Coordenadas
:
42°22′50″N
8°56′0″O
/
42.38056,
-8.93333
Illa de Ons dende o espazo.
A
Illa de Ons
forma parte dun pequeno
arquipelago
formado por
illas e illotes
que se atopa na entrada da
ria de Pontevedra
. A illa de Ons, cos seus 5,5 km de lonxitude e 800 metros de anchura, e a illa mais extensa do Atlantico peninsular.
[
1
]
A zona occidental e a mais escarpada, con abruptos cantis, en cambio a oriental e mais suave e conta con numerosas
praias
.
Ons conforma, xunto coas
Cies
,
Salvora
e
Cortegada
, o primeiro
Parque Nacional
de
Galiza
. Cabe destacar a sua arquitectura popular marineira e a sua
gastronomia
.
[
Compre referencia
]
Administrativamente pertence o concello de
Bueu
[
2
]
, debido a motivos sociais e non de proximidade xeografica, xa que os antigos colonos insulares procedian da
comarca do Morrazo
e, mais concretamente, do concello de Bueu, especialmente da
parroquia
de
Beluso
, onde reside ainda un importante continxente de insulares retornados a terra firme.
O concello de
Sanxenxo
sempre tivo pretensions sobre a illa baseandose en motivos xeograficos; de feito, trala creacion dos concellos modernos no
seculo XIX
, a illa foi adscrita primeiramente o concello de Sanxenxo, se ben hoxe en dia e unha parroquia do concello de
Bueu
.
A illa atopase pechando a entrada da
ria de Pontevedra
, a que protexe dos fortes ventos do oeste e suroeste. As costas mais achegadas situanse, o norte, na
punta Faxilda
(
Noalla
, Sanxenxo), a 3,8 km; Punta Abelleira (
San Vicente do Grove
,
O Grove
), a 5,7 km; o cabo Udra (
Beluso
, Bueu), a 8,3 km; e punta de Couso (
O Hio
,
Cangas
), a 8,4 km.
Buraco do Inferno, na costa occidental da illa.
A illa de Ons forma parte dun arquipelago popularmente conecido como
As Ons
. O arquipelago esta composto ademais pola
illa de Onza
, situada ao sur, e por varios illotes esparexidos por todo o seu perimetro, entre os que se pode mencionar:
- A Freitosa
, o maior deles, xunto co seu illote xemelgo
A Freitosa de Terra
, ambolos dous moi preto da costa suroeste da illa.
- O Centolo
, no seu extremo norte, de destacada forma, tratase da parte do arquipelago mais achegada a terra firme.
- O Cairo
, situado en fronte do antigo cemiterio da illa. Tratase dun
farallon
rochoso cunha caracteristica forma de
dente canino
.
- A Laxe do Abade
, preto do peirao. De valor historico por posuir no seu cumio un sepulcro antropomorfo
medieval
labrado na pedra.
- A Pedra do Fedorento
, ao sur da illa.
- A Illa do Xuvenco
, ao norte.
- O Con dos Galos
, e outros de menor tamano e importancia.
A illa ten 6 quilometros de longo por 1,5 de ancho e 414 hectareas de superficie. Estendese do norte ao sur, en posicion
perpendicular
a
ria de Pontevedra
.
A costa da illa diferenciase moito na sua ribeira oriental (a que mira a
ria
) e a occidental, aberta ao mar. Esta ultima esta moi recortada, con duas grandes
enseadas
(a de Bastian de Val ao norte e a de Canibelinas ao sur) destacando nela numerosos illotes e farallons; tratase dun litoral enteiramente formado por
cantis
. A costa oriental e rectilinea e relativamente baixa, e e ali onde se atopan a maioria das praias da illa e onde esta o nucleo de poboacion.
As praias da illa de norte a sur son, na costa oriental:
[
3
]
- Praia de Melide
; a mais grande,
nudista
, cun valioso campo
dunar
.
- Praia do Almacen ou Das dornas
; pegada o peirao pola sua parte norte, bastante grande.
- Praia de Area dos Cans
; o sur do peirao. E a mais concurrida, por estar debaixo do pequeno nucleo urbano da illa.
- Praia de Canexol
; baixo o castro e o cemiterio da illa.
- Praia de Pereiro
; a mais meridional, baixo a aldea do mesmo nome e rodeada dun exuberante contorno.
E na costa occidental:
- Praia das Fontinas
- Praia de Lineiro
A orografia da illa e amesetada, cunha sucesion de elevacions de cumios chans que conforman paramos de
toxo
e
carrasqueira
. A maxima elevacion atopase no Alto do Cucorno,
vertice xeodesico
de 118 metros de altura, xusto onde se situa o
faro
.
[
4
]
Entre os outeiros aparamados abrense pequenos vales que a miudo coinciden coas enseadas que penetran na sua costa occidental. As outras elevacions da illa atopanse no Alto da Freitosa (97 metros) e no Alto da Altura (77 metros), ao sur; e no Alto da Cerrada (103 metros) e o de O Centolo (86 metros), ao norte.
No extremo sur de Ons atopase o Buraco do Inferno, unha furna cuxo teito se veu abaixo deixando unha sima duns 43 metros de fondo. Tratase dun dos atractivos turisticos mais conecidos da illa, ao cal se asocian numerosas crenzas populares.
A illa carece de correntes de auga continuas mais a pesar diso e rica en abondosos regatos estacionais, en fontes e en acuiferos. Esta abundancia de auga doce foi un dos motivos que permitiron o establecemento de poboacion estabel. Estan catalogadas un total de 9 fontes e 7 mananciais; todas as aldeas que se espallan pola illa contan polo menos cunha fonte de auga potabel.
O
clima
de Ons, como o das
Illas Cies
, acusa unha certa diferenza co resto das
Rias Baixas
, ao ser mais seco, mais soleado e mais ventoso. Non obstante, as
precipitacions
medias anuais da illa seguen sendo relativamente elevadas (1.200 mm). A temperatura media e de 14,6 °C. O seu clima adoita cualificarse como mediterraneo subhumido cunha forte tendencia atlantica.
No ano
2005
habitaban na illa permanentemente 61 persoas, observandose un enorme baixon de poboacion con respecto a mediados do
seculo XX
, cando chegou a estar habitada por 530 persoas (ano
1953
) no marco do plan de repoboacion do
Instituto Nacional de Colonizacion
.
[
5
]
[
6
]
Ainda asi, os datos actuais suponen tamen unha certa recuperacion se os comparamos cos de finais da decada de
1980
(en
1986
a illa contaba tan so con 16 habitantes).
As causas desta sangria demografica hai que buscalas no propio illamento do enclave e nas consecuentes dificultades de comunicacion co continente, a falta de servizos medicos e sanitarios, a dificultade de conseguir permisos para a construcion de novas casas (ao que se une a imposibilidade de converterse en propietario), a falta de
enerxia
electrica, a pesar da instalacion dun xerador que funcionaba soamente unhas poucas horas ao dia (hoxe en dia este problema esta practicamente solucionado) etc.
No que se refire as emerxencias sanitarias, eran os propios vecinos os que se encargaban de atendelas. Alen diso, tamen podia acontecer que os fareiros e as suas familias, polo feito deles teren conecementos en primeiros auxilios, fosen os encargados de prestar a atencion necesaria. Os mesmos fareiros, ao seren tecnicos en electronica, podian contribuir a arranxar problemas electricos.
[
7
]
A poboacion da illa distribuese polo lado oriental da mesma, dende as ladeiras dos paramos ata a costa. Repartese en 9 aldeas, que oficialmente estan agrupadas nun unico nucleo de poboacion chamado xenericamente
Ons
. As nove aldeas da illa son as seguintes:
Faro situado na Illa de Ons.
- O Curro
, a
capital
da illa, e a aldea mais poboada. Nela atopase o peirao, os restaurantes, os bares e a igrexa de San Xaquin.
- O Cano
, e a continuacion de O Curro, xunto a pista que sobe ao faro.
- O Cucorno
, e a aldea mais grande en extension e unha das mais poboadas. E tamen a mais alta da illa, pois ocupa a montana onde se situa o faro, baixando pola sua ladeira.
- O Laverco
, e tamen unha aldea alta situada xunto ao Cucorno, arredor do
faro
.
- O Centolo
ou
O Sentulo
, a mais setentrional de todas, esta composta por unhas catro ou cinco casas situadas no extremo setentrional da illa, nunha zona bastante alta.
- Melide
, cerca do Centolo, cara ao faro. Moitos insulares consideran que esta aldea forma parte da do Centolo, pola proximidade e por non contar mais que con tres casas.
- A Chan da Polvora
, esta formada por media ducia de casas un pouco desviadas da pista que sobe ao faro. Nesta aldea situase o
camping
da illa.
- Canexol
, esta situada cara ao sur da illa, na ribeira do mar. Nela atopase o cemiterio.
- Pereiro
, tratase da aldea mais meridional da illa, e unha das mais grandes. O seu territorio e dos mais fertiles da illa. Atopase detras da praia do mesmo nome.
No veran, a maioria dos insulares que emigraron ao continente (sobre todo a
peninsula do Morrazo
) regresan a illa para pasar a tempada estival nas suas casas da illa de Ons; moitos incluso regresan xa na
primavera
. Podese afirmar, polo tanto, que a illa posue maioritariamente unha poboacion estacional, sendo moi baixo o numero de vecinos que permanecen nela todo o ano. A poboacion de Ons pasa do medio millar durante o veran, e a isto hai que engadirlle os centos de visitantes diarios da illa e tamen os campistas que nela pernoctan.
- Evolucion demografica da illa de Ons (
1900
-
2012
)
[
8
]
Corvo marino cristado.
Entre a fauna destaca a colonia de
corvo marino cristado
(
Phalacrocorax aristotelis
) que cria nos cantis mais inaccesibeis, e cuxa poboacion na illa representa xunto a das
Illas Cies
o 25% da poboacion mundial. Nos cantis e illotes da zona norte tamen habita a
gaivota patiamarela
(
Larus cachinnans
) e a
gaivota escura
(
Larus fuscus
). O
arao dos cons
(
Uria aalge
) desapareceu da illa nos anos 60; na actualidade, atopase en vias de extincion. En
1989
so quedaban 2 ou 4 parellas nas
Illas Sisargas
, 15 ou 20 no
Illote Vilan de Fora
(A Coruna) e 1 ou 2 nas
Illas Cies
. Na illa de Ons tamen poden atoparse algunhas das poucas parellas de
Choia biquivermella
(
Pyrrhocorax pyrrhocorax
) que aninan no litoral galego. Entre as aves rapaces destaca a presenza do
minato comun
(
Buteo buteo
), o
gabian
(
Accipiter nisus
), e o
azor
(
Accipiter gentilis
). Entre os
reptiles
destaca a
serpe de escaleira
(
Elaphe scalaris
) e o
lagarto ocelado
(
Lacerta lapida
).
[
9
]
. Entre os
anfibios
salientar o
sapo raxado
e o
triton comun
.
[
10
]
Por outra parte, a illa e un importante enclave de descanso das aves migratorias, e os seus fondos marinos posuen unha gran riqueza.
Herba de namorar.
Ainda que no pasado probabelmente Ons contaba con masas arboreas de
bidueiros
e de
cerquinos
(
Quercus pyrenaica
) na actualidade non queda case presenza delas, tan so algun bidueiro preto das fontes, debido os incendios continuos consecuencia da historica rebeldia dos insulares. A vexetacion arborea actual constituena alguns
pineirais
, un
eucaliptal
preto da praia de Melide, algunhas arbores froiteiras e algunha acacia. A maior parte da illa esta cuberta por mato, principalmente toxo, tamen
herba de namorar
(
Armeria maritima
) e
Angelica pachycarpa
. Nas praias destacan duas especies fixadoras de dunas:
feo de praia
(
Ammofhila arenaria
) e
Agropyrum junceum
.
[
11
]
A
xesta de Ons
(
Cytisus insularis
), descuberta no ano 2000 e descrita no 2001, e exclusiva da Illa de Ons. Esta xesta e o unico endemismo botanico do Parque Nacional de Illas Atlanticas, polo tanto resulta a especie mais singular e caracteristica da Illa e, tamen, do conxunto do Parque Nacional. Conta con toda unha serie de adaptacions especificas para o ambiente tipico deste habitat moi salino, ventoso e soleado e con pouco chan fertil, pois esta xesta prospera mesmo nos cantis occidentais.
A Illa xa estaba habitada na
Idade de Bronce
, como puxeron de manifesto os numerosos achados de materiais desta epoca atopados por toda a superficie da illa. Existen dous
castros
, o de
Castelo dos Mouros
e o da
Cova da Loba
; un sepulcro antropomorfo e restos do que puido ser un mosteiro.
[
12
]
Peirao de Ons.
No seculo primeiro xa temos a primeira noticia sobre a illa:
Plinio o Vello
citaa na sua descricion da
Peninsula Iberica
como insua
Aunios
. As seguintes referencias datan do ano
899
, na que foi doada ao
Cabido Compostelan
polos reis
Afonso III
o Magno,
Ordono II
e
Afonso V
.
[
12
]
As illas de Ons e Onza no mapa da xurisdicion da Lanzada incluido no
Catastro de Ensenada
, 1752.
No
seculo XVI
aparece a familia Montenegro como dona da Illa, ao serlle cedida polo arcebispo
Gaspar de Zuniga Avellaneda
, o que se pode comprobar polos documentos existentes no
Museo de Pontevedra
do foreiro pagador a Don Antonio Sarmiento Montenegro. Este asentamento viuse obrigado a fuxir a comezos do
seculo XVII
polas aterradoras incursions cara a costa dos corsarios nortenos e piratas
turcos
. Con posterioridade foi pasada en herdanza os descendentes de Montenegro, que gozaron da sua propiedade ata o ano
1810
cando a Xunta Provincial de Armamento e Defensa da provincia de Santiago ordena defender a entrada da
Ria de Pontevedra
. Para sufragar os enormes gastos, decidiuse dividir a Illa en
Accions de Primeira Clase
a aqueles que a quixesen traballar tendo que pagar un canon a modo de xuro.
[
12
]
Praia na illa de Ons.
Despois dos conflitos entre a Igrexa e a Nobreza pola sua posesion, esta saldouse a favor do Marques de Valladares, o que permitiu a instalacion dunha fabrica de salgadura nos arredores do peirao entre os anos
1835
-
1840
.
[
12
]
Isto produciu un cambio na economia da Illa. Trala decadencia da salgadura en
1929
, foi cando tomou un novo rumbo, sendo vendida a
Manuel Riobo
por 250.000
pesetas
, quen formou nela unha Sociedade Mercantil dedicada ao secado e comercializacion do
polbo
e
congro
.
[
12
]
Ata o ano
1936
gozou dunha decada de benestar e prosperidade, xa que o gran numero de polbos e o dominio dos insulares na arte da pesca e da dorna converteunos no principal punto de referencia cando se fala deste cefalopodo nas
Rias Baixas
.
En
1936
, co comezo da
guerra civil
, o enton dono da illa,
Didio Riobo
, foi buscado e perseguido polas suas ideas politicas. A causa desta persecucion tomou a decision de suicidarse, quedando os insulares dende ese momento nunha situacion de abandono e incerteza sobre o seu futuro e as suas propiedades.
[
12
]
Cartel co plano da illa.
A Illa foi expropiada no ano
1940
, polo Ministerio da Guerra, e foi pasando a traves dos anos dun organismo a outro: Colonizacion,
ICONA
e Irida, ata que finalmente no ano
1984
foi transferida a
Xunta de Galiza
.
[
12
]
Hoxe constitue un ben de dominio publico, pero cunha situacion vecinal ainda pendente de resolver, mentres que os vecinos reclaman o dereito a propiedade das casas que eles e os seus antepasados construiron, o goberno autonomo adicase a realizar un estudo xuridico para solucionar esta insolita situacion.
Plano del Muelle qe. se esta construyendo en la Ysla de Ons
1780?
-
Illas Ons.
-
Peirao de Ons
-
O Curro.
-
Vila de Ons.
-
Centro de visitantes da Illa de Ons.
-
Igrexa de San Xaquincino da Illa.
-
Praia de Melide vista dende a punta do Castelo.
-
Illa de Onza
vista desde o monte da Espaduada e Fedorentos.
-
Enseada de Fedorentos e Punta do Rabo da Egua.
-
Buraco do Inferno.
-
Enseada das Canivelinas.
-
Faro de Ons.
- ↑
"Parque Natural das Illas Atlantias: Entorno natural"
. Arquivado dende
o orixinal
o 18 de decembro de 2013
. Consultado o 17 de decembro de 2013
.
- ↑
Arquipelago de Ons no Parque Nacional das Illas Atlanticas de Galicia
- ↑
Visor SixPac da Xunta de Galicia
- ↑
Ficha do vertice xeodesico
Arquivado
30 de maio de 2020 en
Wayback Machine
. na web do
Instituto Xeografico Nacional
(en
castelan
)
- ↑
"O Instituto Nacional de Colonizacion na Illa de Ons"
.
Buxa. Asociacion Galega do Patrimonio Industrial
. 7 de outubro de 2021.
- ↑
Llano Cabado, Pedro de
(1981).
Ons, a arquitectura dunha comunidade desaparecida
.
Cadernos do Seminario de Sargadelos
. Sada: Edicios do Castro.
ISBN
84-7492-105-8
.
- ↑
Pardellas de Blas, Celestino (2015). Asociacion Cultural PineirOns, ed. "A illa de Ons na prensa estatal do pasado seculo XX (I). Anecdotas que son parte da historia de Ons.".
Aunios
(20): 11?12.
- ↑
Datos de poboacion do 2000 o 2012
no
INE
(en
castelan
)
- ↑
Fauna da do Parque Nacional das Illas Atlanticas
Arquivado
18 de decembro de 2013 en
Wayback Machine
.
(en
castelan
)
- ↑
Velo-Anton G. e Cordero-Rivera A. (Xullo 2015). "Salamandra comun: poblaciones insulares en Galicia".
Quercus
353
.
- ↑
Flora da do Parque Nacional das Illas Atlanticas
(en
castelan
)
- ↑
12,0
12,1
12,2
12,3
12,4
12,5
12,6
https://www.miteco.gob.es/es/red-parques-nacionales/nuestros-parques/islas-atlanticas/historia/default.aspx
(en
castelan
)
- Ala, no medio do mar. A Comunidade da illa de Ons
, Staffan Morling, Josefa Otero Patino. Ministerio de Agricultura, Alimentacion y Medio Ambiente (2013)
- Atlas de las aves nidificantes de los Archipielagos de Cies y Ons (Parque Nacional de las Islas Atlanticas)
. Jesus Dominguez Conde, Luis Enrique Tapia del Rio, Gabriel Martin Garcia, Marta Arenas Romasanta, Isabel Quintero Martinez, Luis Enrique Rego Vale, Maria Jose Vidal Malde. Parque Nacional das Illas Atlanticas.
(en
castelan
)
- Estudio floristico de la isla de Ons (Parque Nacional Maritimo-Terrestre de las Islas Atlanticas de Galicia)
. J. Gaspar Bernardez Villegas. Parque Nacional das Illas Atlanticas.
(en
castelan
)
- Anfibios y reptiles del Parque Nacional de las Islas Atlanticas de Galicia. Faunistica, biologia y conservacion
. Pedro Galan Regalado. Parque Nacional das Illas Atlanticas.
(en
castelan
)