Svartidauði var einn skæðasti heimsfaraldur sogunnar og naði hamarki i Evropu um miðja 14. old . Almennt er talið að sykillinn hafi verið bakterian Yersinia pestis sem veldur Kylapest . Margir telja að sjukdomurinn hafi borist fra Asiu og breiðst ut með rottum . Aætlað hefur verið að um 75 milljonir manna alls hafi latist ur farsottinni, þar af i Evropu 25?30 milljonir, eða þriðjungur til helmingur ibua alfunnar a þeim tima.

Pestin gekk um alla Evropu a arunum 1348 ? 1350 en barst þo ekki til Islands þa, einfaldlega vegna þess að engin skip komu til Islands þau tvo ar sem pestin geisaði a Norðurlondum og i Englandi. Ymist tokst ekki að manna skipin vegna folksfæðar eða þa að skipverjar dou a leiðinni og skipin komust aldrei alla leið. Toluverður voruskortur var i landinu vegna siglingaleysis og er meðal annars sagt að leggja hafi þurft niður altarisgongur um tima af þvi að prestar hofðu ekki messuvin .

Pestin kom aftur upp rett eftir aldamotin 1400 a Italiu og breiddist ut til ymissa landa en varð þo liklega hvergi viðlika faraldur og a Islandi, þar sem hun gekk 1402?1404. Sottin gaus aftur upp i Evropu hvað eftir annað fram a 18. old en varð þo aldrei eins skæð og þegar hun gekk fyrst yfir.

A siðari timum hafa komið fram efasemdir um að plagubakterian hafi valdið svartadauða a Islandi. Astæðurnar eru meðal annars þær að svartidauði for um Island eins og eldur i sinu þo að landið væri laust við rottur, að utbreiðsla sjukdomsins var einum manuði of snemma ^{[1] [2]} .

Uppruni og smitleiðir [ breyta | breyta frumkoða ]

Elsta dæmið um faraldur sem talinn er hafa verið af voldum Yersinia pestis er drepsott sem gekk um Bysans a 6. old og barst þaðan til ymissa hafnarborga við Miðjarðarhaf en fatt er vitað um frekari utbreiðslu hennar. Hun tok sig nokkrum sinnum upp aftur a næstu oldum en eftir miðja 8. old virðist engin meiri hattar drepsott hafa gengið um Evropu fyrr en Svarti dauði gekk um miðja 14. old. Farsottin var kolluð ? plaga “ en það voru einnig margir aðrir sjukdomar kallaðir a þessum tima.

Rannsoknir a DNA i tonnum beinagrinda hafa synt að sykillinn var i tonnum beinagrinda i Kyrgyzstan i Mið-Asiu fra um 1338 og 1339 en visindamenn rannsokuðu erfðaefni þaðan vegna þess að mikil aukning var i greftrunum þar þessi ar og aletranir a legsteinum fra þessum tima greina fra að folk hafi latist af oþekktri drepsott. ^[3]

Pestin er oftast talin upprunnin i Mið-Asiu og hefur borist þaðan yfir gresjurnar með kaupmonnum. Aðrar tilgatur hafa þo komið fram um upprunann og hefur Norður-Indland verið nefnt til og Afrika einnig. Hvað sem þvi liður var pestin a miðoldum landlæg i nagdyrum i Mið-Asiu og barst þaðan bæði til austurs og vesturs með kaupmonnum eftir Silkiveginum .

Rottufloin, Xenopsylla cheopis var skæður smitberi . Ef hysill flonna do og þær hofðu engan annan hysil til að leita i af somu tegund þurftu þær að fara a menn til að fleyta ser afram. Mennirnir smituðust i kjolfarið og gatu þa mannaflær farið að smita manna a milli.

Danartiðni [ breyta | breyta frumkoða ]

Svartidauði var að ollum likindum þriskipt sott sem gat komið fram ymist sem lungnapest , kylapest og nokkurs konar bloðeitrun . Letust 60-75% af þeim sem fengu kylapestina, 90-95% þeirra sem greindust með lungnapestina en nær allir sem fengu bloðsykinguna, en hun var sjaldgæfust. Oft er talið að um það bil þriðjungur af ibuum Evropu hafi latist af voldum svartadauða en allar tolur eru þo mjog ovissar og fræðimenn hafa komist að olikum niðurstoðum um danarhlutfall.

Giskað hefur verið a að ibuar Evropu hafi fyrir plagu verið um 80 milljonir og hafði fjoldi þeirra tvofaldast a 300 arum. Se su tilgata rett að þriðjungur þeirra hafi latist i plagunni er heildarfjoldi latinna 27 milljonir.

Utbreiðsla sjukdomsins [ breyta | breyta frumkoða ]

Lungnapestin braust ut i verslunarbænum Kaffa a Krimskaga arið 1347 . Þar sem Kaffa var miðstoð viðskipta og verslunar var leiðin greið fyrir rottur að ferðast þaðan með skipum og bera sjukdominn með ser. Einnig lagu verslunarleiðir til Asiu fra timum heimsveldis Djengis Khan og Mongola . Þær lagu yfir sletturnar viðattumiklu milli Russlands og Kyrrahafsins, þar sem pestin var landlæg i nagdyrum. Þvi ma segja að það hafi ekki verið nein tilviljun að sjukdomurinn hafi blossað upp i Kaffa.

Liklegast er að svartidauði hafi svo borist með skipum fra Kaffa vestur til Evropu, fyrst til Konstantinopel og þaðan lengra inn a meginlandið. Vitað er að pestin kom upp a Sikiley 1347 og hafði borist þangað með kaupmonnum fra Genua. Munkurinn Mikael Pletensis sagði um pestina: ?... 12 skip fra Genova , sem flyðu undan refsingu þeirri sem Drottinn hafði lagt a menn vegna synda þeirra, komu til hafnar i Messina . Með þeim barst sjukdomur sem var svo smitnæmur að ef menn svo mikið sem toluðu við þa syktust þeir af banvænum sjukdomi ...“.

Þegar ibuar Messina sau hvað sottin var skæð gripu þeir til sinna raða. Folkið streymdi ut ur borginni og settist að i skogum, en aðrir leituðu hælis i borginni Cataniu. Voru heimili sjuklingana skilin eftir osnert þratt fyrir að þau væru full að auðævum og skildu foreldrar við sig sjuk born sin. Engin ahætta var tekin.

Þeir sem naðu til Cataniu dou stuttu siðar a sjukrahusum af voldum veikinnar og skildu ibua borgarinnar eftir skelfingu lostna. I hræðslu sinni neituðu þeir að sjuklingarnir yrðu grafnir i borginni. Fyrirskipaði þa biskupinn að likin skyldu sett i djupar gryfjur fyrir utan borgarmurana. A eyjunum við Italiu og Italiu sjalfri er talið að um það bil 75% ibua hafi latið lifið i þessum skelfilegu hamforum.

Fra Italiu breiddist plagan um alla Evropu, bæði i suður- og vesturatt. Talið er að astandið i Frakklandi hafi verið mjog svipað og a Italiu en þar geisaði pestin i eitt og halft ar.

Viðbrogð almennings [ breyta | breyta frumkoða ]

Enginn vissi hver orsok plagunnar var eða hvernig hun smitaðist. Þar sem almenningur helt að svartidauði væri plaga send fra Guði til að refsa fyrir syndir manna fyrirskipaði pafinn i kjolfarið að gengnar skyldu helgigongur og sungnir helgisongvar a tilteknum dogum. Þusundir manna mættu i þessar gongur og margir gengu berfættir með svipur og slogu a bak sitt með svipu þar til blæddi. Voru þeir kallaðir flagellantarnir eða sjalfspiskarar . Klemens VI pafi var meira að segja sjalfur viðstaddur sumar þessara ganga.

Sumstaðar var reynt að finna einhverja sem gætu att sok a faraldrinum. Einhverjir menn fundust með torkennilegt duft i forum ser. Voru þeir sakaðir um að hafa eitrað drykkjarvatnið og brenndir a bali. Einnig voru menn a þvi að gyðingar hefðu eitrað brunnana og voru margir þeirra ofsottir og brenndir. Aðrir voru a þeirri skoðun að vanskapaðir og bæklaðir ættu sokina og raku þa burt.

I Þyskalandi er talið að folksfækkun hafi verið 33-50% a seinni hluta 14. aldar. Þar var mikið um Gyðingamorð og sjalfspiskun a timum Svarta dauða. Sjalfspiskararnir voru oft miklir Gyðingahatarar en Gyðingamorð voru algeng viðbrogð folks við pestinni. Voru margir Gyðingar brenndir i Solothurn , Zofingen og Stuttgart svo eitthvað se nefnt.

Samtimaheimildir herma að 16.000 Gyðingar hafi verið brenndir a þessum tima i Strassburg einni en nutima sagnfræðingar segja að þessi tala se þo helmingi of ha. Gyðingar reyndu þo a tima að vera fyrri til og drapu 2000 kristna menn i Mainz . Svoruðu kristnir með þvi að drepa allt að 12.000 Gyðinga. Var astandið orðið svo slæmt að Gyðingar voru farnir að brenna sig sjalfir inni til að lenda ekki i klom þeirra kristnu.

A Englandi er somu sogu að segja af svartadauða en þo voru Gyðingar ekki drepnir þar, enda hafði Jatvarður 1. rekið alla Gyðinga ur landi arið 1290 . Svartidauði let fyrst a ser kræla i Englandi i junimanuði 1348 og gekk um landið þar til um haustið 1349 . Þott heimildir um folksfjolda seu betri um England en um nokkurt annað land i alfunni er ovist hver danartalan var en nutimasagnfræðingar hafa sett fram kenningar um að allt fra 25-60% þjoðarinnar hafi fallið i valinn. I Noregi er talið að um 60% landsmanna hafi daið.

Eftir Svarta dauða [ breyta | breyta frumkoða ]

Plagan gekk yfir Evropu að mestu a þremur arum en það tok mun lengri tima fyrir hana að berast til ymissa utkjalka. Hun gekk svo aftur hvað eftir annað næstu aldirnar þott aldrei yrðu faraldrarnir eins skæðir og Svarti dauði. Almennt er talið að Plagan mikla sem gekk i London 1665?1666 hafi verið siðasti meiri hattar faraldurinn. Plagan er þo alls ekki utdauð og enn koma upp minni hattar faraldrar i ymsum þrounarlondum. kalli

Tengt efni [ breyta | breyta frumkoða ]

Wikimedia Commons er með margmiðlunarefni sem tengist svartadauða .

 

Wikiorðabokin er með skilgreiningu a orðinu

Svartidauði

• Svartidauði a Islandi
• Plagan siðari

Tilvisanir [ breyta | breyta frumkoða ]

Tenglar [ breyta | breyta frumkoða ]

• ?Svarti dauði“, Lesbok Morgunblaðsins 1935
• ?Svartidauði“, Falkinn 1961