O que segue recolle diversa informacion sobre a pegada do mes de xaneiro na cultura popular e na literatura oral galegas, recollida de diferentes traballos etnograficos ?xerais a toda Galicia ou localizados nun ambito xeografico mais concreto-, dicionarios, refraneiros, cantigueiros etc.

Divisions [ editar | editar a fonte ]

As sortes son os primeiros doce dias do mes de xaneiro e prognostican o que vai acontecer durante cada mes do ano. Asi, o tempo que fai o dia 1 sera o tempo que fara en xaneiro, o do dia 2 correspondera a febreiro etc. As resortes son os doce dias seguintes, do 13 o 24, e serven para ratificar ou contradicir o prognostico que anunciaron as sortes. Hai quen di ^{[ quen? ]} que hai que fiarse mais do que din as resortes.

Ramon Pineiro recolleu en Lancara o costume de colocar, o primeiro dia de xaneiro, doce areas de sal sobre unha pedra e prognosticar, segundo a humidade que desprenda cada unha delas, a chuvia que caera durante o mes correspondente.

Os pechos son os dias 25 a 28 de xaneiro, e anuncian do mesmo xeito o tempo das estacions ( primavera , veran , outono e inverno , respectivamente)

Crenzas e supersticions [ editar | editar a fonte ]

A lua de xaneiro , chamada lua morta , e a mellor para mata-lo porco . A lua crecente seguinte sera a adecuada para salgalo se se quere que medre a carne na artesa, e no minguante seguinte para afumalo e curalo, se non se quere que crie vermes (Rodriguez Lopez:128; Eladio Rodriguez, s. v. lua ). Nunca debe matarse con lua chea porque o toucino se aluaria.

Tampouco se poden podar as vinas en xaneiro, segundo outros, porque a lua morta deste mes as deixaria aterecidas coa xiada (Eladio Rodriguez, s. v. lua ).

Santo Amaro , o 15 de xaneiro, e avogoso contra a reuma . En Castro Caldelas e en tal ocasion cando se proban os chourizos novos. Nesa mesma vila celebrase a Festa dos Fachos o 19 de xaneiro a vespera de San Sebastian .

Chamase fogo novo o que se prende o dia de Aninovo, utilizando a tal fin o da noite anterior (Eladio Rodriguez, s. v. fogo ^{[ 1 ]} ).

Literatura popular [ editar | editar a fonte ]

Locucions [ editar | editar a fonte ]

• Andar a xaneira, Andar de xaneira/ de xaneiro : en sentido recto, estar unha gata en celo. Por extension, dise dos mozos que andan pola noite buscando aventuras amorosas, como os gatos en celo.
• Andar as celeiras coma as gatas xaneiras .
• Andar como os gatos en xaneiro .

Refraneiro [ editar | editar a fonte ]

• A auga de xaneiro mata o usureiro ^{[ 2 ] [ 3 ]} .
• A ferrena de xaneiro non vai ao palleiro .
• A ferrena de xaneiro non vai ao poleiro .
• A galina nada no xaneiro pon o ovo no colmeiro .
• A galina no xaneiro pon no colmeiro .
• A madeira da tua casa, en xaneiro has de cortala .
• A perdiz no xaneiro caga pro escopeteiro .
• A pescada en xaneiro val por carneiro ^{[ 4 ]} .
• A raia en xaneiro sabe a carneiro .
• A verdura en xaneiro sabe a carneiro .
• As patacas de xaneiro van na cesta e venen no sombreiro .
• As verzas de Fontan collense por san Sebaschan ^{[ 5 ]} .
• As verzas por xaneiro saben a carneiro .
• Auga de xaneiro astra a sega ten tempero ^{[ 2 ] [ 6 ]} .
• Auga de xaneiro, cada pinga val dineiro ^{[ 2 ]} .
• Auga de xaneiro, todo o ano ten tempereiro ^{[ 2 ]} .
• Auga en febreiro, millor que en xaneiro ^{[ 2 ]} .
• Cando as ras cantan no xaneiro, sinal de fame en todo o eido .
• Cando non chove en xaneiro, non hai bo prado nin bo lameiro ^{[ 7 ]} .
• Cantos dias pasen de xaneiro, tantos allos perde o alleiro ^{[ 8 ]} .
• Coa lua de xaneiro, vese a formiga no carreiro .
• Dazasete de xaneiro, San Antonio verdadeiro; dia trece de San Xoan, San Antonio mentiran ^{[ 9 ]} .
• Dazasete de xaneiro, Santo Anton lacoeiro ^{[ 10 ]} .
• De xaneiro a xaneiro, come carneiro .
• Dia de Santa Ines chuvia unha soa vez ^{[ 11 ]} .
• Dios nos libre do polvo de xaneiro e do lodo de agosto ^{[ 12 ]} .
• En abril, augas mil, e en xaneiro come carneiro .
• En abril, catanos no cubil; en maio, xa son bo galo; en san Xoan xa lle dou a carreira o can; en santa Marina xa vou pola cabritina; en agosto xa vou co meu pai polo rostro; en Santos xa mato os bois nos campos e en xaneiro xa podo co carneiro ^{[ 13 ]}
• En xaneiro a faneca sabe a carneiro ^{[ 14 ]} .
• En xaneiro, a lebre co cu no lameiro .
• En xaneiro a raia val carneiro ^{[ 14 ]} .
• En xaneiro, a vella saca as madeixas o turreiro .
• En xaneiro, a verza e carneiro .
• En xaneiro, abrigate con duas capas e un sombreiro .
• En xaneiro bota o obreiro, antes na sebe ca na parede, non polo dia senon pola pedra que esta fria .
• En xaneiro busca a lebre co cu no bulleiro .
• En xaneiro, camiseiro .
• En xaneiro media arca e medio palleiro e o porco enteiro .
• En xaneiro, mellor carballo que castineiro .
• En xaneiro, mete obreiro, antes na sebe que na parede .
• En xaneiro, mete obreiro ^{[ 8 ]} .
• En xaneiro, namoreime, en febreiro, caseime ... e amoleime .
• En xaneiro, nin galgo leboreiro nin falcon perdigueiro .
• En xaneiro, pon o alleiro ^{[ 8 ]} .
• En xaneiro sabe o polbo a carneiro ^{[ 14 ] [ 15 ]} .

• En xaneiro, sete lobos no carreiro .
• En xaneiro, sete lobos polo carreiro .
• En xaneiro, trompos o fumeiro .
• En xaneiro, vaite o outeiro: se ves verdegar, ponte a chorar; se ves terrexar, ponte a cantar .
• En xaneiro, verza vella val carneiro ^{[ 16 ]} .
• En xaneiro visita o outeiro: si ves verdegar ponte a chorar, si ves terrexar, ponte a cantar .
• En xaneiro xa a abella pon os pes no salgueiro .
• En xaneiro, xease a auga no caldeiro .
• En xaneiro xiadeiro non ha faguer a ovella mais pisada ca no rigueiro ^{[ 12 ]} .
• Entre xaneiro e febreiro, inverno verdadeiro .
• Eu son o pito caires, que naceu polo xaneiro; se o raposo me non come, hei de cantar no poleiro ^{[ 17 ]} .
• Eu son o pito do cairo, que nacin no mes de xaneiro, se o raposo non me come, he de cantar no poleiro .
• Gato do mes de xaneiro vale un carneiro .
• Inda non veu xaneiro pra pone-lo pe diante do companeiro .
• Lua, a de xaneiro, amor, o primeiro .
• Lua, a de xaneiro; e carino, o primeiro .
• Lua de xaneiro non ten aparceiro .
• Lua de xaneiro non ten companeiro, senon a de agosto, que lle da no rosto .
• Moita chuvia en xaneiro, mala anada no cabaceiro ^{[ 18 ]} .
• Nadal, mollado; e xaneiro, ben xiado ^{[ 19 ]} .
• No menguante de xaneiro corta o teu madeiro .
• No mes de xaneiro rube ao outeiro, si ves verdexar ponte a chorar, si ves negrexar; ponte a beilar ^{[ 20 ]} .
• No mes de xaneiro sobe o outeiro. Se ves verdear ponte a chorar, se ves estercar ponte a cantar .
• No mes de xaneiro, subete ao outeiro; se ves os teus campos verdexar, ponte a chorar; se terrexar, ponte a cantar ^{[ 21 ] [ 22 ]} .
• No mes de xaneiro subete o outeiro, se ves terrexar botate a cantar, e se ves verdexar, botate a chorar .
• No xaneiro busca a lebre co cu no bulleiro .
• No xaneiro pon o sombreiro .
• Non hai amor coma o primeiro nin lua coma a de xaneiro .
• Non hai amor firme coma o primeiro nin lua coma a de xaneiro .
• Non hai lua coma a de xaneiro nin amor coma o primeiro, senon a de agosto, que lle da no rostro .
• Non hai lua coma a de xaneiro nin amor coma o primeiro .
• O ano de xaneiro e o millor carneiro .
• O besugo en xaneiro viste coma un cabaleiro .
• O boi e o leiton, en xaneiro crian rinon ^{[ 23 ]} .
• O dia de san Sebastian ceiba as moscas Satanas .
• O madeiro pra tua casa, cortao no xaneiro .
• O mes de xaneiro e o xeadeiro; febreiro, mulineiro; marzo, esqueiroso; abril, chuvioso; maio, pardo; san Xoan, claro; en seitura, sol; e en agosto, mellor .
• O pito de xaneiro, coa sua nai sobe o poleiro ^{[ 17 ]} .
• O polo de xaneiro, no San Xoan xa esta comedeiro ^{[ 24 ]} .
• O polo de xaneiro polo san Xoan esta comedeiro .
• O polo de xaneiro vale carneiro .
• O polo de xaneiro, polo San Xoan esta comedeiro .
• O polo en xaneiro, coa sua nai sobe o poleiro ^{[ 24 ]} .
• O que en xaneiro non cava os terrons, en agosto queima os collons .
• O que queira comer morrina, coma carneiro en xaneiro e en maio galina .
• O que queira comer morrina, coma en xaneiro carneiro i en maio galina .
• O que sexa meu amigo verdadeiro, vename ver o vinte de xaneiro .

• O Santo Anton verdadeiro e o dazasete de xaneiro .
• O sol de xaneiro non ten companeiro .
• O vinte e un de xaneiro, unha hora por enteiro .
• Obreiro en xaneiro, pan che comera e obra non fara .
• Ollomol de xaneiro vale un carneiro ^{[ 25 ]} .
• Os amores de xaneiro son os que enfrian primeiro .
• Os pitos de xanerio, pouquinos van o poleiro ^{[ 17 ]} .
• Para a tua casa o madeiro cortao no xaneiro .
• Picoreiro subete o picouto, e se no mes de xaneiro veres verdegar, botate a chorar, e se os ves queimados, ponte a bailar .
• Pito de xaneiro non vai coa sua nai o poleiro .
• Pito de xaneiro, vai coa sua nai o poleiro ^{[ 8 ]} .
• Poda en xaneiro, vindima no sombreiro ^{[ 26 ]} .
• Polo aninovo puxome a pita un ovo, e polos Reis xa tina seis ^{[ 27 ]} '
• Polo de xaneiro, cada pruma val dineiro ^{[ 24 ]} .
• Polo rio abaixo vai un pexegueiro que bota pexegos no mes de xaneiro .
• Polo santo Amaro andan os trompos polo tellado ^{[ 28 ]}
• Polo San Anton, xa a galina pon ^{[ 29 ] [ 30 ]} .
• Polo santo Anton xa a galina pon. Pola Candelaria, a boa e a mala .
• Polo san Martino, trompos o camino, e polo santo Amaro, trompos o tellado .
• Polo san Sebastian coida o teu fabal .
• Polo san Sebastian conez o dia o pailan ^{[ 31 ]}
• Polo san Sebastian laranxinas na man .
• Polo san Sebastian medra o dia o paso dun can .
• Polo san Vicente perde o inverno un dente ^{[ 32 ]} .
• Polo san Vicente ten o dia unha hora mais, meta pola manan, meta polo seran .
• Polo san Vicente perde o inverno un dente .
• Polo san Vicente toda a auga e semente .
• Por santo Amaro, trompos o faiado .
• Por santo Amaro, trompos o tellado .
• Por santo Anton, a galina pon .
• Por santo Anton, trompos o caixon .
• Por san Sebaschan, a laranxa na man .
• Por san Sebastian algueira o pailan .
• Por san Vicente da Roda medra o dia unha hora .
• Por san Vicente pon os nabos da semente .
• Por san Vicente, unha hora de creciente .
• Por san Xulian medra o dia un pasino de can ^{[ 33 ]}
• Por san Xullan adianta o dia o paso dun can .
• Porca de xaneiro vai ca sua mai o fumeiro .
• Porco de xaneiro vai ca sua mai o fumeiro .
• Pra tua casa, o madeiro cortado sempre no xaneiro .
• Pra tua casa, o madeiro cortao no xaneiro .
• Queimemo-lo loureiro no mes de xaneiro .
• Quen colle a aceitona antes de xaneiro, deixa o aceite no oliveiro .
• Quen labra no xaneiro labra para o ano enteiro .
• Quen ora en xaneiro, ora para o ano enteiro .
• Raia en xaneiro sabe como o carneiro ^{[ 34 ]} .
• Raia pescada en xaneiro sabe a carneiro .
• San Antonio de xaneiro, se fai sol, bota as pipas o canteiro, e se chove botaas o fumeiro ^{[ 12 ] [ 35 ]} .
• San Martino, trompos o camino; San Amaro, trompos o faiado ^{[ 12 ]} .
• San Sebastian, vinte de xaneiro, cando ceiba a mosca do demo .
• San Vicente do inverno bota unha brasa os regueiros .
• San Vicente pequenino e un santo chirifeiro, que nos da a nosa festa o vinte e dous de xaneiro .
• San Xulian garda o vino e garda o pan ^{[ 36 ]}
• San Xullan, garda vino e pan .
• Santo Anton vello e tristeiro, convida as rapazas ao rezadeiro ^{[ 37 ]} .

• Se chove dia de Santo Anton de xaneiro, pipas o fumeiro, i si esta claro, pipas o canteiro .
• Se chove en Santo Anton de xaneiro, pipas o fumeiro, se non, pipas o canteiro .
• Se chove no dia de San Anton de xaneiro, pipas o fumeiro; e se esta claro, pipas o canteiro ^{[ 38 ]} .
• Se en xaneiro tose o neno, non tenas medo; se tose no mes da sega, pode ir pra terra .
• Se queres ter bo alleiro, pon o allo no xaneiro .
• Se se soubera o que sabe a galina no xaneiro, non quedaba unha no galineiro .
• Se trona en xaneiro, sobe as cubas o fumeiro ^{[ 39 ]} .
• Seco xaneiro, abundancia no graneiro .
• Si se soupera o que sabe a galina no xaneiro, non quedaba unha no galineiro ^{[ 30 ]} .
• Sol de xaneiro, porco o bulleiro ^{[ 40 ]} .
• Tanto diran “Heilas, heilas”, que venan nas quendas xaneiras .
• Todolos dias que pasan de xaneiro son allos que perde de da-lo alleiro .
• Un bo dia de xaneiro e un lobo no quinteiro .
• Un dia bo en xaneiro, mao no eido .
• Verzas en xaneiro saben coma carneiro .
• Xaneiro, alleiro ^{[ 41 ]} .
• Xaneiro aneiro, e febreiro cabriteiro ^{[ 42 ]} .
• Xaneiro arde verdadeiro .
• Xaneiro e oveiro .
• Xaneiro frio ou templado, pasao arroupado .
• Xaneiro mulineiro, nin boa meda nin bo palleiro .
• Xaneiro piardeiro ^{[ 43 ]} .
• Xaneiro quente trae o demo no ventre .
• Xaneiro verceiro, nin boa meda nin bo palleiro .
• Xaneiro, xeadeiro; febreiro, grileiro .
• Xaneiro, xeadeiro; febreiro, verceiro; marzo, airoso; abril, chuvioso; maio, pardo; san Xoan, claro, valen mais estes meses cas suas mulas co seu carro .
• Xaneiro, xiadeiro .
• Xaneiro xiadeiro, febreiro escarabanadeiro, marzo amoroso, abril chuvioso, maio ventoso, San Xoan caloroso, que fai o ano formoso .
• Xaneiro xiado e abril mollado enchen o faiado .

Cantigueiro [ editar | editar a fonte ]

• Ano novo ai nos ven,/ Dios nolo traia con ben,/ Dios nos dea tantas ovellas/ como no ceo hai estrellas ^{[ 44 ]} .
• Ano novo con ben venas,/ como o sol entre as estrelas,/ os cabritos coas cabras/ e os anos coas ovellas ^{[ 45 ]} .
• Chamacheme pito cairo/ Porque nacin en xaneiro;/ Deixame chegar a maio,/ xa cantarei no poleiro ^{[ 46 ]} .
• Chamachesme pita choca/ porque nacin en xaneiro;/ inda tu non e-lo galo/ que canta no meu poleiro ^{[ 47 ]} .
• Chamachesme pito cairo/ porque nacin no xaneiro,/ tu no has de se-lo galo/ que cante no meu poleiro ^{[ 48 ]} .
• Chamachesme pito louco/ ala no mes de xaneiro;/ se me a raposa non come/ hei cantar no teu poleiro .
• Chamasteme pito cairo / porque nascin en xaneiro; / se non me come o raposo / inda che hei d’ir o poleiro .
• De ise outro lado do rio/ ten meu pai un castineiro/ que da peras no San Xoan,/ uvas blancas no xaneiro ^{[ 49 ]} .
• Do outro lado do rio/ ten meu pai un castineiro/ que da castanas e noces/ i aceitunas no xaneiro ^{[ 50 ]} .
• Meu divino san Vicente,/ ollinos de lagarteiro,/ moito me alegras, meu santo,/ o vintedous de xaneiro .
• Meu santino San Anton,/ San Anton o cacholeiro,/ caseime por San Anton,/ volvin a casa solteiro . ^{[ 51 ]} .
• Mina rosa do canizo,/ meu caravel do fumeiro,/ tanto tes no mes de maio/ como no mes de xaneiro ^{[ 52 ]} .
• Naquela banda do rio,/ ten meu pai un castineiro,/ bota castanas no outono/ uvas no mes de xaneiro .
• Naquela banda do rio/ ten meu pai un castineiro,/ da castanas en agosto,/ uvas brancas no xaneiro .
• No alto de aquela serra/ ten meu pai unha tapada/ que da uvas no xaneiro/ e llas non queima a xiada ^{[ 53 ]} .
• Polo mar abaixo, polo mar arriba,/ polo mar abaixo vai unha sardina,/ vai unha sardina, vai un pexegueiro/ que leva pexegos no mes de xaneiro ^{[ 54 ]} .
• San Vicente de Marantes/ e un santo moi galanteiro/ quere que lle fagan a festa/ o vintedous de xaneiro ^{[ 55 ]} .
• ¡Vallame dios! o arado/ cal si labra dianteiro,/ tanto ten no mes de maio,/ como no mes de xaneiro .

Os Reises [ editar | editar a fonte ]

• Ano novo ai nos ven,/ Dios nolo traia con ben,/ Dios nos dea tantas ovellas/ como no ceo hai estrellas ^{[ 56 ]} .
• Ano novo con ben venas,/ como o sol entre as estrelas,/ os cabritos coas cabras/ e os anos coas ovellas ^{[ 57 ]} .
• Aqui non nos deron/nin miga de cousa/De hoxe nun ano estean/debaixo da lousa .
• Cantamosche os Reises/ guedella de cabra/ cantamosche os Reises/ non nos deche nada .
• Cantamoslle os Reis/ guedellos de cabra;/ cantamoslle os Reis/ e non diches nada .
• De lexos chegamos/ os que aqui estamos/ se nos dan licencia/ os Reises cantamos .
• Deannos os Reises,/ senores, por Dios,/ deannos os Reises/ e queden con Dios .
• Dianno-los reises/ un vaso de vino,/ algo do fumeiro/ i os ovos do nino ^{[ 58 ]} .
• Dianno-los reises:/ figos, chourizos e vino/ e tamen algun dineiro/ para merca-lo pantrigo ^{[ 59 ]} .
• Diano-los reises/ anque sean poucos:/ un toucino e medio/ i a mitai do outro ^{[ 60 ]} .
• Esta casa esta faiada,/ faiadina de loureiro;/ que por moitos anos vivan/ os senores que estan dentro ^{[ 61 ]} .
• Moitos anos viva/ a ama da casa/ pois no aguinaldo/ nunca foi escasa .
• Os senores desta casa/ estan todos na cocina;/ hoxe, que e dia de Reises,/ hannos dar unha carnina ^{[ 62 ]} .
• Pandeira de catro esquinas/ ben pudera ser de seis/ ben pudera esta menina/ conmigo canta-los Reis ^{[ 63 ]} .
• Pra leva-los reises/ traguemos un saco,/ dianno-los cartos/ pra mercar tabaco </ref> Xaquin Lorenzo Fernandez 1973, 136. No orixinal: levalos, diannolos .</ref>.
• Pra leva-los reises/ vena ise fardel,/ levades ben cousas,/ podendes comer ^{[ 64 ]} .
• San Jose e mais Maria/ ambos van para Belen,/ iles van cantar os reises,/ cantemolos nos tamen ^{[ 65 ]} .
• Traemos a bota/ para levar o vino/ pa levar os ovos/ o noso cestino .
• Vena logo o aguinaldo/ que nos queremos marchar,/ que temos que ir a outras casas/ tamen os reises cantar ^{[ 66 ]} .
• Vena logo unha copina,/ que a noite esta de xiada;/ escorrentemo-lo frio/ i en honor do Neno vaia ^{[ 67 ]} .
• Vena o aguinaldo logo,/ figos, vino e lacos:/ somos bos de conformar,/ non somos nada lapos ^{[ 66 ]} .
• Venan pra eiqui tres durinos,/ que nesta casa hai fartura/ e nos comemos no ano/ moitas veces bica dura ^{[ 66 ]} .

Notas [ editar | editar a fonte ]

Vexase tamen [ editar | editar a fonte ]

Bibliografia [ editar | editar a fonte ]

• ALVAREZ BLAZQUEZ, Xose Maria : O libro do porco . Coleccion O Moucho 26. Edicions Castrelos, Vigo 1972.
• ANONIMO: Saudade. Verba Galega nas Americas , Mexico 1942-1953. Ed. facsimile do Centro do Ramon Pineiro 2008.
• ANONIMO: Refraneiro do vino. 505 sentenzas recollidas do pobo , Edicions Castrelos, Coleccion O Moucho , Vigo 1968.
• BOUZA BREY, Fermin : "Cantigas populares da Arousa", en Arquivos do Seminario de Estudos Galegos III, 1929, 153-204 [en facsimile II].
• FERRO RUIBAL, Xesus : Refraneiro galego basico , Galaxia, 1987.
• GONZALEZ PEREZ, Clodio : “O refraneiro do mar”, en Coloquio de etnografia maritima , cap. 12. Museo do Pobo Galego 1988, 137-147.
• Gran Enciclopedia Galega
• FRANCO GRANDE, Xose Luis : Diccionario galego-castelan , 2ª ed., Galaxia, Vigo 1972.
• LEMA BOUZAS, Lino (compilador): Ditos e cantigas marineiras . I Encontro de embarcacions tradicionais, Galicia 1993.
• LORENZO FERNANDEZ, Xaquin : Cantigueiro popular da Limia Baixa , Galaxia, Vigo 1973.
• REAL ACADEMIA GALEGA : Diccionario gallego-castellano , 1913-1928.
• RIVAS QUINTAS, Elixio : Frampas, contribucion al diccionario gallego , CEME, Salamanca 1978.
• RODRIGUEZ GONZALEZ, Eladio : Diccionario enciclopedico gallego-castellano . Galaxia, Vigo 1958-1961.
• RODRIGUEZ LOPEZ, Jesus : Supersticiones de Galicia y preocupaciones vulgares . Ed. Celta, Lugo 1974 (1ª ed. 1895).
• VALLADARES NUNEZ, Marcial : Diccionario gallego-castellano , Santiago, Imp. Seminario Conciliar 1884.

Outros artigos [ editar | editar a fonte ]

• O Nadal na cultura popular galega