Guinea-Bisau
esas lando jacanta an westal
Afrika
. Ol havas kom vicini
Senegal
norde e
Guinea
este e sude. Weste jacas
Oceano
Atlantiko
. La lando olim nomesis
Portugalana Guinea
.
Bazala fakti pri Guinea-Bisau.
Guinea-Bisau esis parto de la rejio
Gabu
e del
imperio Mali
.
Portugalani
arivis en la regiono en
1446
. Kun la kunlaboro di lokala tribui, li komencis komercar
sklavi
.
Bissau
fondesis en
1687
kom fortifikita
portuo
e komercala centro. Dum la
19ma yarcento
Portugalani okupis teritorii doplanda. La disputo teritoriala kontre
Britaniani
pri la kontrolo dil insulo
Bolama
solvesis favoroze a Portugal dal
Usana
prezidanto
Ulysses S. Grant
.
Guinea-Bisau nedependanteskis de
Portugal
ye la
24ma di septembro
1973
.
Luis Cabral
divenis lua unesma prezidanto e guvernis de
1973
til la
14ma di novembro
1980
kande ilu revokesis per
stato-stroko
komandita da
Joao Bernardo "Nino" Vieira
. Vieira guvernis til
1984
e la lando kontrolesis da militistala konsilistaro.
L'unesma libera prezidantal elekto eventis en
1994
, vinkita da
Joao Bernardo Vieira
, ma militistala revolto revokis la prezidanto en
1998
. Pos la revoko di Vieira komencis
interna milito
, qua duris de la
7ma di junio
1998
til la
10ma di mayo
1999
. Nova elekto eventis en
2000
, vinkita da
Kumba Iala
. En 2003 itere eventis militistala revolto qua revokis Iala.
En
2005
itere eventis prezidantal elekti, lor vinkita da
Joao Bernardo Vieira
. Vieira guvernis til la
2ma di marto
2009
kande il asasinesis dal militisti.
Raimundo Pereira
asumis kom provizora prezidanto til la rezulto di nova prezidantal elekto, qua eventis ye la
28ma di junio
2009
e vinkesis da
Malam Bacai Sanha
.
En
2008
, l'admiralo Bubo Na Tchuto probis komandar stato-stroko, ma faliis e fugis vers Gambia. Pose, ilu eniris Bisauana teritorio travestiita kom peskero. Ye la
1ma di aprilo
sam yaro, soldati unionis a Bubo Na Tchuto ed invadis la domo dil chefministro Carlos Gomes Junior, qua enkarcerigesis. Centi di suportinti di Gomes Junior demandis la liberigo dil chefministro. La chefo dil armeo Antonio Ndjai minacis mortigar la chefministro, e lua suportinti abandonis la stradi. La situo gradope divenis min tensata, e Gomes Junior foriris Guinea-Bisau ye la fino di aprilo, supozite por kuracesar en
Portugal
. Ilu retroiris a Guinea-Bisau ye la 16ma di junio 2010, e restis en povo til la
10ma di februaro
2012
, kande ilu renuncis.
Segun la
konstituco
aprobita ye la
27ma di novembro
1996
e promulgita ye la 4ma di decembro sam yaro,
[2]
Guinea-Bisau esas
parlamentala
republiko
. Ante, la guvernerio esis forte centraligita, ma pos
1991
la lando havas multa politikala partisi. La
chefo di stato
esas la
prezidanto
, qua elektesas dal populo por 5-yara periodo. La
chefministro
esas la
chefo di guvernerio
, ed elektesas dal prezidanto pos konsultar la politikala partisi.
Joao Bernardo Vieira
qua guvernis la lando de
1980
til
1999
pos
stato-stroko
ed ekpulsesis de la povo pos interna milito, elektesis prezidanto en
2005
. Ye la
2ma di marto
2009
ilu mortigesis dum nova
stato-stroko
.
Raimundo Pereira
asumis kom provizora prezidanto pos lua morto.
Ye la
28ma di junio
2009
eventis elekti
[3]
vinkita da
Malam Bacai Sanha
, qua asumis la povo ye la
8ma di septembro
2009
[4]
. Pos yari di nestabileso e nova elekti en aprilo e mayo 2014,
Jose Mario Vaz
elektesis prezidanto, e de
23ma di junio
2014
ilu guvernas la lando.
La parlamento (Populala Nacional Asemblitaro) havas unika chambro kun 100 membri, qui elektesas dal populo por 4-yara periodo.
La Supra Korto (
Supremo Tribunal da Justica
) konsistas ek 9 judiciisti qui elektesas dal prezidanto, ed esas la maxim alta apelo-korto di la lando. Existas regionala korti, 1 en singla de la 9 regioni di la lando, qui funcionas kom unesma apelo-korti por kriminala e civila kazi. Existas 24 lokala korti qui judicias min grava krimini e civila kazi evaluita en min kam US$ 1.000,00.
Havanta 36 125 km², la surfaco di Guinea-Bisau esas plu granda kam olta di
Taiwan
e
Belgia
. Ol jacas inter la latitudi 11° e 13°N, e la
longitudi
13° e 17°W. Cirkume 10,67% de lua surfaco esas kultivebla, 8,89% okupesas kun permananta plantacaji, ed 80,44% havas altra uzi. Cirkume 223,6 km² esas
irigacata tereni
.
La tereni en Guinea-Bisau esas basa: la maxim alta monto havas 300 metri di
altitudo
. Este, la vejetantaro esas
savano
. La tereni an la litoro esas plana e kovrata da
marshi
. La precipua
fluvio
di Guinea-Bisau esas Geba, longa de 550 km e navigebla dum 140 km por navi til 2.000 tuni. Geba naskas en
Guinea
, trairas Senegal e debushas an l'Atlantiko. Altra importanta fluvii esas Corubal (an la frontiero kun
Guinea
) e Farim (longa de 257 km).
La
klimato
esas varma dum tota yaro, e la mezavalora yarala
temperaturo
esas 26,3ºC. Ol influesas da la
musono
dum la pluvoza sezono, de junio til semptembro od oktobro, e dal
vento
Harmattan
de
Sahara
dum la sika sezono, de decembro til aprilo. La mezavalora yarala
pluvo-quanto
en
Bissau
esas 2.024 mm, malgre ke ol koncentresas dum la pluvoza sezono.
Guinea-Bisau havas un ek la min granda
TNP
per persono ed un ek la maxim basa
indexo pri homala developeso
dil mondo. Plu kam 2/3 de lua habitantaro vivas sub la
povreso-lineo
.
[5]
Naturala moyeni trovebla en Guinea-Bisau inkluzas
fishi
,
ligno
,
fosfati
,
bauxito
,
argilo
,
granito
,
kalkopetro
e jaceyi di
petrolo
qui komencis esar explotata.
[1]
Rizo
esas la precipua agrokultivala produkturo di la lando. L'exportacaji di kastano di anakardo e di
arakido
duras esar importanta.
Pos yari di ekonomiala nestabileso, la lando adoptis
Franko CFA di Westal Afrika
kom valuto en
1997
.
[6]
Segun statistiki de
The World Factbook
por julio 2018, Guinea-Bisau havis 1 833 247 habitanti.
[1]
Segun statistiki de 2008, la precipua etnio esas Fulani (28,5% de la habitantaro). Mandinga esas 14,7%, Papel o Pepel esas 9,1%, Manjaco esas 8,3%, Beafada esas 3,5%, Mancanha 3,1%, Bijago 2,1%, Felupe 1,7%, Mansoanca 1,4%, Balanta Mane 1%, altri esas 1,8%, e 2,2% ne esis Afrikani
[1]
Nur 14% de la habitantaro parolas
Portugalana
; 44% parolas
Kriol
, la Portugalana kreolo. La lingui Pular e Mandingo anke parolesas.
[1]
La
religio
kun la maxim granda nombro di adepti esas
islamo
: 45,1% dil habitantaro. Kristani esas 22%, lokala religii praktikesas da 14,9% de la habitantaro, 2% praktikas nula religio, e ne existas dati pri 15,9% de la habitntaro.
[1]
L'eduko esas obligata por pueri evanta 7 til 13 yari. Sekundara skolo esas larje disponebla, tamen la lando havas poka fakultati, e la studenti preferas studiar exterlande, precipue en Portugal.
La maxim granda urbi esas
Bissau
(388 028 habitanti),
Bafata
(22.521 habitanti),
Gabu
(14.430 habitanti), Bissora (12.688 habitanti),
Bolama
(10.769 habitanti) e
Cacheu
(10.490 habitanti).
La precipua etniala grupi di la lando esas le
Balanta
(25%) e
Mandinka
. Altra grupi esas le
Fula
, le
Pepel
, le
Manjaku
e le
Mancanha
. La populo
Bijago
vivas en l'arkipelago Bijagos. Ta grupi havas richa tradicionala kulturi, nome en la
skulti
e dansi.
La precipua
muzikala
jenro di Guinea-Bisau esas la poliritmala
Gumbe
, qua esas poke konocata exterlande. La liriki di la muziki ordinare kompozesas en
Kriol
. La
karnavalo
di
Bissau
evolucionis multe dum recenta yari ed esas komplete originala. O esabas un ek la precipua kulturala manifesti de la lando.
La
literaturo
di Guinea-Bisau esas komencanta. Abdulai Silla (n. 1959) skribis l'unesma romano di la lando:
Eterna Paixao
(publikigita en 1994). Altra skriptisto esas Marinho de Pina.
Pri
cinemo
,
Flora Gomes
esas internacione konocita Bisauana filmifistino.
La maxim populara
sporto
praktikata e prizata en la lando esas
futbalo
. Nun, nula Bisauana futbalisto esas internacione konocata. De 2004 til 2018, Bisauana futbalisto
Bocundji Ca
ludis en diversa futbalo-klubi di Francia. Pri
atletismo
, Holder Ocante da Silva e Braima Suncar Dabo partoprenis kelka internaciona konkursi.