Mosteiro de Santa Maria de Aciveiro
Santa Maria de Aciveiro
e un
mosteiro
medieval
beneditino
que vertebrou a vida economica e social da
Terra de Montes
desde a sua fundacion no
seculo XII
ata a
exclaustracion
producida pola
desamortizacion
no
seculo XIX
, concretamente no ano
1842
, data da sua poxa.
O mosteiro situase na parroquia de
Santa Maria de Aciveiro
, concello de
Forcarei
, na
comarca de Tabeiros - Terra de Montes
, no montanoso interior da
provincia de Pontevedra
. Esta situado a caron do antigo camino de
Vendas de Naron
a
Folgoso
a unha
altitude
de case mil metros, preto do antigo camino que uniria
Lucus Augusti
coa costa
pontevedresa
atravesando a soidade da
Serra do Candan
na epoca
romana
.
E considerado
Monumento Historico Artistico
desde o ano
1931
e, na actualidade, considerado
Ben de Interese Cultural
.
A superficie total do recinto e de 46.658 m², dos cales 5.896 m² corresponden propiamente ao edificio cenobial e a
igrexa
anexa, 2.125 m² ao
adro
do conxunto e 37.629 m² as tres leiras de labor agricola anexas.
Claustro das procesions acaroado a igrexa
A data da sua fundacion posiblemente sexa a documentada no chamado
Tombo Grande
(
1617
) do mosteiro, que toma como referencia unha inscricion situada na parede sur da igrexa monacal que establece o
4 de febreiro
do ano
1135
como o momento no que doce relixiosos beneditinos de
Claraval
, chamados polo rei
Afonso VII
, proceden a sua constitucion.
A mesma obra pon en relacion a fundacion do mosteiro co afan fundacional do emperador Afonso VII e resalta a importancia da fundacion facendo fincape no numero de monxes fundadores, doce, a diferenza doutras fundacions similares da epoca que se realizaban cun numero moi inferior de monxes e que logo chegarian a cifra de 106.
Na confirmacion de mosteiros que formaban parte da
diocese de Santiago
feita no ano
1154
polo papa
Anastasio IV
figura entre eles este de Aciveiro.
Doutra inscricion
[
1
]
da igrexa que sinala o ano
1170
parece deducirse a data de incorporacion da comunidade relixiosa a
orde do Cister
, pese a que a interpretacion desta inscricion e obxecto de distintas interpretacions por parte dos historiadores, polo que na actualidade a data que se valora como mais segura para sinalar a incorporacion ao Cister e a do ano
1225
.
[
2
]
Porta de acceso a sancristia
O seu primeiro abade e fundador foi Pedro, que faleceria cara ao ano
1160
sucedendoo no cargo Pedro Martinez, nobre galego, posiblemente natural da propia Terra de Montes, e que fixo importantes
doazons
ao mosteiro. Ambos foron persoas de gran prestixio no seu tempo.
Trala morte de Pedro Martinez sucedeuno no cargo o abade Xoan (cara ao ano
1200
ou
1201
). Entre o ano
1250
e
1255
morreu Xoan e sucedeuno no cargo o abade Diego.
A figura mais destacada que deu este mosteiro foi a do abade conecido como san
Gonzalo das Penas
, que gobernou a comunidade desde o ano
1429
ata o seu falecemento cara ao ano
1475
. Trala sua morte o pobo deulle tratamento de santidade e teceu ao seu redor lendas como a recollida por
Ramon Cabanillas
na obra
O oso de Oseira
.
Desde principios do
seculo XV
a poderosa casa de Ulloa (daquela, o cabeza de familia era
Lope Sanchez de Ulloa
) converteuse en
encomendeira
deste e doutros mosteiros. Estas posesions pasaron a casa de Altamira como consecuencia do matrimonio entre
Vasco Lope de Ulloa
e
Ines de Moscoso
. Este feito contrariou a
Sancho Sanchez de Ulloa
, irman de Vasco, polo que, xunto co arcebispo
Alonso II de Fonseca
, apoderouse de todas as terras herdadas polo 1º conde de Altamira
Lope Sanchez de Moscoso
. Este pediulle auxilio a
Diego de Andrade
e obtiveron a restitucion de todo do que fora despoxado cando xa se dirixian a
Santiago de Compostela
co seu exercito para presentar batalla.
Unha figura semellante a encomenda e que proliferou nesas datas foron os abades comendatarios, abades que a maior parte das veces non residian no mosteiro e limitabanse a recibir as rendas sen prestar a cambio ningun beneficio ao mosteiro. Exemplo desta figura en Aciveiro foi o bispo de Catania no ano
1493
.
Incorporacion a Congregacion de Castela
[
editar
|
editar a fonte
]
Vista xeral das estancias monasticas.
Coa incorporacion da comunidade no ano
1518
a Congregacion de Castela esta figura desapareceu.
Entre os anos
1571
e
1577
, rexendo a casa frei Ambrosio de Acuna, o mosteiro acadou o seu maximo esplendor economico e o maior numero de relixiosos chegando ao cento deles.
Outro presidente-abade foi frei Martin del Pueyo que rexeu a comunidade durante dous trienios (
1581
a
1587
) e actuou como subprior case vinte anos mais. Durante o seu mandato, ante a falta de espazo, estableceuse a obra de construcion do edificio monacal que chegou ata nos. Iniciaronse as obras pola fachada da igrexa, que tamen foi reformada, no ano
1586
e foi mestre de obras Xoan da Fonte, vecino de Aciveiro.
No ano
1589
os inquisidores de Compostela, ante o temor de que
Drake
(que cercaba A Coruna) atacase Santiago, trasladaron "os papeis e facenda" do
Santo Oficio
a este mosteiro.
Durante toda a sua historia o mosteiro mantivo unha gran cantidade de preitos relacionados coas suas propiedades e privilexios. Esta cantidade era tal que a comunidade mantina frades residindo case ininterrompidamente en
Santiago
,
A Coruna
e
Valladolid
para ocuparse da sua tramitacion e defensa dos intereses do mosteiro. Algun dos preitos de maior sona foron un no seculo XIII contra o
mosteiro de Melon
ou outro no
seculo XVII
contra o arcebispo de Santiago
Xoan de San Clemente
, entre os moitos tidos coa se compostela e o Xuiz da Terra de Montes.
Sostivo un colexio de teoloxia moral xunto co mosteiro de
Xunqueira de Espadanedo
.
Nave central e capela maior do templo
Na noite do
7 de novembro
do ano
1649
prendeuse un lume que queimou gran parte do mosteiro incluindo a totalidade da biblioteca. So o Tombo Grande dos documentos relativos ao mosteiro se conservou.
Entre o ano
1797
e o
1800
pechou o colexio sendo trasladado a
Salamanca
e ao
mosteiro de la Santa Espina
de
Valladolid
.
O
30 de abril
de
1809
, na escena da
guerra da Independencia espanola
, o exercito frances na procura do xefe de alarmas de Montes queima "todo e canto habia de util na casa e igrexa". Despois deste ataque volveronse emprender obras de reconstrucion que foron levadas a cabo polo mestre arquitecto Jose de Castro Vallejo, que entre
1801
e
1830
traballou neste e outros mosteiros galegos.
Un dos relixiosos mais prestixiosos do mosteiro foi frei Bernardo Carrasco, que rexeu a comunidade entre os anos
1823
e
1826
sendo ao tempo catedratico numerario de lingua grega da
Universidade de Alcala de Henares
xunto co doutor don frei Clemente Barbanejo, catedratico de vesperas na mesma universidade e tamen membro de Aciveiro.
Durante o
Trienio liberal
(
1821
a
1823
) disolveuse a comunidade, que en parte se reunificou coa volta do
absolutismo
. O fin da comunidade chegou a mediados do ano
1835
coa
desamortizacion de Mendizabal
. No lugar quedaron 3 relixiosos co obxecto de conservaren os seus bens e mantelo en pe. Finalmente no ano
1842
realizouse a liquidacion e poxa do patrimonio do mosteiro.
Cruceiro de Aciveiro
Desde as suas orixes foi obxecto de importantes doazons reais e da nobreza galega. O escrito mais antigo conservado no ano
1617
era un privilexio datado no ano
1193
outorgado polo rei
Afonso IX
, polo que se lle concedia ao mosteiro a actual vila de
San Tome de Pineiro
no concello de
Marin
.
Novos privilexios reais recibiu o mosteiro nos primeiros anos do
seculo XIII
. Deste xeito, nestes primeiros tempos do mosteiro os seus bens estendianse polas actuais
provincias de Pontevedra
,
Ourense
,
Lugo
e
Leon
.
O rei
san Fernando
tamen fixo novas doazons ao mosteiro. De novo cara ao ano
1275
houbo unha doazon real de mans de
Afonso X o Sabio
, ultima doazon real conecida. A partir desta data desconecense novas doazons rexias, feito motivado pola falta de documentos, perdidos no incendio sofrido polo mosteiro no
seculo XVII
e o saqueo do mosteiro por parte do exercito
napoleonico
no ano
1809
.
Ao mesmo tempo tamen foi obxecto de importantes doazons particulares de nobres. Algunhas das mais importantes son a feita por Urraca Fernandez, filla do conde
Fernando Perez de Traba
, o
3 de agosto
do
1237
[
3
]
; a feita por
Teresa Yanez de Deza
, muller de
Alonso Suarez de Deza
, o
10 de marzo
de
1262
, que ademais encomenda ser sepultada no mosteiro; a de Bernardo, bispo de
Badaxoz
e que fora coengo de
Santiago
, o
29 de abril
de
1306
, que doa bens que tina en
Arzua
; ou as feitas pola familia dos Churruchaos, como a de
Aldonza Fernandez Churruchao
, nai de
Afonso Perez Gallinato
(o asasino de
Sueiro Gomes de Soutomaior
), que manda ser sepultada no mosteiro ao tempo que lle doa bens, doazon a que a seguiron varias dos seus fillos.
O mosteiro era considerado entre o grupo de mosteiros economicamente modestos, xunto co de san
Clodio
,
Xunqueira de Espadanedo
ou Penamor. As extensas posesions do mosteiro incluian cotos, terras aforadas, encomendas, beneficios parroquiais, granxas, neveiras (establecendose obrigas para xuntar a neve e carrexala ata as neveiras), gando etc.
Fachada de entrada ao mosteiro.
Sobre as encomendas o mosteiro tina poderes plenos no ambito civil, criminal, eclesiastico e economico. O feito de que a maioria das posesions se atopaban na Terra de Montes, e de que estas se atopaban na xurisdicion da Mitra Compostela, propiciou que estes dereitos foran obxecto de moitos preitos cos arcebispos de Santiago. Esta loita rematou no
seculo XVII
cando os tribunais fallaron a favor da mitra compostela, despoxando o mosteiro de todos os poderes agas do economico.
O gando era un dos piares economicos da comunidade. Por medio de concertos coas freguesias e comarcas limitrofes controlaban tanto o gando domestico como o bravo que vivia en liberdade, asi como o uso dos pastos, xa que do privilexio do seu uso so contaban os vecinos de Aciveiro, Pereira e Duas Igrexas.
Acurrando o gando no claustro de entrada do mosteiro, coa colaboracion dos vecinos das encomendas, realizaban un control efectivo sobre os animais que se atopaban nos seus montes e encomendas. A importancia destes actos fixo que o arquiveiro do Tombo Grande de 1617 deixara por escrito instrucions para facer destes curros un feito menos violento que o que acontecia habitualmente.
Complementaba a explotacion das fragas e devesas, estando prohibida a corta de lena sen licenza do mosteiro.
Un dos servizos mais necesarios para o mosteiro, e polo tanto do que se conservan maiores referencias, era o transporte de vino desde as vinas que posuia no
ribeiro do Avia
. Para satisfacer esta necesidade tinan establecidas unha serie de obrigas para transportarlle o prezado liquido aos moradores das encomendas, que se vian obrigados a elas por diversas causas: por razon de senorio, antiga vasalaxe, dereitos de foro ou en compensacion polo desfrute dos bens do mosteiro, principalmente o dereito a que o gando puidese pacer nos montes propiedade do mosteiro.
As neveiras propiedade do mosteiro nos montes do Candan tamen foron unha fonte importante de ingresos, a diferenza dos outros mosteiros do cister galegos que non comerciaban co produto das suas neveiras. Comerciaban coa neve surtindo as cidades galegas e levandoa a outras cidades do interior da meseta. Durante o
seculo XVII
o mosteiro perdeu a exclusividade celosamente protexida e comezaron a proliferar neveiras pertencentes a particulares e a outras institucions, como o cabido de Santiago ou a Audiencia da Coruna, polo que as neveiras do mosteiro perderon moito do seu valor.
Cabeceira romanica da igrexa.
E unha
igrexa
de tres naves e tres absidas e configurase como unha mostra exemplar da arquitectura do
romanico
galego. Conserva a sua fabrica orixinal dun romanico serodio e caracterizado pola escaseza ornamental. Ten como fonte de inspiracion a
catedral de Santiago
. Desconecese a data de inicio das obras (que comezarian como era costume pola
cabeceira
). Foi obxecto de importantes restauracions entre as que se atopan as dos anos
1606
,
1759
e
1911
.
No
muro
norte conservase a unica porta da antiga fabrica romanica que chegou aos nosos dias. Componse de duas series de
arcos
e
columnas
, unha delas estriada, e
capiteis
historiados. As arquivoltas adornanse con cadeas, estrelas caladas, flores e axadrezado.
As
absidas
laterais son semicirculares cara ao exterior e en
pentagono
irregular ao interior, a central e pentagonal. As laterais son de menor dimension que a central tamen mais alta, e tenen menos decoracion. A absida meridional describe tres cuartos de circulo, carecendo de tramo recto. A absida central componse dun tramo recto limitado ao oriente por un
contraforte
e a parte pentagonal.
A absida central posue semellanzas coa igrexa
bernalda
de Penamor. Dividese en cinco tramos separados por columnas entregas
[
4
]
. de
bases
aticas con garras,
fustes
de quince semitambores e capiteis vexetais entre duas
pilastras
cuadrangulares. En cada un deles abrese unha venta de arco semicircular con
arquivolta
sostido por un par de columnas, unhas de capiteis e bases entregas e outras so acaroadas. A
cornixa
sostense por
canzorros
de diversa tipoloxia xunto con estrelas e circulos calados e unha franxa axadrezada que arrodea pola metade todo o conxunto. Os capiteis son distintos vexetais, de arquivolta en aresta.
Virxe situada na portada do templo.
A fachada do templo foi totalmente modificada, non conservando nada da sua fabrica romanica. Caracterizase pola sua sobriedade. A sua construcion foi rematada no ano
1792
e sobre o
timpano
destaca unha antiga imaxe da
Virxe
co neno no regazo. Sobre ela abrese un van cuadrangular abucinado. A fachada rematase cunha cruz sobre un
pedestal
e a esquerda do conxunto situase o
campanario
cunha
espadana
composta de dous corpos, que foi restaurada no ano
1911
ao ter sufrido graves danos por un raio en xaneiro do ano
1900
.
Fronte a fachada, na explanada atopase un
cruceiro
, obra do natural de Quireza
Francisco Ferreiro
no ano
1893
, no que se representa a figura do Redentor, unha
Veronica
e no reverso a Inmaculada Concepcion sostida por anxos.
Detalle do falso
triforio
da nave central.
De
planta basilical
, dividese en tres longas
naves
, coa central mais ancha que as laterais, e que se alzan a grande altura soportadas por piares cadrados cunha columna acaroada e coroadas por capiteis de sinxela ornamentacion vexetal, a imaxe dos piares da
se compostela
. Destaca a existencia dun
triforio
, elemento arquitectonico nada usual no romanico galego da orde.
A nave central ten 36 metros de lonxitude e aproximadamente 12 de altura. As naves cobrense cun tellado con armazon de madeira. As ventas configuranse con
arcos
de medio punto sostidos por duas columnas con capiteis con diversas representacions: touros, patos, cabalos e monstros alados con cabeza de leon etc.
As columnas decoranse con
capiteis
de moi variada tematica. Neles representanse figuras antropomorfas, motivos vexetais e seres monstruosos e mitoloxicos como leons alados.
O falso triforio que conforma o alto da nave central componse de columnas xemelgas conformando unha galeria de dupla arcada.
O templo abrese cara ao exterior por medio de oito vans non pertencentes a fabrica orixinal romanica, senon a reformas posteriores.
A porta da
sancristia
e de
arco apuntado
e destaca pola sua ornamentacion vexetal, xeometrica e con representacions de animais e figuras humanas, entre as que destaca un demo con orellas de
asno
.
O
testeiro
componse de tres
absidas
, sendo a central pentagonal e circulares as laterais.
Representacion da Ultima Cea nun posible altar romanico.
A capela maior cobrese cunha boveda estrelada de estilo gotico datada no
seculo XVI
. Un
arco formeiro
moldurado da acceso a esta capela. Danlle luz cinco ventas romanicas. Componse por duas arcadas de tres arcos. Os capiteis presentan sinxelos motivos vexetais e xeometricos. A boveda presenta nas suas claves florons e escudos de diversa tipoloxia. Na clave central destaca o escudo do mosteiro: brazo con manga de cogulla co baculo abacial na man e flanqueado por duas flores de lis e baixo eles unha mitra e dados.
No seu interior esta o altar maior. O retablo e de feitura barroca e e obra de
Miguel de Romay
. Componse de tres corpos. No primeiro atopamos a imaxe da Virxe e san Pedro e san Paulo. No segundo, no centro, un calvario e a ambolos lados
san Bernaldo
e
san Bieito
vestidos con atributos abaciais, atribuidos a Ferreiro. No terceiro corpo, o superior, a imaxe de san Tome, segundo patron da casa, e no centro un grande escudo do mosteiro.
Tamen conserva o altar romanico. Na mesa do altar conservase un altorrelevo que se lle engadiu de frontal. Probablemente a sua orixe estea no
seculo XVI
. Representa a
Ultima Cea
e na actualidade atopase fragmentada. Semella ser os restos dun antigo retablo ou baldaquino e presenta varias similitudes cunha peza de
Ribas de Sil
.
Son capelas circulares cubertas con
boveda de canon
. A do evanxeo esta dedicada a san Bieito e a da epistola a san Bernaldo, a primeira co arco adornado con estrelas caladas, flores cruciformes e diversa ornamentacion xeometrica. Adornanse con retablos de identica feitura. Tres grandes ventas dan luz as capelas.
No
seculo XVII
a obra ameazaba ruina, motivo polo que se reforzou con
contrafortes
. Xa no ano
1911
fixeronse obras de consolidacion do muro sur do templo. A principios da decada de 1970 o templo foi restaurado por Patrimonio Artistico Nacional.
Lapida sepulcral situada na nave esquerda
Sepulcro con labras heraldicas dos Bermudez de Castro
O templo, xunto co do
mosteiro de Carboeiro
, serviu de panteon da nobreza das Terras de Montes, Deza e Trasdeza.
Entre esas familias a casa dos Camba dos Turrichao ou Churruchaos tinan nel capela propia, a chamada de
Don Alvaro
.
Dos moitos enterramentos que acolleria este templo so dous se conservan:
- Un primeiro situado na nave da esquerda, que e de tipo estola e que na sua
tampa
ten gravado un estilizado
baculo
. A tradicion sinalao como o pertencente ao abade Gonzalo das Penas (
sec. XV
), dato non compartido por
Antonio Rodriguez Fraiz
que o vincula ao primeiro abade do mosteiro, o abade Pedro.
- O segundo sepulcro tamen carece de inscricions e decorase con labras heraldicas con axadrezados propios da familia
Bermudez de Castro
e pode datarse no comezo do
seculo XVII
.
Das primitivas edificacions apenas quedan mostras, xa que as reformas realizadas desde a metade do seculo XVI ata o ano
1813
fixeronas desaparecer.
A actual residencia parroquial conservase en bo estado, facendo angulo recto coa fachada da igrexa. Esta residencia posue un portico de acceso de estilo clasico e unha balconada de ferro fundido apoiado sobre mensulas. Dous claustros forman parte do conxunto: entrando polo portico, atopamos o claustro do curro.
O claustro do curro e rectangular e de grandes dimensions. Servia como lugar de recepcion dos froitos, eira de mallar e como lugar para acurrar os gandos que pastaban nos montes das encomendas do mosteiro. Nel atopase unha fonte datada no ano
1802
. A sua dereita observase o acceso as cortes, galineiros e vivendas dos pastores e persoas ao servizo do mosteiro. A esquerda podese ver un paso (tramo abovedado con boveda de medio canon) que leva as dependencias monacais e ao claustro baixo, e chega a unha dependencia que comunica coa escaleira de acceso a planta alta e outras duas portas que levan ao claustro baixo e a outros departamentos.
O claustro procesional e unha obra realizada na segunda metade do
seculo XVIII
. E o mellor conservado. De traza clasica, pechase con muros de canteria de pedra labrada adornados con pilastras cuadrangulares e unha imposta que marca a planta, e rematase cunha cornixa con gargolas nos esquinais. Nel os canteiros deixaron as datas de remate das obras (a sur no
1760
e a oeste no
1769
).
Restos do
claustro
das procesions.
A cocina e unha das pezas mellor conservadas. De planta rectangular, abrese ao exterior por medio de duas ventas e cobrese cunha boveda. Destaca nela a cheminea. Contaba con auga corrente, despensa e torno co que comunicaba co refectorio. Rematouse no ano
1801
.
O refectorio data do ano
1802
e ao seu caron atopanse as cortes cubertas con boveda de medio canon e que conserva o piso empedrado coas canalizacions de evacuacion do zudre e oito comedeiros de pedra.
Outro dos departamentos a salientar e o gran salon, posible
sala capitular
. Tratase dunha obra do
seculo XVI
e que presenta tres
portas
de acceso e a que da luz sete ventanais.
No corredor do claustro baixo atopase unha porta romanica de finais do
seculo XIII
deteriorada por modificacions posteriores e que da acceso ao capitulo, unha das estancias mais grandes do mosteiro e que nos seus muros conserva restos romanicos das primeiras edificacions do mosteiro.
O templo atopase en bo estado de conservacion e permanece aberto ao culto, podendo ser visitado. As estancias monacais foron restauradas no ano
2005
e convertidas nun Hostal-Monumento a "Hospederia San Gonzalo das Penas" con tres estrelas de categoria sendo a sua visita moi dificultosa.
- ↑
Que di
"≪Deiparae Virginis Mariae≫
ou como di A. Manrique
≪propter amorem Dei matris≫
e
≪ordo cistercius≫
, na sua obra
Anales Cistercienses
. Vol. II, pax. 506.
- ↑
Data aceptada por varios autores, entre outros Cocherill que na sua obra
Les cisterciens dans la Peninsule iberique
acepta a data como a de afiliacion a Clairvaux.
- ↑
Cunha dobre interpretacion xa que alguns autores consideran que e o de Aciveiro o receptor e outros que e o vecino
Mosteiro de Carboeiro
- ↑
Aquelas que aparentan estar parcialmente incrustada no muro ou outro corpo da construcion