A seguir recollese a pegada que deixou o can na cultura popular galega , na etnografia e na literatura de transmision oral.

Supersticions [ editar | editar a fonte ]

Conta Eladio Rodriguez ^{[ 1 ]} que en Galicia tinan panico dos cans doentes (enfermos de rabia ), motivo polo que, cando aparecia un, xuntabanse axina os homes armados con paus, fouces e outros apeiros de labranza para darlle caza e matalo. Cando alguen resultaba mordido, levabano a unha fonte e se na auga do pio se reflectia a figura da cabeza dun can era sinal de que estaba infectado.

Santo Outelo ou Eutelo e o santo avogoso para protexer e curar as xentes que foron trabadas por un can doente ou sospeitoso de selo. De feito, o cinamomo ( Melia azedarach ) chamase tamen arbore da rabia e arbore de Santo Outel porque se considera que cura a enfermidade mediante unha infusion feita coa casca, as follas e as flores e o rezo de ensalmos coma estes ^{[ 2 ]} :

• Can da rabia,/ tente en ti,/ que o San Alauterio/ esta no medio de min e de ti .
• Detente, can doente,/ como Dios se tuvo en si./ San Outelino bendito/ no medio de min e de ti .

Ramon Cabanillas escribiu un poema sobre O can da rabea , que inclue estes versos:

Supeto, un can que babeando acora
prantase na cancela, a lengoa fora
y-o mirar abravado y-encendido
O vel-o erguese o mozo decontado
e collendo a rabela d'un arado
ponse a berrar: ¡Un can adoecido!

...

O brincar un valino d-un ruleiro
tiralle un mozo as pernas un fungueiro
y-o ferido animal cai dando rolos
Outro mozo, no istante, erguendo o sacho
tan ben lle acerta que o fenderlle o cacho
pol-o camino vertense os miolos .

Ramon Cabanillas ^{[ 3 ]}

Animais fantasticos [ editar | editar a fonte ]

Existen certas aparicions fantasticas protagonizadas por cans ^{[ 1 ]} :

• Can branco : vision fantastica que se aparece de noite nos caminos e que mira tristemente a quen se atopa. Ainda asi, crese que e de bo agoiro.
• Can negro : aparicion fantastica en forma de can de cor negra, que se aparece nos caminos. Considerase de mal agoiro.
• Can do mar : ser fantastico con forma de can grande e negro, que sae do mar oubeando furiosamente.
• Cadela das tetas longas : ser fantastico que aparecia durante a noite anunciando a morte. Tina a forma dunha cadela branca cunhas mamas que case lle arrastraban polo chan e botando lapas de lume pola boca. Por veces era tan grande coma un cabalo e podia partirse en duas metades. Tan pronto ladraba coma un can que beaba coma un carneiro, grallaba coma un corvo ou choraba coma unha carpideira nun enterro.

Lexico [ editar | editar a fonte ]

Tipos de cans

• Can coenlleiro : o especializado na caza do coello.
• Can danado : can doente.
• Can de axuda : can de defensa do seu amo.
• Can de busca : can de caza.
• Can de caste : can de raza, non cruzado.
• Can de caza : can que se dedica a cazar.
• Can de gando : can de gran tamano, que vai co gando o monte para defendelo dos ataques do lobo.
• Can de montana : ver can de gando'.
• Can de palleiro : can do pais, que adoitaba dormir no palleiro, e de ai o seu nome.
• Can do mar : peixe da familia das quenllas.
• Can doente : can enfermo de rabia
• Can faldreiro : can de pequeno tamano, que adoita estar nas faldas das mulleres.
• Can grande : antiga moeda de dez centimos de peseta, tamen chamado patacon .
• Can guicho : can perdigueiro.
• Can ladrador : can que ladra moito e frecuentemente.
• Can lebreiro : especializado na caza de lebres e coellos.
• Can maior ( Canis Major ): constelacion que comprende a estrela Sirio, a mais brillante do ceo nocturno da Terra.
• Can menor ( Canis Minor ): constelacion austral, formada so por duas estrelas.
• Can ovelleiro : can especializado a pastorear ovellas.
• Can pequeno : moeda de cinco centimos de peseta, tamen chamada cadela.
• Can perdigueiro : raza de cans de grandes orellas, especializado na caza de perdices.
• Can rabeno: can o que lle cortaron o rabo total ou parcialmente.
• Can raposeiro : can especializado na caza do raposo.
• Can sen dono : can vagabundo, que anda errante polos caminos.
• Can ventador, can venteador : can de caza que segue a esta polo olfacto.

O can como metafora

• Cadela : moeda de pouco valor;
• Cadela : fig. muller de xenio vivo, que se alporiza por nada.
• Cadela : pan pequeno feito coa masa sobrante.
• Cadela : lorcho bravo.
• Cadela, cadelucha : nome xenerico de diferentes moluscos.
• Cadela da verdura : verme da col ( Helicoverpa armigera ).
• Cadela das patacas : verme que ataca as patacas .
• Cadela de cen patas : cempes .
• Cadela de frade : forcadela, rapacarallas ( Forficula auricularia ). Crese que e quen de meterse polo oido da xente ata perforar o timpano e poner os ovos no fondo do conduto auditivo ^{[ 4 ]} .
  • Cadela de faldras, cadela dos frades, cadela faldrexa .
  • Cadela lareta, cadela lavada : ver cadela de frade .
  • Cadelina do demo : ver cadela de frade .

Locucions [ editar | editar a fonte ]

• A paso de cadela : a paso lixeiro, rapido ^{[ 5 ]} .
• Apupar a un como un can : perseguir a un con insultos e burlas ^{[ 1 ]} .
• Atar os cas con longainzas : dise cando se promete algo imposible, para enganar a alguen ^{[ 6 ]} .
• Botar os cans a un : recibir mal a unha persoa, con berros e malos xestos, botarlle fora ^{[ 1 ] [ 4 ]} .
• Botarlle un can a un : ver botar os cans .
• Cara de can : dise da persoa fea, que ten cara de poucos amigos, que pon mal xesto, que e antipatica ^{[ 1 ] [ 4 ]} .
• Carinento coma un can : moi carinoso, docil, obediente.
• Coma cas e gatos : ver levarse coma o can e o gato .
• Comer coma o can dos gardas : comer moito ^{[ 7 ]} .
• Como can con vincha o rabo : dise de quen marcha fuxindo, corrido e avergonzado.
• Como ir a caza sin can : facer algo por perder o tempo.
• Contarlle os pelos a un can : pretender algo que resulta imposible conseguir. Tamen se aplica a alguen que e moi espelido.
• Correr a un coma un can : acosar a alguen, perseguilo.
• Despertar o can que dorme : equivale a buscar tres pes o gato.
• Facer como os cans grandes cos pequenos : ignorar os ataques ou criticas daqueles a quen se considera inferior ou mais debil.
• Fame de can : fame grande
• Ir os cans onde non os chaman : dise de quen se entromete onde ninguen o chama, nin lles importa nada ^{[ 8 ]} .
• Levarse como o can e o gato : estar rifando permanentemente, levarse mal con outro ^{[ 4 ]} .
• Meter os cas na bouza : sementar xoio entre uns e outros, levantar inimizades entre uns e outros, para que sexan os outros os que actuen e sen tomar partido por ninguen ^{[ 1 ] [ 4 ] [ 8 ]} .
• Morrer adoecendo coma un can : morrer desesperado, entre fortes dolores.
• Morrer como un can : morrer na miseria, no mais absoluto abandono, sen que ninguen o coide nin se compadeza ^{[ 1 ] [ 4 ]} .
• Non hai can que o roa : aplicase a algo insoportable, incrible ou que ninguen pode entender.
• Non parar nin os cans : dise cando vai un frio intenso.
• Non quedar can tras palleiro que non cachease: dise tras escudrinar atenta e minuciosamente un lugar.
• ¡Non teno nin cadela ! : dio quen non ten un pataco ^{[ 1 ]} .
• Non valer o que o rabo dun can : non valer nada unha cousa, non ter en consideracion a alguen ^{[ 1 ] [ 4 ]} .
• ¡O meu can pillou unha mosca! : dise cando ocorre algo pouco habitual ou cando alguen acerta algo por pura casualidade ou propon unha solucion que resulta obvia ou xa proposta por outro ^{[ 1 ] [ 9 ]} .
• Parecer un can sin dono : dise da persoa que anda e vive soa, que carece de amigos ^{[ 1 ] [ 4 ]} .
• Pasar vida de can : vivir con grandes traballos e privacions ^{[ 1 ]} .
• Pelexar os cas pola carniza : dise das leas entre os politicos, entre os membros da curia, entre os herdeiros ^{[ 8 ]} .
• Poner a un coma un can : insultar a alguen, ofendelo ^{[ 1 ]} .
• Ponerse feito un can : alporizarse moito, enfadarse ^{[ 1 ]} .
• Resultarlle un can calzado : dise de quen levou un chasco, ou que resultou burlado ^{[ 1 ]} .
• Sairlle [a alguen] o can sen rabo : levar un chasco ^{[ 8 ]} .
• Se fora un can mordiate : dise cando alguen esta buscando algo que ten diante e non o ve.
• Ser un can ceboleiro : dise de quen nunca rexeita unha invitacion e come ali onde o inviten ^{[ 10 ]} .
• Ser un can das merendas : ver Ser un can merendeiro ^{[ 11 ]} .
• Ser un can merendeiro : dise de quen vai de casa en casa levando contos, e faino aproveitando as horas nas que resulta probable ser convidado a comer algo sen ter que pedilo ^{[ 1 ] [ 4 ]} .
• Ser un can sin dono : dise de quen leva unha vida desordenada e sen que ninguen o controle ^{[ 8 ]} .
• Ser un can vello : dise de quen, por idade e experiencia, portase con cautela e precaucion, sendo imposible enganalo ^{[ 1 ]} .
• Ser can vello no lugar : aplicase a quen sabe todolos andares de todolos vecinos dun lugar.
• Ter carne de can : ter unha persoa moito aguante ou resistencia.
• Tratar a un coma un can : maltratar a alguen, tratalo con desprezo ^{[ 1 ]} .
• Volver o pasado, como o can o trousado : reincidir nalgun vicio ou falta, como o can que volve a comer o que acaba de vomitar ^{[ 1 ]} .

Refraneiro [ editar | editar a fonte ]

• Amigos, coma o can e o gato .
• As veces ruin cadela roe boa correa .
• Cando o can quer a cadela, ofrecelle farela .
• De can, cadela; e de cadela, can .
• De coxo e can rabelo, librenos Dios como do demo .
• Dous lobos a un can, ben o comeran .

Cantigueiro [ editar | editar a fonte ]

• A porta de cas te mordan,/ malos gatos te rabunen,/ que vena un boi que te escorne/ i a morte que te apatule ^{[ 12 ]} .
• A sogra da mina irma/ ten un xenio de cadela;/ mina irmancina querida/ vas pasar a vida negra ^{[ 13 ]} .
• Almendrinas nas orellas/ tamen as ten o meu can;/ cando vai atras das lebres/ xempre pensa que lle can ^{[ 14 ]} .
• Andas abaixo i arriba,/ pensas que ninguen cho sabe;/ sabecho Dios, todo o mundo/ e tamen o can do abade ^{[ 15 ]} .
• Andas de abaixo pra arriba,/ coidas que ninguen cho sabe;/ sabeo Dios e todo o mundo/ e a cadela do abade ^{[ 16 ]} .
• Aquela vella/ porque era vella/ quer que lle fagan/ a cama de pedra/ i a cabeceira/ un can polo rabo/ pra cando esperte/ que bote un trago ^{[ 17 ]} .
• Asubiasme de lonxe/ como a can que anda perdido;/ eu non son can de palleiro/ que entenda por asubio ^{[ 18 ]} .
• Calate, vaite calando,/ cara de cinta marela,/ que te teno retratado/ no cu da mina cadela ^{[ 19 ]} .
• Cando non hai que facer/ ¿que faran os catalans?/ Andaran pola ribeira/ tirando pedras aos cans ^{[ 20 ]} .
• Cando non hai que pescar/ ¿que faran os catalans?/ Andaran pola ribeira/ tirando pedras os cans ^{[ 21 ]} .
• Chamachesme cachorrino,/ mais eu non mordo a ninguen,/ que se ladro a tua porta/ e porque che quero ben ^{[ 22 ]} .
• Como queres que te queira/ se me perdiche o amor?/ No monte o can vai chorando/ que perdeu ao seu senor ^{[ 23 ]} .
• Dime, por Dios, Catelina,/ quen te meteu nistes tratos;/ o teu pai e carpinteiro,/ foxenlle os cas cos cabacos ^{[ 24 ]} .
• Dime por Deus, Mariquina,/ ¿Quen te meteu neses tratos?/ Teu pai e mal carpinteiro,/ Foxenlle os cas cos cabacos ^{[ 25 ]} .
• Ei vai Luisa de Guinio,/ corre coma unha cadela,/ busca-los dentes do burro/ pra faguer unha peineta ^{[ 26 ]} .
• Este pandeiro que toco,/ este que teno na man,/ este pandeiro que toco/ e de pelexo de can .
• Eu pedinlle o Maio/ a un capitan,/ non me tuvo que dar/ mais qu’a cabeza dun can .
• Eu teno un can de palleiro/ que de noite anda ceibado,/ ten coidado, Maruxina,/ Maruxina ten coidado ^{[ 27 ]} .
• Eu teno un cansino/ que baila abofe,/ que baila a muineira/ na punta dos pes,/ na punta dos pes,/ da un brinco pra tras/ e tocalle as cunchas/ no chascarraschas ^{[ 28 ]} .
• Inda che hei de botar unha/ por riba dunha cancela,/ que tu non has de negar/ que es filla dunha cadela ^{[ 29 ]} .
• Indo por ali abaixo/ troquei un can por un galgo;/ a sangre toda e bermella,/ quen ten dineiro e fidalgo ^{[ 30 ]} .
• Iste pandeiro que toco/ e da pelica dun can/ que me morreu de morrina/ a porta dun sancristan ^{[ 31 ]} .
• Ladran os cas na carreira,/ ladran os cas, alguen ven,/ os mozos desta outra noite/ quedaron vir polo pe ^{[ 32 ]} .
• Ladran os cas na carreira,/ ladranlle non sei a quen,/ son os mozos de onte a noite/ quedaron de vir e ven ^{[ 33 ]} .
• Meu sinor Santo Tome,/ sodes un santo moi bo,/ pois sodes can polo "to"/ e carneiro polo "me" .
• Na mina vida tal vin/ nesa aldea de Serans:/ unha cadela con pitos,/ unha galina con cans ^{[ 34 ]} .
• No nabal do meu sogro/ acitaronme os cas/ e saiu a mina sogra/ cunha chanca na mau;/ coa chanquina na mau/ i o zapato no pe;/ ela a min tenme rabia,/ eu ben sei por que e ^{[ 35 ]} .
• No portal do meu sogro/ apurraronme os cans/ e saleu mina sogra/ cunha tranca na man ^{[ 36 ]} .
• O can, o can,/e maila cadela,/roeulle as enaguas/a sena Manoela ^{[ 37 ]} .
• O home de neno e rei/ e de mozo capitan,/ de casado pasa a burro/ e de vello queda en can ^{[ 38 ]} .
• Ollos blancos, ollos negros,/ tenos a mina cadela/ para ir corre-los coellos/ nos montes de Paradela ^{[ 39 ]} .
• Os mocinos de Gaias/ vedelos acola van:/ os pequenos antre os grandes/ levan o paso do can ^{[ 40 ]} .
• Pasei pola tua porta,/ tropecei con mal camino,/ cun can morto que ladraba/ metido nun buratino./ Vaite de ai, feiticeiro,/ non me venas atentar/ que mentira me parece/ que un can morto ha de ladrar ^{[ 41 ]} .
• Pensaches por ser moi rica/ que xa me tinas seguro;/ tes un xenio de cadela/ i eu non nacin pra burro ^{[ 42 ]} .
• Pola porta do tio Pedro/pasou o can do tio Miguel/cunhas polaininas novas/remontadas de burel ^{[ 43 ]} .
• Por berrar ¡Viva San Roque!/ prenderon a meu irman./ Agora que xa esta solto:/ ¡viva San Roque e o can! ^{[ 44 ]} .
• Por berrar ¡Viva San Roque!/ prenderon a meu irmau;/ agora que xa o soltaron/ vivan San Roque e o can ^{[ 45 ]} .
• Sai de ei, can narigudo,/ sai, penachos de carneiro,/ sai, que te quero ver ben,/ pois eu non che teno medo ^{[ 46 ]} .
• San Roman que en Roma estas,/ gardame de can doente e por danar,/ son morto de mal do atopo,/ son vivo do mor perigro,/ san Roman sexa comigo .
• Se queres que vaia e vena/ de noite polo lugar/ manda cala-la cadela/ que non fai senon ladrar./ A cadela non a prendo/ porque non teno outro can;/ se non podes vir a noite/ ven mana pola mana ^{[ 47 ]} .
• Se queres que vaia e vena/ de noite polo lugar/ manda cerrar a cadela/ que non fai sinon ladrar .
• Se queres que vaia e vena/ de noite por o lugar,/ manda prender a cadela/ que non fai senon ladrar ^{[ 48 ]} .
• Si queres, mina menina,/ que che vaia visitar/ manda prender a cadela/ que non fai senon ladrar ^{[ 49 ]} .
• Si queres que vaia e vena/ menina o teu lugar/ has de prender a cadela/ que non fai senon ladrar ^{[ 50 ]} .
• Teno andado moito a caza,/ nunca vin unha carriza:/ non sei se era dos cas,/ se era da mina perguiza ^{[ 51 ]} .
• Teno un can - que se chama Jose/ que baila o fandango - coa punta do pe./ Teno un can - que veu da Marola/que baila o fandango - cunha perna sola ^{[ 52 ]} .
• Teno un cancino que toca/ i outro que bailla moi ben,/ temos con que adivertirnos/ mina muller e mais eu ^{[ 53 ]} .
• Teno un cansino na horta/ preso con unha cadea,/ a min tamen me prendeu/ aquela linda morena ^{[ 54 ]} .
• Unha vella tina un can/ por baixo da cama onde ela dormia;/ cando a ella espertaba/ o can ladraba i a vella decia:/ “Malos raios che parta o can,/ que mal agradeces/ o pan que che dan” ^{[ 55 ]} .
• Vaite a merda, vaite a merda,/ por riba dunha cancela/ inde che hei facer comer/ as tripas dunha cadela ^{[ 56 ]} .
• Vaite de ai, carpinteiro,/ non me venas a tentar,/ como pode ser un can/ despois de moito ladrar ^{[ 57 ]} .
• Vale mais quererlle a un can/ que a un home terlle amor;/ o can xempre garda a porta/ i o home xempre e treidor ^{[ 55 ]} .

Notas [ editar | editar a fonte ]

Vexase tamen [ editar | editar a fonte ]

Bibliografia [ editar | editar a fonte ]

• ANONIMO: Saudade. Verba Galega nas Americas , Mexico 1942-1953. Ed. facsimile do Centro do Ramon Pineiro 2008.
• BOUZA BREY, Fermin : "Cantigas populares da Arousa", en Arquivos do Seminario de Estudos Galegos III, 1929, 153-204 [en facsimile II].
• CASAS, Alvaro das (colector): "Pra un canzoneiro de Noia", en "Arquivo Filoloxico e Etnografico de Galiza", en Nos 95, 15.11.1931.* ANONIMO: Saudade. Verba Galega nas Americas , Mexico 1942-1953. Ed. facsimile do Centro do Ramon Pineiro 2008
• CERVINO FERRIN, Mª Victoria : "Fraseoloxia e paremioloxia de Sebil, 2", en Cadernos de Fraseoloxia Galega 15, 2013, 441-462.
• FERRO RUIBAL, Xesus (dir.) e outros: Diccionario dos nomes galegos . Ir Indo, Vigo 1992.
• LEMA BOUZAS, Lino (compilador): Ditos e cantigas marineiras . I Encontro de embarcacions tradicionais, Galicia 1993.
• LORENZO FERNANDEZ, Xaquin : Cantigueiro popular da Limia Baixa , Galaxia, Vigo 1973.
• OTERO ALVAREZ, Anibal : Vocabulario de San Jorge de Piquin , Verba anexo 7, Universidade de Santiago, 1977.
• PEREDA ALVAREZ, Jose Maria : "Aportaciones lexicas y folkloricas al estudio de la lengua gallega", en Douro Litoral 1953, 5ª serie, VII-VIII, pp. 19?52.
• PEREZ BALLESTEROS, Jose : Cancionero popular gallego y en particular de la provincia de la Coruna 1885-1886; reed. facs. Akal, Madrid 1979.
• REAL ACADEMIA GALEGA : Diccionario gallego-castellano , 1913-1928.
• RIVAS QUINTAS, Elixio : Frampas II, contribucion al diccionario gallego , Alvarellos, Lugo 1988.
• Elixio Rivas Quintas: Frampas, contribucion al diccionario gallego , CEME, Salamanca 1978.
• RODRIGUEZ GONZALEZ, Eladio : Diccionario enciclopedico gallego-castellano , Galaxia, Vigo 1958-1961.
• RUBINOS CONDE, Miguel : "Da roda para a piola: refrans e frases do sur de Galicia", en Cadernos de Fraseoloxia Galega 15, 2013, 487-502.
• SOBREIRA, Juan : Papeletas de un diccionario gallego (1792-1797), ed. de J. L. Pensado Tome, Instituto de Estudios Orensanos, Ourense 1979.
• Juan Sobreira Salgado: "Vegetables de Galicia" seguido dunhas " Retractaciones" e duns "Documentos justificativos de la nomenclatura botanica gallega" (1790), ed. de J. L. Pensado Tome en Opusculos linguisticos del siglo XVIII , Galaxia, Vigo, 1974, pp. 241?267.
• SOTO ARIAS, Mª Rosario: "Notas para un estudo dos refrans haxiocronoloxicos", en Cadernos de Fraseoloxia Galega 15, 2013, 347-370.

Outros artigos [ editar | editar a fonte ]

• Can
• Cadela das tetas longas