Kuzeydo?u ve do?uda Rusya Federasyonu, guneybatıda Moldova ve Romanya, batıda Macaristan, Slovakya ve Polonya, kuzeyde Belarus’la (Beyaz Rusya) kom?u olan, guneyde Karadeniz ve Azak denizi uzerinde 3783 kilometrelik bir kıyı ?eridine sahip bulunan Ukrayna kapladı?ı alan bakımından Rusya’dan sonra Avrupa’nın ikinci buyuk ulkesidir. Yuzolcumu 603.628 km ² , nufusu 46 milyondur (2010 tah.). Ba??ehri Kiev (2010 tahminlerine gore 2.698.000), nufusu 1 milyonu a?an di?er ?ehirleri Harkov (1.630.000), Dinipropetrovsk (1.190.000), Odessa (1.127.000) ve Donetsk’tir (1.121.000).

I. F?Z?KI ve BE?ERI CO?RAFYA
Topraklarının % 95 gibi onemli bir kesimi duzluklerden olu?an Ukrayna’nın buyuk bolumunu Do?u Avrupa duzlukleri kaplar. Kuzeydo?usunda Orta Rusya platosunun bir uzantısı yer alır. Yay biciminde uzanan Karpat sırada?ları ulkenin batısına sokulur. Karpatlar dı?ında en onemli da?lık kesimi Kırım’ın guneyindeki da?lık yoredir. Kuzeybatısında Beyaz Rusya sınırında Pripet ırma?ı cevresinde geni? Pripet bataklıklarının yayıldı?ı ulkenin buyuk bolumunde cok sert olmayan kara iklimi hukum surer. Guney ve guneybatı kesimlerinde bozkır, Kırım yarımadasının guneyinde ise Akdeniz iklimi gorulur. Sıcaklık ortalamaları ocak ayında kuzeyde -8 °C, guneyde 4 °C arasında, temmuzda kuzeyde 18 °C, guneyde 24 °C arasında oynar. Bu iklim ?artlarına uygun bicimde ulkenin kuzey ve kuzeybatısında ılıman bolgelerin yaprak doken ormanları, guney ve guneybatısında bozkırlar vardır. Orman-bozkır bolgesinde yayılı? gosteren verimli kara topraklar (cernezyomlar) ulkenin ba?lıca toprak ortusunu te?kil eder. Ukrayna akarsu potansiyeli bakımından zengin bir ulkedir. En onemli akarsuyu Karadeniz’e dokulen, uzerinde hidroelektrik santraller ve goletler bulunan Dinyeper nehridir. Tuna’nın kollarından Tisa ve Prut ırmakları ile Pripet (Dinyeper’in kolu), Dinyester ve Yujni Bug (Guney Bug) ırmakları Karadeniz havzasına aittir. Batı Ukrayna, Baltık ve Karadeniz havzalarına su gonderen hat uzerindedir. Bu bolgeden do?an Bu? ırma?ı (Vistul’un kolu) Baltık denizine, Donets ırma?ı (Rusya’daki Don nehrinin kolu) Azak denizine dokulur.

24 A?ustos 1991’de ba?ımsızlı?ını kazanmasından sonra Ukrayna’nın nufusu surekli azalma ve ya?lanma e?ilimi gostermektedir. 1989 sayımında 51.452.000 olan ulke nufusu 2001 sayımında 48.457.000’e, 2010 yılı tahmini nufusu ise 46 milyona inmi?tir. Nufus yo?unlu?u kilometrekareye yetmi? altı ki?idir. Nufusun buyuk bolumu do?udaki Donets komur havzasıyla (Donbas) Dinyester yayında ve zengin bir tarım bolgesi olan orman bozkır ku?a?ında toplanmı?tır. Nufusun % 68’i ?ehirlerde, % 32’si kırsal kesimde ya?ar. Slav etnik grubuna mensup bulunan ve Kucuk Ruslar olarak da bilinen Ukraynalılar’ın ulke nufusuna oranı 1989’da % 72,2 iken 2001 de % 77,8’e yukselmi?, aynı donemde ulkedeki Rus nufus oranı 22,1’den 17,3’e gerilemi?tir. Oteki azınlık toplulukları arasında Beyaz Ruslar, Moldovalılar, Bulgarlar, Polonyalılar ve Kırım Tatarları yer alır. Resmi dil Ukraynaca’dır. Nufusun yakla?ık % 72’si Ortodoks hıristiyan, % 15,8’i Katolik hıristiyan, % 2,4’u Protestan’dır. Geriye kalan kısımda musluman azınlı?ı olu?turan Kırım Tatarları, Dinyeper nehrinin batısında ya?ayan Roman Katolikler ve Rus Ortodoks Ukraynalılar bulunur.

Ukrayna ekonomisinde tarım ve sanayi en onemli sektorleri te?kil eder. Ulke topraklarının yakla?ık % 55’i ekilebilir arazi niteli?indedir. Ukrayna’nın buyuk bolumu tahıl tarımına elveri?li, cernezyom adı verilen kara topraklarla kaplıdır. Sovyetler Birli?i doneminde burası ulkenin “ekmek sepeti” diye nitelendirilmekteydi. Tarımda makine kullanımı yaygındır. Ba?lıca tarım urunlerini bu?day, mısır, ?eker pancarı, ay cice?i, patates ve sebzeler olu?turur. Ulke capında yakla?ık 8000 kolektif ciftlikle (kolhoz) 1700 civarında devlet ciftli?i (solhoz) vardır. Tarımın yanında hayvancılık da (sı?ır ve domuz) onemli paya sahiptir. Ukrayna’da en zengin yer altı kaynakları komur (Donets havzası), demir (Kriyov-Rog), manganez (Nikopol), petrol ve do?al gazdır. Ancak petrol ve do?al gaz ihtiyacının onemli kısmı Rusya’dan ithal edilir. Ulkede ayrıca kaya tuzu, cıva, grafit, titanyum, boksit ve fosforit yatakları vardır. Demir ve maden komuru bakımından zengin oldu?undan demir celik sanayii, ayrıca kimya ve gıda sanayii geli?mi?tir. Elektrik uretiminde termik ve nukleer santrallerin payı fazladır. A?ır sanayi tesisleri Donets ve Dinyeper vadisinde toplanmı?tır. Ulkede metalurji aracları, dizel lokomotifler, televizyon ve traktor ureten fabrikalar vardır. Suni gubre, sulfurik asit ve ?eker fabrikaları ekonomide onemli yer tutar. Ukrayna’da ekonomik zenginlik olarak turizm geli?me gostermektedir. Elveri?li iklim ?artları sebebiyle Kırım’ın guney sahillerine Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birli?i doneminde turistik tesisler in?a edilerek (ozellikle Yalta ve Kefe kıyıları) burası Sovyet ileri gelenlerinin turistik kıyısı halini almı?tı, bu durum gunumuzde de devam etmektedir.

Maddenin bu bolumu TDV ?slam Ansiklopedisi’nin 2012 yılında ?stanbul’da basılan 42. cildinde, 72-73 numaralı sayfalarda yer almı?tır. Matbu nushayı pdf dosyası olarak indirmek icin tıklayınız.

II. TAR?H
Ortaca?’da genel karakterini kazanan Ukrayna tarihini Kiyef/Kiev Prensli?i, Litvanya-Lehistan ve Rus-Osmanlı hakimiyeti, Kazaklar ve Hatmanlık Devleti, XIX. yuzyıl milli ve kulturel uyanı?ı ve ulusal Ukrayna Devleti’nin do?u?u gibi farklı donemlere ayırmak mumkundur. Kelime itibariyle “serhad, sınır bolgesi” anlamına gelen Ukrayna’nın gecmi?te burada var olmu? butun devlet ve toplulukların ortak tarihinin ulkesi ve halkının da bunların karı?ımından meydana geldi?ini ileri surmek tarihsel verilere ters du?mez.

Ukrayna co?rafyasının ilk sakinleri Kimmerler, ?skitler ve Sarmatlar’dır. II. yuzyıla kadar suren Sarmat egemenli?ine Alman asıllı Gotlar son verdi. 375’te Ukrayna’yı istila eden Hunlar, Got egemenli?ini ortadan kaldırdı. Hun istilasının yol actı?ı Kavimler gocu sebebiyle bo?alan Ukrayna arazisi V. yuzyılda Turk asıllı ?dil Bulgarları, VI. yuzyılda Avarlar tarafından ele gecirildi. Ukrayna uzerinde bu ?ekilde ba?layan Turk kavimleri etkisi VII-XIII. yuzyıllar arasında Hazarlar, Pecenekler, Uzlar (Tork) ve Kumanlar’la devam etti. Orta Dinyeper, Pripet nehri, Karpat da?ları ve Vistul nehri sahaları eski Slavlar’ın ana yurdu olarak kabul edildi (Kurat, s. 4). Siyasi birli?e sahip olamayan Slavlar’ın buyuk kısmı VIII. yuzyılın ba?larında Hazar Hakanlı?ı’nın egemenli?i altına girdi. Ukrayna’nın erken tarihi, Varegler tarafından kurulan ve 1240’ta Tatarlar tarafından yıkılan Kiyef Prensli?i ile ba?lantılıdır. Kiyef Prensli?i’nin “Kiy, Koy, Kay” varyantlı bir Turk kabilesince olu?turuldu?u, ilk knezlerin “kagan” unvanı ta?ıdı?ı, merkezleri Kiyef’in de bunların adına dayandı?ı ileri surulur. Kiyef, Altın Orda Hanlı?ı’nın i?gali sırasında Minkirman/Mankirman ?eklinde anılıyordu; XVI. yuzyıl ba?larında bazı Osmanlı belgelerinde bu adlandırmaya rastlanır. Do?udaki bolgeler Tatar hakimiyeti altına girerken batı kısımları nisbeten bu a?ır baskıya tahammul edebilmi?tir. Kiyef Prensli?i’nin da?ılmasından sonra de?i?ik yerlerde farklı prenslerin (knez) hukum surdu?u bir doneme girildi. Ukrayna knezliklerinin en onemlisi olan Galicya ile (Halic) Wlademir (Lodomerya) arasında meydana gelen birle?ik prenslik 1323’te Litvanya tarafından zaptedildi, Galicya ise 1352’de Polonya’nın eline gecti.

Litvanya ve Lehistan’ın ic ve dı? etkenlerle ba?lattıkları birle?me surecinin urunu olan Krevo Birli?i (1385) Ukrayna icin bir donum noktası te?kil etti. Bu donemde Litvanya ve Ukrayna, Leh soylu sınıfı (Szlachta) egemenli?inde Katolik inancı do?rultusunda yeni bir muhtevaya donu?turuldu ( Omeljan Pritsak Arma?anı , trc. Fikrettin Yavuz, s. 85). Birli?in hakimiyeti, XV. yuzyılın ba?larından itibaren guneye do?ru hızlı bir yayılma gostererek Karadeniz’e ula?tı. Litvanya Dukalı?ı’nı Lehistan icinde eritip gercek bir birliktelik olu?turan Lublin ?ttihadı’nın kurulmasının ardından (1569) uygulanan yo?un asimilasyon politikaları, Ukrayna’nın ulusal tepkisini temsil edecek olan Kazaklar’ın tarih sahnesine cıkmasında etken oldu. Bu birliktelikten sonra Polonya soyluları, Ukrayna topraklarının tarımsal potansiyeline goz dikerek bolgenin Ortodoks ahalisi uzerinde Katolikli?in zorla yayılmasına yoneldiler. Ukrayna bu baskılara kar?ı verdi?i mucadeleden Kiyef Akademisi’nin kurulu?u, Ortodoks kilise hiyerar?isinin tekrar ihdası (1620) gibi geli?melerle milli ve dini acıdan daha bilinclenmi? olarak cıktı ve Ukraynalılık fikri kok salmaya ba?ladı (Rhode, s. 242-243).

Lehistan cumhurunun (Rzeczpospolita) Ukrayna topraklarını Kırım Tatarları’nın akınlarına kar?ı korumaktan aciz kalması bolgedeki halkı savunma onlemlerine yoneltti. Askeri bir orgutlenme icinde Kazaklar’ın, ba?larındaki “hatman” adı verilen secilmi? onderleriyle XVI. yuzyıldan itibaren onemli bir guc faktoru ?eklinde ortaya cıkması boyle gercekle?ti. Bunlar Lehistan-Rusya ve Osmanlı devletlerinden olu?an uc kom?u gucle zorlu bir mucadele icine girdiler. Kazaklar, Leh soylu sınıfının (Szlachta) sosyal ve dini baskıları sebebiyle pek cok defa ayaklandılar; bazan da sınır bolgelerinde kendi hakimiyet alanlarını kurmak isteyen buyuk soyluların (magnat) ihtiraslarına vasıta oldular. ?lk onemli Kazak hatmanlarından Vi?nevetski’nin (Dmytro Vyshnevetsky), Dinyeper (Ozu nehri) uzerindeki Ca?layanlar (Porog) bolgesinde kurdu?u (1552), Sec (Zaporo??ka Si? / Zaporizka Sich) adı verilen mustahkem yerle?ke kısa zamanda Kazaklar’ın merkezi haline geldi. XVI. yuzyıldan itibaren ba?ta Kırım yarımadası olmak uzere butun Karadeniz sahilleri, Guney Karadeniz’in ?stanbul’dan Sinop’a uzanan butun sahil ?ehirleri Kazak tehdidi ve talan saldırıları altında kaldı. 1624’te Bo?az’dan iceri girerek ?stinye’ye kadar indiler ve cevreyi ya?maladılar. Bu geli?meler Osmanlı-Lehistan ili?kilerini ?iddetli ve surekli bir gerilime soktu. Lehistan kendisine tabi olan Kazaklar’a yonelik etkili ve kısıtlayıcı tedbirler almak zorunda kaldı?ında buna kar?ı buyuk caplı bir mucadeleye giri?tiler ve Rusya tarafından desteklendiler.

Bo?dan Hmelnitski (1648-1657) Kazak ayaklanmasını buyuk bir ihtilale donu?turdu. Butun Ozu havzasını kaplayan bu olay bolgede XVII. yuzyılın en onemli geli?mesini te?kil etti. 1648’de Lehistan’ı iki sava?ta kesin ?ekilde ma?lup eden Hmelnitski Kiyef’e girdi. Boylece Ukrayna artık ba?ımsız bir siyasi yapı haline geldi. Osmanlı Devleti ve Kırım Hanlı?ı ilk a?amada Hmelnitski’nin muttefiki olarak yanında yer aldı. Ukrayna Kazak Hatman Devleti ile Osmanlılar arasında Haziran 1648’de yapılan ittifak (Pritsak, ?lmi Ara?tırmalar , sy. 7 [1999], s. 275-279) Kırım Hanlı?ı’nın muhalefeti yuzunden devam edemedi. Hmelnitski yo?un temaslar sonunda Osmanlı himayesinden umidini kesince Moskova’ya yoneldi. Rusya bunu Ortodoks Slavları aynı catı altında toplama siyaseti icin bir fırsat kabul etti. Bu do?rultuda Moskova ve Hmelnitski arasında Pereslav Antla?ması imzalandı (1654). Antla?manın en onemli tarafı Ukrayna’yı Moskova hakimiyetine sokmasıydı. Pereslav Antla?ması’nın Moskova’ya tanıdı?ı statu, Ukrayna uzerinde kuvvetle cereyan eden Lehistan-Moskova-Osmanlı rekabetini en ust noktaya cıkardı. Lehistan, Kazaklar uzerinde kurdu?u baskı sonunda nihayet bunları tekrar kendi yanına cekmeyi ba?ardı?ında (1658) bu geli?me Moskova tarafından Pereslav Antla?ması’nın ihlali olarak de?erlendirildi ve Lehistan’a sava? ilan edildi. Rus ordusu birle?ik Leh, Kırım ve Kazak kuvvetleri tarafından yenilgiye u?ratıldı (Ozturk, s. 263-265).

Leh, Moskova ve Turk yanlısı gruplar arasındaki ihtilaflar Hatman Devleti’nin idaresini imkansız hale getirmekteydi. Bu sebeple kısa zaman icinde Ukrayna mucavir devletlerin egemenli?inde uc parcalı siyasi bir yapıya donu?tu. Ozu nehrinin batısı (Sa? Yaka Ukraynası) Lehistan’ın, do?usu (Sol Yaka Ukraynası) Kiyef dahil olmak uzere Rusya’nın hakimiyetine girdi; guneyi ise Turk hakimiyeti altındaydı. Sa? Yaka, 1665-1672 yıllarında hatmanlık yapan Petro Doro?enko’dan itibaren Turk idaresine gecti. Rusya ve Lehistan arasında yapılan 1667 tarihli Andrussuvo Antla?ması, Ukrayna tarihini yeni bir a?amaya soktu. Antla?ma ile Ukrayna bu iki devlet arasında payla?ılıyor ve Osmanlı Devleti dı?lanıyordu. Bu oldu bittiyi tanımayan Osmanlı hukumeti Sa? Yaka Ukraynası Hatmanı Doro?enko ile mu?tereken Lehistan uzerine yurudu ve Lehistan bu bolge uzerinde Doro?enko’nun egemenli?ini tanımak zorunda kaldı. Osmanlı kuvvetlerinin deste?ini alan Doro?enko, Moskova egemenli?indeki Sol Yaka Ukraynası uzerinde de hakimiyetini geni?leterek butun Ukrayna’nın hatmanı unvanını aldı (1668). Boylece Ukrayna, Turk nufuzu altında birle?mi? oluyordu.

Doro?enko, Lehistan ve Moskova tarafından yurutulen ?iddetli muhalefet yuzunden kalıcı bir ba?arı sa?layamadı. 1669’da Moskova Sol Yaka’yı i?gal ederek kendi hatmanını tayin etti. Osmanlı Devleti, Doro?enko ile birlikte 1672’de Kamanice seferini gercekle?tirip Podolya uzerinde hakimiyet kurdu, sınırlarını Kiyef dolaylarına kadar geni?letti. Kamanice eyalet statusuyle Osmanlı idaresine ba?landı (?nba?ı, s. 135). Lehistan’ı Ukrayna’dan dı?layan bu hadise, II. Viyana Ku?atması esnasında (1683) Lehistan’ın Turk kar?ıtı cephenin en hararetli savunucusu olması ve Turkler’e oldurucu darbeyi vurmasındaki temel etken oldu. Turkler, 1674-1678 yıllarında Rusya denetimindeki Sol Yaka Ukraynası uzerinde baskı uyguladılar ve bolgeye mudahale eden Ruslar’la sava?mak icin Cehrin Seferi’ne giri?tiler. Bu ilk Turk-Rus sava?ı, Kırım Hanlı?ı ile Moskova arasında yapılan ve Osmanlı hukumetince onaylanan Bahcesaray Antla?ması’yla (1681) sona erdi?inde Kiyef dahil Sol Yaka Ukraynası Moskova’ya bırakıldı (Ozturk, s. 269 vd.). Karlofca Antla?ması’nın ardından (1699) Sa? Yaka Ukraynası da Lehistan’a iade edildi.

Ukrayna siyaseti, 1687-1709 arasında Ukrayna hatmanı olan ?van Mazepa doneminde ?iddetli dalgalanmalara u?radı. Mazepa, iktidarının ilk yıllarında Moskova ile tam uyum icindeydi. Boylece Buyuk Petro’nun garantorlu?unde iki yaka birle?iyor, ancak Moskova nufuzunda bulunuyordu. Rusya’nın Lehistan, Litvanya ve ?svec’e kar?ı 1700-1721 yıllarında yuruttu?u Buyuk Kuzey sava?ında Mazepa’nın Moskova kar?ıtı cephe ile ittifaka yonelmesi uzerine bu uyum bozuldu. Poltava Muharebesi’nde (8 Temmuz 1709) ?svec Kralı XII. ?arl’ı a?ır bir yenilgiye u?ratan I. Petro kralı Osmanlı Devleti’ne sı?ınmak zorunda bıraktı. Ya?lı ve hasta olan Mazepa da ust duzey yoneticilerinden cok sayıda maiyeti ve 4000 Zaporog Kaza?ı ile Bender’e sı?ındı. Kazaklar Prut seferinde de (Temmuz 1711) Turkler’in yanında yer aldılar. Sadrazam Baltacı Mehmed Pa?a sava? esnasında yakaladı?ı fırsatı de?erlendiremedi. Ukrayna’da Turk nufuzunun azalmasına paralel olarak Moskova’nın etkinli?i arttı. I. Petro Ukrayna’nın ozerkli?ini tahdit etti, 1764’te hatmanlık unvanının kullanımı yasaklandı. II. Katherina, Ukrayna ve Rusya’yı tek catı altında birle?tirdi?ini ilan etti (1764) ve guney bolgelerinde yeni eyaletler kurmak suretiyle Ukrayna’yı yeni bir idari yapı icine soktu. Zaporog Kazakları’nın merkezi Sec’in Ruslar tarafından imha edilmesi (Haziran 1775) ve Ukrayna ulusal kilisesinin kapatılmasından (1786) sonra Ukrayna Sol Yaka Hatmanlı?ı tamamen tarihten silindi. Sa? Yaka Ukraynası’nda da durum olumsuzluklar icinde geli?ti. 1714’te Sa? Yaka’da kontrolu yeniden ele geciren Lehistan yıpratıcı bir surgun politikasına giri?ti; asli nufus yerinden edilerek Kuzeybatı Ukrayna’dan gocler alındı. Bu surece kar?ı sesini duyuran tek unsur Ortodoks Haydamaklar oldu. 1734, 1750 ve 1768’de cıkan Haydamak ayaklanmalarının sonuncunda yahudi ve Katolik nufusu onemli kayıplar verdi.

Ukrayna ( ??????? ) kelimesi XVI. yuzyılın ilk yarısından kalma bazı Osmanlı belgelerinde goze carpmakla beraber bu genelde co?rafi bir tanımlamadan oteye gecmez. Osmanlı dunyasında Ukrayna tanımlaması XVIII. yuzyılın ortalarına kadar genelde Rus, Urus kelimeleriyle kar?ılanır (“Urus palamkaları”, Ra?id, I, 285) ve Mosko olarak zikredilen Rusya ile karı?tırılmamalıdır. 1672 tarihli Buca? Antla?ması’nın ucuncu maddesinde Ukrayna tanımlamasına yer verilir (Silahdar, I, 612). Evliya Celebi de “Rus Hatmanı Doro?enko” diyerek bu duruma acıklık getirir ( Seyahatname , V, 127). XVIII. yuzyılın sonundan itibaren Rus ismi eski Moskova devleti anlamında Rusya’yı kar?ılamaya ba?lar. Siyasi bir kavram ba?lamında Ukrayna kelimesi, Osmanlı kaynaklarında Hatman Doro?enko’nun Osmanlı hakimiyetini kabul etmesi munasebetiyle kendisine yazılan 1672 tarihli namede gecer. 1678’de Yurii Hmelnitski’nin hatmanlı?a tayininde ?imdiye kadarki kullanımı olan Rus kelimesi yerini Ukrayna alır. Koprulu Ahmed Pa?a, Leh Ba?vekili Olszewski’ye yolladı?ı ve Ukrayna uzerindeki hak iddialarını curuttu?u, Ukraynalılar’ın kendi ba?ımsızlıkları icin mucadele verdiklerine i?aret etti?i 1672 tarihli mektubunda da (Silahdar, I, 570-572) Ukrayna kelimesini siyasi anlamda kullanmı?tır (Pritsak, ?lmi Ara?tırmalar , sy. 7 [1999], s. 280, 283-284).

Ukrayna 1775-1918 yılları arasında Rus Carlı?ı’nın hakimiyeti altında kaldı. Ukrayna milli bilinci XIX. yuzyıldaki modern milliyetcilik doneminde yukselmeye ba?ladı. Du?unce merkezi onceleri 1805’te kurulan Krakau Universitesi iken 1830’larda Kiyef Universitesi on plana gecti. Avrupa’daki 1848-1849 ihtilalleri Batı Ukrayna’da kuvvetli bir milliyetci yansıma te?kil etti. Ukrayna halkının Ruslar’dan ayrı bir millet oldu?u kanaati bu milliyetcilik faaliyetlerinin bir eseridir. I. Dunya Sava?ı durumda onemli de?i?iklikler meydana getirdi. Rus Carlı?ı’nın 1917 Ekim ?htilali ile da?ılması ve bir ic sava?ın cıkması Ukraynalılar’a ba?ımsızlıklarını ilan etmek icin beklenen fırsatı verdi. 17 Mart 1917’de toplanan Merkezi Ukrayna Radası calı?maya ba?ladı. Brest-Litovsk Antla?ması (3 Mart 1918) uyarınca Avusturya-Macaristan ve Almanya’nın Ukrayna’yı koruma iddiasıyla Batı Ukrayna’yı i?gale yonelmesi sonucunda Ruslar cekildiler. Almanlar Hatmanlık Hukumeti adıyla yeni bir hukumet kurdular. Kasım 1918’de Alman birliklerinin cekilmesi Ukrayna garantorlu?unde bo?luk do?urdu. Bol?evik idaresi yerel meclisleri feshederek Ukrayna’nın ba?ımsızlı?ına son verdi. Ukrayna Radası’nın direni?e gecmesi uzerine 1917-1921 yılları arasında Ukrayna-Rus sava?ı cereyan etti. Bu karga?a doneminde ya?anan ?iddetli mucadeleler neticesinde Kiyef’te Ukrayna Milli Cumhuriyeti ilan edildi (26 Aralık 1918). Ukrayna Milli Cumhuriyeti Ocak 1919’da Batı Ukrayna Milli Cumhuriyeti’nin kuruldu?unu bildirip Batı Ukrayna’yı ba?ımsızlık surecine dahil etti. Polonya ile Sovyetler arasında imzalanan Riga Antla?ması’yla (18 Mart 1921) Polonya’nın Batı Ukrayna uzerindeki hakimiyeti tanındı.

II. Dunya Sava?ı’nın ardından Lehistan da Rus hakimiyeti altına girdi; bu suretle Batı ve Do?u Ukrayna, Stalin yonetiminde hicbir siyasi yapının ya?ama imkanı bulamayaca?ı Sovyet egemenli?i altında kaldı ( Kratka B?lgarska En?iklopedija , V, 222-224). Sovyet sisteminin XX. yuzyılın son ceyre?inden itibaren cokme emaresi gostermesi Ukrayna tarihinin son safhasını ba?lattı. Sovyet lideri Mihail Gorbacov’un reformları neticesinde komunist idaresi altındaki milletler ba?ımsızlık surecine girdiler. Sosyalistler ve demokratların temel bloklarını te?kil etti?i Ukrayna demokratik secimleri Mart 1990’da gercekle?ti. Muhalefeti temsil eden Demokratik blok 16 Haziran 1990’da Ukrayna’nın ba?ımsızlı?ının ilanını sa?ladı. 19 A?ustos 1991’de Moskova’da komunizmin yeniden tesisini amaclayan ba?arısız darbeden sonra nihayet tarihe karı?an Sovyetler’de on be? yeni devlet ba?ımsızlı?ını ilan etti; 24 A?ustos 1991’de Ukrayna da bunlar arasına katıldı.

Maddenin bu bolumu TDV ?slam Ansiklopedisi’nin 2012 yılında ?stanbul’da basılan 42. cildinde, 73-75 numaralı sayfalarda yer almı?tır. Matbu nushayı pdf dosyası olarak indirmek icin tıklayınız.

III. ULKEDE ?SLAM?YET
Ukrayna topraklarında yer alan Kırım yarımadasına muslumanların ilk geli?i VII. yuzyıla kadar uzanır. Bu donemde bolgenin yerlileri olan Alan kabileleri arasında onların cenaze torenlerini ?slam’a gore yaptıklarına dair bazı deliller ortaya cıkmı?tır. IX. yuzyılın ikinci yarısında Kiev (Kiyef) ?ehri civarında Vikingler tarafından kurulan Kiev Knezli?i’nin (Kiev Dukalı?ı) ?slam dunyasıyla yakın ticari ili?kileri vardı. ?slam co?rafyacısı ?bn Hurdazbih dukalı?ın merkezi Rus’tan tuccarların Ba?dat’a kadar geldi?ini yazmaktadır ( el-Mesalik ve’l-memalik , s. 154). Ara?tırmalarda yine Rus ?ehriyle ?slam dunyası arasındaki ili?kileri gosteren bazı orneklere rastlanmı?tır. Ukrayna topraklarının ?slamiyet’le asıl ba?lantısı Kırım tarihiyle olan yakın ili?kisinden gelir. Kırım topraklarında ilk mescidin 1262’de yapıldı?ı rivayet edilir. Altın Orda Devleti’nin da?ılmasından sonra ortaya cıkan devletler vasıtasıyla Muslumanlık ulkenin bazı yorelerinde yayıldı. Kırım Hanlı?ı ile ba?layan bu surec Ukraynalılar’ın ya?adı?ı topraklarda devam etti. 1591 yılı civarında bugunku Ukrayna sınırları icindeki topraklarda 100.000’e yakın musluman Tatar ya?ıyordu. Polonya ve Belarus’un yanı sıra Batı Ukrayna’nın da icinde yer aldı?ı geni? bir alanda 400’e yakın cami ibadete acıktı. Buna ra?men buralarda ya?ayan Tatar toplulukları tecrit edilmi? durumdaydı. Kırım Tatarları’yla olan sava? hali bunda en onemli etken olmu?tur.

XVIII. yuzyılda Ruslar’ın Kırım’a giri?iyle birlikte cok sayıda Tatar Turku anayurtlarından ayrılıp Turkiye ile di?er ?slam ulkelerine goc etti ve bolgede ?slamiyet’in varlı?ı zayıfladı. Geride kalan muslumanlar Kırım’da musluman bir topluluk halinde ayakta kalmaya calı?tı ve Tauric Ruhani Muhammedi (Tavricheskoye dukhovnoye magometanskoye upravleniye) adıyla bir birlik meydana getirdi. Daha sonraki yuzyıllarda bu topraklar ?slami acıdan bazı yeni geli?melere sahne oldu. XIX. yuzyılda Gaspıralı ?smail, Kırım’da ?slami uyanı?ın ba?lamasında bir sembol haline geldi. Gaspıralı’nın ?slami e?itim metotlarını modernle?tirmesi ve sosyal ya?amdaki reformları Kırım’da yeni bir uyanı?a (cedidiye) yol actı. Ukrayna’daki muslumanlar icin en sıkıntılı donem 1917 Sovyet ?htilali’yle ba?ladı. 1920’lerde ateizm politikalarının baskısıyla ba?ta Kırım Tatarları olmak uzere muslumanların etnik ve dini hakları kısıtlandı, camileri yıkıldı ve dini kimlikleri yok sayılmaya ba?landı. 1940’lara gelindi?inde bu politikalar en ?iddetli noktaya ula?tı. Ancak Sovyetler’in di?er yerlerinde oldu?u gibi Ukrayna ?ehirlerinde de bazı musluman alimlerin ki?isel cabalarıyla ?slami bilgi ve kultur kısmen nesilden nesile aktarıldı. Bu geli?meler, Sovyetler’in da?ılıp Ukrayna’nın ba?ımsızlı?ına kavu?masından sonra ?slam topluluklarının yeniden ya?am bulmasında onemli bir alt yapı sa?ladı.

?slamiyet’le ilgili geli?meler ulkede Kiev, Donetsk ve Kırım’da yo?unla?tı. 2009 yılında devletin etnik ve dini gruplarla ilgili bir raporuna gore Ukrayna’da 1135 ?slami cemaat bulunuyordu. Kiev’de bu sayı elli dorttu. 1999’da 281’e cıktı. Musluman nufusu 445.000 civarındaydı (2010). Buna ra?men nufuslar farklı kaynaklarda farklı sayılarla verilir (Houssain Kettani, s. 158). Ukrayna ?arkiyat Enstitusu (Instytut Skhodoznavstva NAN Ukrainy) tarafından Ukrains’kyi tyzhden adlı dergide yapılan bir ara?tırmaya gore muslumanlar Ukrayna’daki farklı etnik gruplardan meydana gelmi?tir. Bunlar 260-270.000 civarında Kırım Tatarı’ndan, 27.000 civarında Volga Tatarı’ndan, 19.000 civarında Azeri, Turk, Filistinli, ?ranlı, Afganistanlı ve Pakistanlı muslumanlardan olu?uyordu.

1980’lerde Kırım Tatarları’nın kendi vatanlarına donmeye ba?lamasından sonra nufusta hızlı bir de?i?im meydana geldi. Yurda donen Tatarlar’ın sayısı 250.000’den fazlaydı. Boylece Kırım’da 1989’da nufusun dortte birini Tatarlar olu?turuyordu. 1991’de Sovyetler’in da?ılmasının ardından Mustafa Cemilev ve di?er liderlerin katılımıyla Kırım Tatar Meclisi (K’yrymtatar Milli Medzhlis), bir yıl sonra da Simperopol’de (Bahcesaray) Kırım Muslumanlarının Dini Yonetimi (Dukhovnoye upravleniye musul’man Kryma [DUMK]) kuruldu. 1992’de bu cemiyetin ba?ında bulunan ki?inin unvanı kadıdan Kırım muftusune cevrildi. Kırım Muslumanlarının Dini Yonetimi, Kırım Muslumanları Kongresi’nde ba?lı bir unsur ?eklinde yerini aldı. Cemiyetin resmi dini gazetesi Khidaiyet Kırım Turkcesi’yle cıkmaktadır. Ukrayna’daki en buyuk ?slam organizasyonu olan Kırım Muslumanlarının Dini Yonetimi 352’si kayıtlı, 613’u kayıtsız dini cemaati temsil etmektedir. Kırım muslumanlarının ilk kongresi 1995’te, ikincisi 1999’da gercekle?tirildi.

Ukrayna Muslumanlarının Dini Birli?i (Dukhovnoye upravleniye musul’man Ukrainy [SAUM]) ulkede muslumanların ikinci buyuk dini organizasyonudur. Te?kilat 1992’de Kiev’de Lubnan kokenli bir Arap olan ?eyh Ahmed Temim tarafından kuruldu. 2009’da bu birli?e ba?lı yetmi? iki mahalli dini grup vardı. ?eyh Ahmed, Ukrayna muftusu sıfatıyla Ukrayna muslumanlarının resmi ust duzey temsilcisidir. 1994’te Ukrayna’da te?kil edilen Ba?ımsız ?slam Cemaatleri Birli?i (Asotsiatsiya nezalezhnykh islams’kykh hromad v Ukraini), aynı yıl adını Ukrayna Muslumanları Ruhani Merkezi (Dukhovny tsentr musul’man Ukrainy [SCUM]) ?eklinde de?i?tirdi. Bu kurulu?a daha cok Volga Tatarları’ndan meydan gelen yirmi bir dini cemaat ba?lıdır. Ukrayna’da etkili bir di?er organizasyon 1997’de Arap kokenli muslumanların kurdu?u Ukrayna Sosyal Te?kilatlar Birli?i er-Raid’dir (Vseukrainskaya assotsiatsiya obshchestvennykh organizatsii Alraid’). Merkezi Kiev’de olan bu organizasyon ulkenin ce?itli yerlerinde faaliyet gosteren yedi ?slam kultur merkezini kapsar. er-Raid sadece dini bir te?kilat de?il aynı zamanda ulkenin onde gelen bir sivil toplum kurulu?u kabul edilir. En son te?kil edilen ?slami kurulu?lar icinde 2007’de Kiev’de kurulan Kiev Muftulu?u (Kiyevsky muftiyat) onde gelir. Bu te?kilat di?er ?slam merkezleriyle birlikte Ukraina i islamsky mir (Ukrayna ve ?slam dunyası) adıyla bir dergi cıkarmaya ba?ladı. 2009’da Kiev Muftulu?u, Kırım Muslumanlarının Dini Yonetimi, er-Raid ve el-Umme gibi ?slami te?kilatlar bir araya gelerek Ukrayna’da ilk defa ortak bir federasyon (Sovet dukhovnykh upravlenii i tsentrov musul’man Ukrainy) olu?turdular. Bunların dı?ında ulkede Beytuzzehre adıyla Do?u Ukrayna ?ii Muslumanlar Merkezi (Vostochnoukrainsky tsentr mysul’man-shiitov ‘Bait az-Zakhra’) mevcuttur. Hizbu’t-tahrir hareketi ce?itli tartı?malara ra?men Kırım’da faaliyet gostermekte, Vozrozhdeniye adıyla Turkce bir dergi yayımlamaktadır. Radikal ve siyasal ?slami goru?leriyle one cıkan bu hareket sık sık devletin takibatına u?ramı?tır. Hizbu’t-tahrir, Vehhabi mezhebi mensubu olarak tanımlandı?ından di?er ?slami cemaatlerle arasında bir mesafe olu?tu. Bu durum, ulkede anayasal dini ozgurluklere ra?men Ukrayna basınında ?slam’a kar?ı on yargıları besledi.

1989’da ?slami cemaatlerin faaliyetlerinin gorulmeye ba?landı?ı Kırım’da 1991’de 44, 1996 ortalarında 170 cami ve mescid acık bulunuyordu. XIII. yuzyılın sonlarında 1700’un uzerinde cami ve mescidin varlı?ı, Carlık ve Sovyet donemlerinde co?unun tahrip edildi?i veya cami olmaktan cıkarıldı?ı Kırım’da bu sayının eksik oldu?unu gostermektedir. Tarihi camilerden sadece kırk sekizi yeniden ibadete acıldı. Yeni cami yapımı, 1991’de Turk hukumetinin deste?iyle Simferopol’de temeli atılan ve 1995’te ibadete acılan Kebir Camii ile ba?ladı. Ardından Ukrayna’da ce?itli ?slam ulkelerinin yardımlarıyla bircok cami in?a edildi. 2010 yılı sonu itibariyle resmi kaynaklara gore Ukrayna’da 81, Kırım’da 278 cami veya mescid ibadete acıktı.

Ukrayna’da ?arkiyatcılar tarafından Kur’an’la ilgili bazı calı?malar yapılmı?tır. Lviv, Batı Ukrayna’nın en onemli oryantalizm calı?maları merkeziydi. Kur’an’ın Ukrayna diline ilk cevirisi Olexandr Abranchak-Lysyneckyi tarafından Avrupa dillerindeki bir ceviriden yapılarak 1913’te Lviv’de yayımlanmı?, Kur’an’dan bazı ayetlerin tercumesini yine Lviv’de Arapca calı?malarıyla ilgili bir makalede O. Dziuban ve J. Polotniuk gercekle?tirmi?tir (“Z arabs’koi u Lvovi: Arabic language in Lviv”, ?ovten’ , III [1967], s. 134-135). Daha sonra Kur’an’ın kısmi tercumesi Ukraynalı ?arkiyatcı Yarema Polotniuk tarafından yapılmı?tır (“Koran. Pereklav z arabs’koi Yarema Polotniuk”, Vsesvit , VI [Kyiv 1990], s. 129). Valerii Rybalkin’in de Ukrayna dilinde kısmi olarak Kur’an’dan cevirileri vardır (Koran. Doslidzennia, pereklad [fragment] ta komentari, Kyiv 2002). Ukrayna’da ?slami calı?malar universitelerin dil, ekonomi ve hukuk bolumlerine ba?lı ozel bolumlerle sınırlıdır. 2009 yılında I. Dunya Kırım Tatar Kongresi’nde Kırım Bahcesaray’da tarihi Zincirli Medrese’de bir ?slam universitesi acılmasının planlandı?ı bildirilmi?tir.

Maddenin bu bolumu TDV ?slam Ansiklopedisi’nin 2012 yılında ?stanbul’da basılan 42. cildinde, 75-77 numaralı sayfalarda yer almı?tır. Matbu nushayı pdf dosyası olarak indirmek icin tıklayınız.