A infanta
Xoana de Castela
, nada en
Madrid
o
28 de febreiro
de
1462
e finada en
Lisboa
en
1530
, foi unha
infanta
castela
, raina proclamada de Castela e de
Leon
e
raina consorte de Portugal
. Destituida do seu rango, tivo que renunciar por tratado a todos os seus titulos e senorios, ata a sua calidade de infanta castela e de alteza, tralo cal foi chamada oficialmente, por real decreto portugues, ≪a Excelente Senhora≫ ata o final da sua longa vida no exilio de Portugal. Foi a unica filla e herdeira de
Henrique IV
e da sua segunda esposa a raina
Xoana de Portugal
, filla de
Duarte I de Portugal
.
Unha parte da nobreza castela non a aceptou como filla bioloxica do rei, seu pai, a quen acusou de obrigar a raina ?a sua muller? a ter un fillo co seu favorito,
Beltran de la Cueva
, primeiro
duque de Alburquerque
, malia que ambos xuraran solemnemente que non fora asi. Beltran non se atopaba en lugar necesario para iso nas datas concretas. Habia sospeitas sobre a impotencia de Henrique IV, xa que previamente estivera casado coa infanta
Branca de Navarra
e o matrimonio declarouse nulo porque nunca chegou a consumarse. Ademais, Henrique IV non tivo mais fillos nin coa sua muller nin con ningunha dos seus amantes.
Henrique IV foi alcumado no seu tempo polos seus adversarios
o Impotente
, non tanto porque non tivera descendencia da sua primeira esposa, Branca de Navarra, como por ser de dominio publico a deixacion que facia das suas obrigacions conxugais. Por iso, cando a sua segunda esposa, Xoana de Portugal, deu a luz unha nena, esta foi atribuida a unha suposta relacion adultera da raina cun dos privados do monarca,
Beltran de la Cueva
; por iso e polo que se alcumou a princesa como
a Beltranexa
, malia ser isto imposible por non concordar as datas.
O
9 de maio
de
1462
, poucos meses despois do seu nacemento, Xoana foi xurada nas
Cortes
de
Madrid
como
princesa de Asturias
e herdeira do reino.
Uns dous anos de idade contaria a princesa durante o apoxeo das revoltas nobiliarias contra Henrique IV, que acusaron de ilexitima a princesa e tomaron partido polo irman do rei, o infante
Afonso
. O monarca intentou liquidar a sublevacion nobiliaria acordando o matrimonio de Afonso coa sua filla Xoana; asi, en 1464, Afonso foi proclamado herdeiro e sucesor do reino.
O mesmo Henrique IV propuxo ao rei
Afonso V de Portugal
, pouco antes, o enlace de Xoana co infante
Xoan
, fillo do portugues. Nin un nin outro proxecto chegaron a consumarse, e en cambio o monarca de
Castela
desherdou por segunda vez a sua filla ao reconecer, no
Tratado dos Touros de Guisando
, como princesa de Asturias a sua irma
Isabel
, a condicion de que esta casase co principe electo por el. Non moito mais tarde, en 1468 e en 1469, tratouse de casar a Isabel con
Afonso V de Portugal
, irman da raina de Castela, e a Xoana, renovando o antigo proxecto, con Xoan, fillo primoxenito de Afonso V, coa condicion de que Xoana sucedese a Isabel se esta morria sen ningun fillo. Tampouco se realizou este proxecto.
Arbore xenealoxico de Xoana a Beltranexa.
A parte a cuestion da lexitimidade, Xoana continuaba a ser a unica filla que podia ser atribuida a Henrique IV de Castela, o cal asumiu a sua causa. Por iso obrigou os nobres castelans a xuraren fidelidade a princesa e reconecerena como herdeira, coa sua designacion como
princesa de Asturias
en
1462
. Poren, pasados dous anos e debido a presion da nobreza, delegou a sucesion no seu irman Afonso, o cal viria a falecer en
1468
. Deste modo o rei viuse forzado a escoller como sucesora, moi a contragusto, a sua media irma
Isabel
, coa condicion de que esta aceptase o casamento que o rei lle propuxer.
Como en
1469
dona Isabel casou en segredo con
Fernando
, herdeiro da Coroa de
Aragon
, contra a vontade de Henrique, o rei castelan considera violado o acordo que estabelecera con Isabel. E enton que declara Xoana a sua unica lexitima herdeira, procurando nos ultimos anos de vida un marido para a sua filla.
Despois dalguns contratos fallados, Xoana acabou prometida en casamento ao tio, o rei
Afonso V de Portugal
. Para tal era necesaria unha dispensa papal, dada a gran consanguinidade entre os dous. Don Afonso xurou defender os dereitos da esposa, e por conseguinte de si mesmo, ao trono de Castela. A partir deste momento estan delineadas duas faccions: unha que apoia Isabel e, por conseguinte, a union dinastica de Castela con Aragon; outra, con moi poucos apoios, que soporta Xoana e, como consecuencia, a union de Castela con Portugal.
Madonna dos Reis Catolicos
, pintura de cerca de 1490-95;
Fernando
e o
infante Xoan
a dereita da Madre (co
Inquisidor
),
Isabel
a esquerda.
Henrique IV morreu o
11 de decembro
de
1474
. Nos seus ultimos dias vira desbaratado o enlace de Xoana, porque devandito duque faleceu en 1472. Por esta causa realizou o castelan novas e infrutuosas tentativas para procurar un apoio a sua filla, casandoa co citado Afonso V ou Xoan de Portugal. Pensouse tamen en dar a Xoana por esposo a
Enrique Fortuna
, infante de Aragon, ou a
Fadrique
, infante de Napoles.
O testamento do rei desapareceu e os partidarios de Isabel sostiveron que o rei morrera sen testar. Con todo, segundo
Lorenzo Galindez de Carvajal
, un clerigo de Madrid custodiou o documento e fuxiu con el a
Portugal
.
[
6
]
Ao final da sua vida, a raina Isabel tivo noticia do paradeiro do testamento e ordenou que llo trouxesen. Foi atopado e levado a corte poucos dias antes do falecemento da raina, en 1504. Sempre segundo Galindez de Carvajal, que foi testemuna da morte da raina, uns dician que o testamento foi queimado polo rei
Fernando
mentres que outros sostinan que llo quedou un membro do consello real.
[
6
]
Morto Henrique IV
o impotente
, case toda a nobreza apoiou a causa de Isabel, noutras palabras, a alianza das coroas de Castela e
Aragon
; pero algunhas familias moi poderosas de Castela abrazaron o partido de Xoana.
Xoana fora reconecida como raina por
Diego Lopez Pacheco e Portocarrero
,
marques de Villena
, de grande influencia nos territorios meridionais de Castela a Nova polos seus inmensos estados, que se estendian desde
Toledo
a
Murcia
. O mesmo fixera o
duque de Arevalo
, que gozaba notable credito en Estremadura, e no mesmo bando ingresaron o
marques de Cadiz
, o
maestre de Calatrava
, un irman de leste e o arcebispo de Toledo,
Alfonso Carrillo
.
Armas de Afonso V de Avis que mostran os titulos de rei de Portugal e rei de Castela (1475-1479).
Comprendendo os defensores de Xoana que as suas forzas eran inferiores as de Isabel, pediron ao rei portugues
Afonso V
que defendese o dereito da sua sobrina Xoana, e propuxeronlle que casase con ela, co que viria ser tamen
rei de Castela
. Afonso aceptou e dirixiu a Isabel e Fernando unha manifestacion, esixindolles que renunciasen a coroa en favor de Xoana se querian evitar as consecuencias da guerra, e pasando a fronteira con 1600 peons e 5000 cabalos avanzou por
Estremadura
. Chegou a
Plasencia
, onde se lle incorporaron o marques de Villena e o duque de Arevalo, e ali desposouse o
25 de maio
de
1475
con Xoana,
a vez que dirixia mensaxeiros a
Roma
solicitando a dispensa do parentesco que entre eles mediaba.
Enseguida proclamouse aos desposados reis de Castela, e enviaronse cartas as cidades, exponendo o dereito de Xoana e reclamando a fidelidade destas. Xoana, nas devanditas cartas, expedidas polo secretario Juan Gonzalez, asegura que Henrique IV no seu leito mortal declarou solemnemente que ela era a sua unica filla e herdeira lexitima.
Xoana tratou de evitar a guerra civil, proponendo que o voto nacional resolvese a cuestion do mellor dereito. Velaqui as suas palabras, tomadas da carta ou manifesto que dirixiu as cidades e vilas do reino: ≪
Logo polos tres estados destes devanditos os meus reinos, e por persoas escolleitas deles de boa fama e conciencia que sexan sen sospeita, vexase libre e determine por xustiza a quen estes devanditos os meus reinos pertencen; porque se escusen todos rigores e rompimentos de guerra.
≫
De nada serviron estes bos desexos. Fernando e Isabel fixeron preparativos para rexeitar pola forza ao portugues. Este cometeu a torpeza de permanecer inactivo en
Plasencia
e
Arevalo
, dando aos seus contrarios tempo para reunir no mes de xullo a 4000 homes de armas, 8000 xinetas e 30.000 peons.
Romperon as hostilidades en varios puntos da peninsula.
Afonso V
, saindo de Arevalo, apoderouse de
Toro
e
Zamora
. Fernando presentouse diante de Toro coas milicias de
Avila
e
Segovia
, mais ben pronto houbo de emprender a retirada, que foi desordenada e desastrosa. En cambio os plebeos castelans, vasalos de Xoana, servian con repugnancia baixo as bandeiras portuguesas, e os nobres que apoiaban a filla de Henrique IV tiveron que facer bastante para defender os seus territorios de
Galicia
,
Villena
e
Calatrava
contra os partidarios de
Isabel
. Numerosos escuadrons de cabalaria lixeira estremena e andaluza causaban a mais espantosa desolacion nas terras de Portugal fronteirizas de
Castela
, e os nobres portugueses queixabanse en alta voz de estar encerrados en Toro cando no seu propio pais ardia a guerra.
En Toro tina Xoana a sua corte con gran magnificencia, e, ao dicir dos seus parciais, despregaba grandes calidades de raina, ainda que so tivese enton trece anos. Afonso V, con todo, renunciase as suas pretensions a coroa, recibindo en cambio o
reino de Galicia
, as cidades de Zamora e Toro e unha considerable suma de dineiro; pero Isabel, que consentia no ultimo, negouse a ceder un so palmo de terreo.
Fiel a esta a cidade de
Burgos
, foi preciso, no entanto, que Fernando sitiara o castelo da mesma gardado por
Inigo de Zuniga
, partidario de Xoana. Afonso V puxose en marcha para socorrelo, pero logo de tomar
Baltanas
e
Cantalapiedra
, decidiu retroceder por non afastarse demasiado da fronteira portuguesa.
Abandonada a sua sorte, a gornicion xoanista do castelo de Burgos rendeuse a
Afonso de Aragon
, irman de Fernando o
28 de xaneiro
de
1476
.
Foi o punto de inflexion da guerra civil, posto que a creba de prestixio de Afonso desencadeou a disolucion do partido de Xoana en Castela
e as desercions dos soldados portugueses quen, sen vontade de continuar ao servizo do rei, regresaron a Portugal.
Malia as cartas de auxilio militar enviadas por Afonso aos grandes nobres xoanistas que solicitaran a sua intervencion en Castela, ningun mostrouse disponible, incluso o poderoso marques de Villena, Diego Lopez de Pacheco. De todos os Grandes de Castela partidarios de Xoana, so
Alfonso Carrillo
(arcebispo de Toledo) estara a beira do rei portugues no dia da batalla de Toro.
Do sitio da fortaleza de Burgos pasou Fernando en decembro a Zamora, cuxos habitantes volveron a obediencia de Isabel e cercaron a gornicion portuguesa na fortaleza. Pola sua banda, Afonso V - logo de recibir en Toro as tropas de reforzo do seu fillo Xoan a finais de xaneiro de 1476
- puxo cerco ao exercito de Fernando que quedou encerrado en Zamora a mediados de febreiro.
Logo da
batalla de Toro
,
Afonso V
, ainda que desposuido de todos os seus aliados castelans - que foron reforzar as hostes de Isabel -, mantivose co groso das forzas
[
n 1
]
[
n 2
]
portuguesas en Castela durante tres meses e medio (ata o
13 de xuno
1476
),
[
n 3
]
[
n 4
]
mantendo capacidade operacional e lanzando varios ataques na zona de
Salamanca
e mais tarde ao redor de Touro: ≪
[Afonso] nunca deixou de facer cabalgadas e entradas pola terra, [actuando] mais como capitan de fronteira que non como Rei, como seria apropiado para a sua persoa real.
≫
[
n 5
]
Ata, pouco despois da batalla, en abril de 1476, o exercito portugues organizou duas grandes operacions militares para capturar, primeiro ao propio rei Fernando (durante o cerco de
Cantalapiedra
) e despois, a raina Isabel (entre
Madrigal
e
Medina do Campo
).
[
n 6
]
[
n 7
]
Mentres o principe Xoan retornaba a Portugal nos primeiros dias de abril de
1476
,
mais dun mes logo da batalla, cunha pequena parte das tropas portuguesas (400 xinetas),
para supervisar a defensa
[
n 8
]
da cada vez mais flaxelada fronteira portuguesa, a sua curma Xoana permanecia no seu corte de Touro.
[
n 9
]
[
n 10
]
Con todo, a estratexia dos
Reis Catolicos
, que tinan o tempo e os recursos combinados de Castela e Aragon ao seu favor, comezaba a producir os seus froitos: o perdon negociado cos nobres rebeldes, o asedio das fortalezas xoanistas, a terrible presion militar sobre as terras fronteirizas portuguesas - cuxas forzas atopar en Castela -, e finalmente, o comezo da guerra naval, para atacar a fonte do poder e financiamento de Portugal (o seu imperio maritimo e o ouro de
Guinea
).
Ademais, Afonso queria ir a
Francia
para convencer a
Lois XI
de non renovar a tregua con Aragon, que expiraria en xullo de 1476.
Todo isto fixo inevitable o regreso do exercito portugues o
13 de xuno
de
1476
, e con el, Afonso e Xoana de Trastamara foronse para sempre.
[
n 9
]
[
n 10
]
A guerra entre Castela e Portugal durou cinco anos, rematando na paz de
1479
, cando se conseguiu unha alianza dupla. En setembro, Xoana renunciou a coroa castela polo
Tratado de Alcacovas
, prometeu que so poderia casar co fillo dos reis catolicos e, no caso de non aceptar, entraria monxa profesa. Ficou refen de
Beatriz de Portugal
, viuva do infante
don Fernando
, irman de Afonso V. Recibiria ainda 100 mil dobras de Castela.
O
papa Sisto IV
disolveu o casamento debido a consanguinidade, e os Reis Catolicos procuraron consorciar Xoana co seu fillo e herdeiro,
Xoan de Aragon
. Xoana negouse a casar co curman - por considerar vexatorio, para a sua posicion de herdeira natural, ter que casar co herdeiro de quen lle roubara o trono para o poder vir a recuperar no futuro - e retirouse para o convento. Abandonou as suas reclamacions, tomou o veo no mosteiro de Santa Clara en
Santarem
, e o dereito de Isabel ao trono tornouse incuestionabel. Do convento da Orde de Santa Clara en Santarem, Xoana pasou ao de
Coimbra
o
16 de outubro
de
1480
.
Xoana I de Castela,
a Tola
.
En
1482
vivia en Lisboa e seguia intitulandose raina. Cando a Paz de
Trujillo
, por presions dos Reis Catolicos, volveu ao convento, onde en marzo de
1483
recibiu un breve do
papa Sisto IV
para permanecer constantemente no convento, de acordo coa Orde. Os reis de Portugal e Francia pretendian o seu casamento co herdeiro da
Navarra
,
Francisco Febo
, cuxa morte en
1483
frustrou.
No
1493
, firmes os
Reis Catolicos
no trono, Xoana pode vivir libre en Lisboa, sen xuras e excomunons do Papa.
Por morte de Isabel (novembro de
1504
) o viuvo Fernando propuxo casamento a Xoana - estaba determinado a impedir que a
Casa dos Austria
pasase a gobernar Castela.
Xoana I de Castela
, filla e herdeira de don Fernando, estaba casada con
Filipe o Fermoso
,
arquiduque de Austria
e
duque da Borgona
, herdeiro do Emperador
Maximiliano I
. O monarca propunase restaurar os titulos e as honras inherentes a Beltranexa, para afastar a Filipe da conducion do goberno de Castela, onde actuaba como rexente en nome da muller, que comezaba a demostrar sinais de
loucura
. A Excelente Senora, poren, rexeitou aceptar como esposo a aquel que, noutros tempos, a declarara filla adulterina de Xoana de Portugal e don Beltran de la Cueva.
Curiosamente ou non, a primeira filla do casamento de Isabel e Fernando despois do inicio do conflito sucesorio fora bautizada, precisamente, de Xoana. Foi esta Xoana que sucedeu aos Reis Catolicos, baixo o nome de
Xoana I de Castela,
a Tola
, non deixando o seu numeral espazo para dubidas: en Castela, o reinado da
Beltranexa
xamais foi reconecido.
No
1523
o rei de Francia conspirou para retirala de Portugal, mais fracasou. O
20 de xullo
de
1530
, por escritura publica, Xoana renunciou aos seus dereitos a Castela, cedidos a
Xoan III de Portugal
.
Xoan II,
O Principe Perfecto
Xoana viviu en Portugal ate a sua morte en
1530
, mais en canto viviu constituiu un obstaculo permanente para a coroa de Castela, e un argumento de peso, habilmente esgrimido por
Xoan II
na sua politica con Espana. Ai radica o titulo que o
Principe Perfecto
lle concedeu:
A Excelente Senora
. De feito, foi a primeira vez que se usou o titulo de
Sua Excelencia
en Portugal - xa que o uso de
infanta
seria indecoroso para coa sua persoa, e o titulo de raina non podia usarse, por ser posibel de se considerar insultuoso no cadro das relacions bilaterais con
Castela
.
Tal epiteto, de resto, viria a xustificarse plenamente, dado a Beltranexa terse recusado verse envolvida en mais manobras politicas e tendo dedicado o resto da vida a devocion a Deus, a practica de obras de caridade e de apoio aos desfavorecidos. De resto, estiveron presentes embaixadores castelans na cerimonia dos seus votos solemnes, non so porque tal acto constituia unha desistencia de calquera eventual pretension que Xoana ainda mantivese ao trono que,
de iure
, lle pertencia (imposibilitando tamen o aparecemento de calquera presumibel herdeiro que fose o seu lexitimo descendente), mais igualmente para testemunar as formas de tratamento usadas para coa sua persoa, asegurandose asi que se cumpria o estabelecido nos acordos das
Alcacovas-Toledo
.
Con todo, a raina, ingresada nun convento, asinou sempre, ate a sua morte, en
1530
,
Yo la reina
. Non se conece o paradeiro dos seus restos mortais, polo que se torna imposibel determinar, a traves do
ADN
, se realmente era filla de
Henrique IV de Castela
ou de
Beltran de la Cueva
.
- ↑
...
El Principe se despidio del Rey
[Alfonso V]
en la Semana Santa
[Pascua de 1476: primeros dias de abril]
con muy poca gente, porque la demas, y mas noble, quedaba con el Rey...
, Cfr. Gois (1724), Cap. LXXXIII.
- ↑
...
y con ello
[Principe Juan]
el conde de Penela... y asi poca gente; porque todo los demas quedaron en Toro con el Rey.
Cfr. Pina (1902), Libro 3, Cap. CXCII (
Como el Principe volvio a Portugal y lo que hizo entonces el Rey Alfonso en Castilla
).
- ↑
...
trescientas lanzas de las que alli tenia al conde de Marialva para guarda de la ciudad de Toro…y el se partio…para Portugal 13 de junio de 1476
..., Cfr.
Cronica incompleta de los reyes catolicos (1469-1476)
, Manuscrito anonimo, Real Academia de la Historia, Julio Puyol (editor), 1934, p.303.
- ↑
permanecio en Castilla hasta 13 de junio 1476: Cfr. Mariana (1839), Tomo V, Libro XXIV, Cap. XI, p.304.
- ↑
Gois aclara que cuando termino el cerco castellano a Cantalapiedra, Alfonso V , habiendo alcanzado su objetivo, retorno de las tierras de Salamanca y volvio a Toro. Aqui tomo conocimiento de que las fuerzas castellanas (que habian cercado Cantalapiedra) fueron enviadas a Salamanca, y lo lamento por haberse perdido asi una oportunidad de entrar en batalla. Cfr. Gois (1724), Cap. LXXXVII (
...Y de la destruccion que El rey Dom Afonzo hizo por toda la comarca de Salamanca
)
- ↑
Cfr. Gois (1724), Cap. LXXXIV(
... de una armadilla que El Rey D. Alfonso lanzo al Rey D. Fernando
) y Cap. LXXXV (
Como El Rey D. Alfonso lanzo una armadilla a la Reina Dona Isabel entre Madrigal y Medina del Campo…
).
- ↑
Grandes operaciones para capturar Fernando y despues Isabel: Cfr. Pina (1902), Libro 3, Cap. CXCII.
- ↑
...sabiendo El Rey D. Alfonso como los castellanos hacian muchas entradas en Portugal, sin encontrar resistencia, acordo con su consejo, que era necesario que Principe volviese para el reino…
, Cfr. Gois, Cap. LXXXIII.
- ↑
9,0
9,1
Juana de Trastamara regreso a Portugal con su marido Alfonso V (y no con su primo Juan, el
Principe Perfecto
, como erroneamente supuso Juan de Mariana, precisamente a tiempo de celebrar la fiesta del
Corpus Christi
en
Miranda del Duero
(en la frontera), Cfr. Pina (1902), Libro 3, Cap. CXCIII (
De como se ordeno la ida del Rey a Francia, y se volvio a Portugal con la Reina D. Juana
).
- ↑
10,0
10,1
D. de Gois (1724), Cap.LXXXVIII (
Como el Rey D. Alfonso se volvio a Portugal con la Reina D. Juana
).
- Alvarez Palenzuela, Vicente Angel (2006). Universidade de Alacant, ed.
La guerra civil castellana y el enfrentamiento con Portugal (1475-1479)
. Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes.
- "Dicionario Historico, Corografico, Heraldico, Biografico, Bibliografico, Numismatico e Artistico (Joana (D.)"
(en portugues)
. Lisboa. 1904-1915. pp. 1033?1034, Vol. III. Arquivado dende
o orixinal
o 18 de xaneiro de 2012
. Consultado o 24 de novembro de 2012
.
- Fernandez Duro, Cesareo (Madrid, 2007).
La batalla de Toro (1476). Datos y documentos para su monografia historica
. Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes.
- Ladero Quesada, Miguel Angel
(2000).
"Portugueses en la frontera de Granada"
.
En la Espana medieval
(23): 67?100.
ISSN
0214-3038
.
- Rojas Donat, Luis (Valparaiso, 1997).
El tratado de Alcacovas y el proyecto Colombino, Revista de estudios historico-juridicos (nº19)
. Universidad Catolica de Valparaiso.
ISSN
0716-5455
.
- Miller, Townsend (1964).
"The Battle of Toro, 1476"
.
History Today
(Bracken House)
14
.
- Bernaldez, Andres (Granada, 1856).
Historia de los Reyes Catolicos D. Fernando y Dª Isabel
. Imprenta y libreria de D. Jose Maria Zamora.
- Lopes de Chaves, Alvaro (Lisboa, 1984).
Livro de apontamentos (1483-1489)
.
Imprensa Nacional-Casa da Moeda
.
- Garibay, Esteban de
(Barcelona, 1628).
Los Quarenta libros del compendio Historial de las chronicas y universal historia de todos los reynos de Espana
. Sebastian de Cormellas.
- Gois, Damiao de (1724).
Chronica do Principe D. Joam
. Lisboa: Biblioteca Nacional Digital.
- Mariana, Juan de
(1839).
Historia General de Espana
. Barcelona: Imprenta de D. Francisco Oliva.
- Palencia, Alfonso de
.
Gesta Hispaniensia ex annalibus (…) Decadas III y IV
. Las tres primeras Decadas fueron editadas como
Cronica del rey Enrique IV
por
Antonio Paz y Melia
en 1904 y la cuarta, que el autor dejo incompleta, como
Cuarta Decada
por Jose Lopez de Toro en 1970).
- Pina, Ruy de (Lisboa, 1902).
Chronica de El- rei D. Affonso V, 3º libro
. Proyecto Gutenberg Ebook, Biblioteca de Classicos Portugueses.
- Pulgar, Hernando del
(Valencia, 1780).
Cronica de los Senores Reyes Catolicos Don Fernando y Dona Isabel de Castilla y de Aragon
. Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes.
- Resende, Garcia de
(1554).
Vida e feitos d’El Rei D.Joao II
. Version electronica, Wikisource.
OCLC
80701789
.
- Armas, Antonio Rumeu de (Madrid, 1992).
El tratado de Tordesillas
. Mapfre.
ISBN
847100383X
.
- Arraiza (coordinador cientifico), Alberto Bartolome (Madrid, 1994).
"La paz y la guerra en la epoca del Tratado de Tordesillas"
.
Sociedad V Centenario del Tratado de Tordesillas (Espana), Comissao Nacional para as comemoracoes dos Descobrimentos Portugueses
(Electa).
ISBN
978-8481560602
.
- Azcona, Tarsicio de (2007).
Juana de Castilla, mal llamada La Beltraneja: vida de la hija de Enrique IV de Castilla y su exilio en Portugal (1462-1530
. Madrid: Esfera de los Libros.
ISBN
8497345843
.
- Ballesteros Gaibrois, Manuel (1964).
Isabel de Castilla: reina catolica de Espana
. Madrid: Editora Nacional.
OCLC
4318054
.
- Bury, John B. (1959).
The Cambridge Medieval History, Volume 8
. Macmillan.
- Fundacion Gregorio Maranon, Cortes de Castilla y Leon, Universidad de Valladolid (2000).
Enrique IV de Castilla y su tiempo
. Secretariado de Publicaciones e Intercambio Editorial, Universidad de Valladolid.
ISBN
9788484480143
.
- Diffie, Bailey W.; Winius, George D. (1985).
Foundations of the Portuguese Empire, 1450-1580
(en ingles)
I
. Minnesota: University of Minnesota Press.
ISBN
0-8166-0782-6
.
- Fernandes Costa, Manuel (1979).
As navegacoes atlanticas no seculo XV, volume 30
(en portugues)
. Biblioteca digital de Camoes. Arquivado dende
o orixinal
o 06 de outubro de 2011
. Consultado o 29 de decembro de 2014
.
- Fernandez Alvarez, Manuel
(2003).
Isabel la Catolica
. Madrid: Espasa-Calpe, S.A.
ISBN
84-670-1260-9
.
- Gonzalez, Justo (1994).
Historia del Cristianismo, tomo 2
. Miami: Unilit.
ISBN
1560634766
. Arquivado dende
o orixinal
o 16 de xuno de 2013
. Consultado o 29 de decembro de 2014
.
- Leon-Guerrero, Mª Monserrat (2002).
El segundo viaje colombino
. Alacant: Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes.
ISBN
8468812080
.
- Lunenfeld, Marvin (1970).
The council of the Santa Hermandad: a study of the pacification forces of Ferdinand and Isabella
(en ingles)
. University of Miami Press.
- Mendonca, Manuela (Lisboa, 2007).
O Sonho da Uniao Iberica - guerra Luso-Castelhana 1475/1479
(en portugues)
. Quidnovi.
ISBN
978-9728998882
.
- Menendez Pidal, Ramon
(1969-1970).
Historia de Espana, Tomos XV y XVII
. Madrid: Espasa Calpe.
- Newitt, Malyn D. (New York, 2005).
A history of Portuguese overseas expansion, 1400-1668
. Routledge.
ISBN
0- 415 -23979 - 6
.
- Sitges, J.B. (1912).
Enrique IV y la excelente senora llamada vulgarmente Dona Juana la Beltraneja
. Madrid: Sucesores de Rivadeneyra.
OCLC
13187921
.
- Suarez Fernandez, Luis (1989).
La conquista del trono
. Madrid: Ediciones Rialp.
ISBN
9788432124761
. Arquivado dende
o orixinal
o 25 de outubro de 2012
. Consultado o 29 de decembro de 2014
.