada yaptı?ı onemli calı?malar yanında bircok o?renci de yeti?tirdi. Onun akranı Jaroslav Sedlacek (o. 1925) Cek dilinde ilk Arapca grameri kaleme aldı ( Kluvnice arabskeho Jazyka , Praha 1898). Rudolf Ruzi?ka ise (o. 1957) Sami diller uzerinde yaptı?ı calı?malar yanında ?slam oncesi Arap ?iiriyle de me?gul oldu ve bu konuda uc ciltlik bir eser ne?retti ( Durayd bin as-Simma, Obraz Stredniho Hidzazu na usvite Islamu , Praha 1925-1930); “gayn” sesinin men?eine dair makaleler yazdı. I. Dunya Sava?ı’ndan sonra Charles Universitesi adını alan Cek Universitesi’nde ?arkiyat calı?maları surduruldu. Ayrıca Turk ve Fars filolojisi calı?malarına da onem verildi. Bu universiteye ?arkiyatcı olarak davet edilen Alois Musil (o. 1944), I. Dunya Sava?ı oncesinde ve sava? sırasında Hicaz, Irak, Suriye ve Anadolu’ya yaptı?ı seyahatleri altı cilt halinde Amerika’da ?ngilizce olarak ne?retti ( Oriental Exploration and Studies , I-VI, New York 1926-1928); tayin edildi?i universitelerde Arapca ve ca?da? Do?u tarihi dersleri verdi.

Aynı universiteye mensup Jan Rypka ve Felix Tauer ?stanbul’daki kutuphanelerde yaptıkları calı?malarla dikkati cektiler. Rypka Turk ?iiri yanında Fars ?iiri ile de ilgilenerek bu sahada onemli bir isim yaptı ve ba?langıcından XX. yuzyıl ba?larına kadar Fars ?iiri ve edebi eserlerinin tarihini yazdı. Eser 1956’da Cekce, daha sonra da Almanca olarak ( Iranische Literaturgeschichte , Leipzig 1959) yayımlandı. Tauer ise Osmanlı tarihiyle ilgili bazı metinleri ne?retti, ayrıca Nizameddin-i ?ami’nin ?afername ’sini iki cilt halinde hazırladı ( Histoire des Conquetes de Tamerlan intitulee Zafarname par Nizamuddin Sami , I, Praha 1937, II, Praha 1957). Yeni Turk edebiyatı uzmanı olan Josef Bla?kovics (o. 1990), ayrıca Macaristan’da Turk hakimiyeti donemine dair bircok vesikayı ne?retti ve bu donem hakkında ce?itli makaleler yazdı. Charles Universitesi Arapca profesoru Petra?ek ise (o. 1987) Cek dilinde ikinci bir Arapca gramer ne?retti ( Ucebnite Spisovne arabstiny , Praha 1957), Arap edebiyatı ile u?ra?tı. Ayrıca Slovakya’daki Bratislava Universitesi tarafından Bosnalı Safvet-beg Ba?agi?’den satın alınan Arapca, Farsca ve Turkce yazmaların katalogunu da Petra?ek, Bla?kovics ve Vesely ortakla?a yayımladılar. Prag Universitesi’nde de bir kısmını Ahmed Vefik Pa?a’nın kitaplarının te?kil etti?i yazma eserler bulunmaktadır. Prag Alman Universitesi’nde Max Grunert Arapca, Farsca ve Turkce dersler verirken Isador Pollak da di?er Sami dilleri okutuyordu. Grunert, dort ciltlik Arapca secme metinleri ve ?bn Kuteybe’nin Edebu’l-katib ’ini (Leiden 1900) bastırdı. Karl Jahn ise Prag’da bulundu?u sırada Re?iduddin’in Cami?u’t-tevari? ’inin Quatremere ne?rinin devamı olan bolumunu ne?retti ( T?r?h-i Mub?rek-i G?z?nı des Ra??d al-Din Fadl All?h Abi’l-Hair. Geschichte der ilhane Ab??? bis Gaih?tu, 1265-1295 , Prag 1941).

Cek Universitesi’nde 1920 yılı ba?larında Ruzi?ka tarafından Arapca incelemelere dair bircok eseri icine alan zengin bir kutuphane ve Semitoloji semineri kuruldu. Ardından A. Musil, bir ba?ka yardımcı ?ark dilleri ve tarihi seminerini tesis etti. Bu daha sonra ?slam ulkeleri ve tarihi semineri haline geldi. Rypka da bir Turkoloji ve ?ranoloji semineri kurdu. Alman Universitesi’nde I. Dunya Sava?ı’ndan sonra bir ?slam tetkikleri semineri yer alıyordu. Ancak 1939’da kapatılan Cek Universitesi’nin acılıp 1945’te Alman Universitesi’nin kapatılmasından sonra bu seminer Cek Universitesi’ne intikal etti. 1948’de yeniden te?kilatlanı? sırasında seminerler kaldırıldı ve yerlerine biri Yakındo?u ve Hint, di?eri Uzakdo?u olmak uzere iki bolum kuruldu, 1960’ta ise bunlar ?arkiyat Enstitusu olarak birle?tirildi.

Bugun Cekoslovakya’da ?arkiyat calı?maları ozellikle Prag ve Bratislava’da surdurulmektedir. Prag’da Arap tarihi, dili, edebiyatı ve kulturu konularında Ivan Hrbek, Jarmila ?tepkova, Rudolf Vesely, Jaroslav Oliverius, Svetozar Pantu?ek, Josef Muzikar ce?itli ara?tırmalar yapmı?lardır. Ozellikle ?arkiyat Enstitusu’nun Afrika bolumu ba?kanlı?ında bulunan I. Hrbek Ortaca? Arap-Slav munasebetleri uzerinde durmu?, XII. yuzyılda Macar ve Rus topraklarını dola?an Seyyah Ebu Hamid el-Gırnati ile ilgili calı?malar yapmı?, Kur’an’ı tercume etmi? ( Koran , Praha 1972); ?bn Haldun, ?bn Battuta, ?bn Tufeyl gibi Arap tarihci, co?rafyacı ve filozofların eserlerini cevirmi?, ayrıca K. Petra?ek ile birlikte Hz. Muhammed hakkında bir kitap yayımlamı?tır (1957). Prag Universitesi Ortado?u Bolumu ba?kanlı?ı yapan R. Vesely de Memluk-Osmanlı donemi Mısır tarihi, vakıflar ve sosyoekonomik rolu konularında ne?riyatta bulunmu?tur. Bratislava’da ise bu sahadaki calı?maların temeli Comenius Universitesi Arapca profesoru J. Bako? tarafından atılmı? olup onun eski talebeleri L. Drozdik ve J. Pauliny klasik ve modern Arap edebiyatı ve kulturuyle ilgili ara?tırmalar yapmı?lardır. Ayrıca Amerika Birle?ik Devletleri’nde ya?ayan R. A. Nykl Kur’an-ı Kerim’i Cekce’ye tercume etmi?, bu cevirinin 1934 ve 1938’de iki ayrı baskısı yapılmı?tır ( Koran , Prague 1934, 1938). Nykl’in tercumesi, Kur’an’ı Cekce’ye ilk defa tam olarak ceviren I. Verely’den ( Koran , Praha 1913-1925) sonra ikinci calı?mayı te?kil etmi?tir.

Fars dili, edebiyatı ve modern ?ran konularında calı?anlar arasında ise Prag’da Vera Stivinova-Kubi?kova, Jiri Be?ka, Jiri Cejpek (o. 1980) zikredilebilir. Modern ?arkiyatcılar arasında ozellikle Turkoloji ve Osmanlı tarihi alanı ozel bir ilgi gormu?tur. Prag’daki ?arkiyat Enstitusu’nde ?ran ve Turkoloji sahasında oncu calı?malarda bulunan J. Rypka ve onun ardından Osmanlı tarihiyle ilgilenen J. Bla?kovics’den ba?ka Z. Vesela-Prenosilova Avrupa’daki Osmanlı eyaletlerinin idari te?kilatları, sosyal ve ekonomik tarihleri, Osmanlı ?ehirleri; N. Zimova Osmanlı Kuzey Afrikası, modern Turkiye; L. Hrebi?ek Turk dili ve gramer kaideleri konularında yaptıkları ara?tırmalarla tanınmı?lardır. H. Turkova ise (o. 1982) Evliya Celebi ve eseri hakkında makaleler yayımlamı?, Dalmacya ve Bosna ile ilgili kısımlar uzerinde calı?mı?tır ( Die Reisen und Streifzuge Evliy? Celeb?s in Dalmatien und Bosnien in den Jahren 1659/61 , Prague 1965). Ote yandan Brno’daki Masarky Universitesi’nde J. Kabrda Balkanlar ve Osmanlı tarihi ile ilgili calı?malar yapmı? ve dersler vermi?tir. Slovakya’da ise 1960’ta Bratislava ?arkiyat Enstitusu’nun kurulu?una kadar Arap, ?ran ve Turk dili, tarihi ve edebiyatı ile ilgili calı?malara fazla ilgi gosterilmemi?tir. J. Bako?’un ba?kanlı?ında (1960-1965) enstitunun kurulu?undan sonra her yıl duzenli olarak cıkan bir dergi ( Asian and African Studies ) yayımlanmaya ba?lanmı?tır. Bratislava’da Turkoloji sahasında V. Kop?an, XVI-XVII. yuzyıllarda Slovakya’da Osmanlı hakimiyeti meseleleri, Evliya Celebi’nin Slovakya ile ilgili verdi?i bilgiler uzerinde, Xenia Celnarova ise modern Turk edebiyatı ile ilgili ara?tırmalar yapmakta ve ne?riyatta bulunmaktadırlar.

?slamiyat ve ?arkiyat calı?malarında oncu bir rol oynayan Prag’daki ?arkiyat Enstitusu 1929’dan beri Archiv Orientalni adı altında sureli yayın cıkarmaktadır. Cekoslovak ?slam Cemaati tarafından 1937-1944 yılları arasında Hlas (sada) adında bir mecmua yayımlanmı?sa da bugun boyle bir kurulu? ve yayın mevcut de?ildir. Bu ulkede 1985 yılına kadar ?slamiyet uzerine yapılan ne?riyatın seksen civarında oldu?u tesbit edilmi?tir. ?arkiyat ara?tırmaları yapan muesseseler arasında, Cekoslovakya Bilimler Akademisi ?arkiyat Enstitusu (Ceskoslovenska Akademie Ved Orientalny Ustav), Cekoslovak Do?u ?ncelemeleri (?eskoslovenska Orientalisticka Spolo?nost) ve Slovakya Do?u ?ncelemeleri (Slovenska Orientalisticka Spolo?nost) merkezleri, Karl ve Bratislava universiteleri Sami diller bolumleri gibi kurumlar sayılabilir.

Maddenin bu bolumu TDV ?slam Ansiklopedisi’nin 1993 yılında ?stanbul’da basılan 8. cildinde, 255-258 numaralı sayfalarda yer almı?tır. Matbu nushayı pdf dosyası olarak indirmek icin tıklayınız.