Esparta
(en
grego
Σπ?ρτη /
Sparte
, en
dorio
Σπ?ρτα /
Sparta
), ou
Lacedemonia
(en grego Λακεδα?μων /
Lakedaimon
) e unha antiga cidade
grega
do
Peloponeso
situada no rio
Eurotas
na chaira de
Laconia
, entre o
Taixetes
e o
Parnon
. Era a capital da Laconia e unha das cidades-estado mais poderosas da Grecia antiga, xunto con
Atenas
e
Tebas
.
Durante a
epoca arcaica
, Esparta emerxe como a primeira das cidades gregas, campioa da Grecia durante as
Guerras medicas
. No
seculo V
a.C. convertese na rival de Atenas, contra a que libra a longa
Guerra do Peloponeso
. A vitoria proporcionalle unha hexemonia de curta duracion, xa que, de inmediato, a irrupcion da
Macedonia
no xogo politico das cidades gregas relegaa ao mesmo rango que as demais. A decadencia das suas institucions e costumes faina afundirse nun marasmo que a conduce a ser vencida e ocupada apos a batalla de
Leuctres
en
-371
e a sufrir a hexemonia da
Liga aquea
e finalmente a dominacion de
Roma
.
Durante o seculo V a.C., os espartanos propiamente ditos (?μο?οι
Homoioi
, "os Pares"), representaban unha porcion reducida da poboacion global da cidade. En -480 o rei Demarate estima o numero de
hoplitas
mobilizabeis nuns 8.000, segundo
Herodoto
. Este numero decae ao longo do seculo V a.C., principalmente por razon do terremoto de
-464
que, segundo
Plutarco
, destrue o
ximnasio
, matando asi a todos os efebos e da revolta dos
hilotas
(10 anos de escaramuzas). Asi, na batalla de Leuctres (-371), non hai mais de 1.200 hoplitas mobilizabeis, dos cales 400 morren durante o transcurso do combate.
O numero de
periecos
e superior ao de iguais. Podese pensar que hai arredor dun cento de aglomeracions de periecos (Esparta, dicia
Estrabon
, coneciase como "a cidade das cen vilas"). Os hilotas (Ε?λωτε? /
Heilotes
, escravos) estimanse entre 150.000 e 200.000. Segundo
Tucidices
, constituen o grupo servil mais importante de toda Grecia.
Hoplita
So gozan de dereitos politicos os espartanos propiamente ditos, chamados ?στοι /
astoi
("cidadans"), termo mais aristocratico que o habitual πολ?τη? /
polites
ou mesmo ?μοιοι (
homoioi
), traducido habitualmente como "os iguais", que significa mais ben "os pares". Non e seguro que todos os espartanos sexan
homoioi
: determinados cidadans, considerados torpes κακο? /
kakoi
) no combate, son suxeitos a todo tipo de vexacions, como a obriga de pagar a taxa dos solteiros ou o rexeitamento dos equipos de balon e dos coros. A
historiografia
chamaos tradicionalmente "os que tremen". Non deixan de seren cidadans, mais un pouco a parte.
En efecto, para ser verdadeiramente espartano fai falta:
- Ter nacido de dous espartanos; os bastardos ν?θοι /
nothoi
) distinguense dos cidadans normais;
- ter cursado a educacion espartana;
- participar nas comidas colectivas (
syssitias
);
- posuir un dominio (
kleros
) que permita pagar o escote estas comidas.
Os non cidadans: Hilotas e periecos
[
editar
|
editar a fonte
]
Os hilotas son os campesinos de Esparta. O seu estatuto crease coa reforma de
Licurgo
. Non son estritamente escravos, senon servos:
- estan radicados no
kleros
que cultivan:
- casan e tenen fillos;
- fican coa diferenza entre a renda do kleros que se lle entrega ao cidadan e a colleita.
Excepcionalmente, son recrutados para o combate. Nese caso son manumitidos despois. Mais numerosos que "os iguais", sufriron a reforma de Licurgo sendo apartados. Temendo a sua revolta, os espartanos declarabanlles solemnemente a guerra cada ano, asexabanos permanentemente e aterrorizabanos.
Os periecos ("habitantes dos arrabaldes") non foron integrados no corpo civico pola reforma e non se beneficiaban de ningun dereito politico. Ainda que libres, xamais se lles consultaba para tomar decisions. Detentaban o monopolio do comercio e repartianse o artesanado cos hilotas. Contaban tamen con campesinos, ainda que as terras eran peores.
A partir de Licurgo, a educacion tina as caracteristicas de ser obrigatoria, colectiva e organizada pola cidade.
No momento de nacer, o menino e examinado por unha comision de ancians para determinar se esta ben formado. Se non, considerase unha carga para a cidade e e tirado por un precipicio.
Entre os 7 e os 20 anos, o xove espartano vive en grupo, en condicions para-militares, fora da tutela dos pais. Esta educacion, ?γωγ? /
agogu?^'
, caracterizase pola sua dureza, que tenta formar soldados obedientes, eficaces e comprometidos co ben da cidade, por riba da sua gloria ou do seu benestar persoal. Esta educacion estendese tamen as rapazas, que deberan converterse en mais fortes e sas, aptas para xerar fillos vigorosos.
O sistema politico espartano, igual que o sistema educativo, atribuese a obra do mitico
Licurgo
no
seculo VII a.C.
, ainda que
Plutarco
o situa un ou dous seculos antes. Fillo dun rei espartano, Licurgo visitou o santuario de
Delfos
para consultar a
Pitia
, quen lle teria transmitido a futura constitucion espartana, ou
Retra
(μεγ?λη ρ?τρα /
megale rh?tra
). Probabelmente non escrita, esta constitucion elaborouse apos as longas guerras de
Mesenia
, que debilitaran a aristocracia e o conxunto da cidade. Para permitir que a cidade subsistise, instituiuse enton a eunomia (igualdade da lei para todos), co obxecto de acalar aos descontentos e os privilexiados. Mais, a diferenza de Atenas, a
eunomia
e en Esparta sinonimo de grande disciplina. Todos os componentes da cidade fan sacrificios: a realeza, a aristocracia, o pobo.
O sistema de Licurgo fai coexistir elementos de tres reximes:
A crise do seculo VII a.C. non se resolveu senon coa creacion dun exercito de hoplitas en substitucion dos guerreiros a cabalo ou en carros pouco numerosos. A creacion desta clase de cidadans, mediante a absorcion da aristocracia terratenente na masa popular, que funda a ε?νομ?α /
eunomia
(de ε? /
e?
, "ben" e ν?μο? /
nomos
, "o costume, a lei").
Esta absorcion chegou moi lonxe a fin de crear unha igualdade total:
- Os aristocratas renunciaron totalmente aos seus privilexios: no seculo VI a.C., o corpo civil espartano contaba entre 7.000 e 8.000 iguais (homoioi);
- a aristocracia terratenente renunciou as suas terras para polas en comun: cada un recibiu un terreo igual, o κλ?ρο? /
kl?ros
("herdanza"), inalienable (non se pode por en venda ou hipotecar). Este
kleros
non e hereditario, cultivano os escravos do Estado (os hilotas) e o produto reverte en natureza ao propietario, que alimenta asi a sua familia. Pero tampouco se pode enriquecer con el, xa que lle esta prohibido comerciar. Asi, cada un esta disponibel enteiramente para a unica actividade civica, a guerra;
- a educacion e a mesma para todos, e esta enfocada cara a guerra;
- igualdade de dereitos politicos: todos os cidadans participan na Asemblea.
A asemblea e a reunion dos iguais. Convocase en datas fixas. Estuda os proxectos presentados pola xerusia. Aproba ou non, sen discutilas (ningun cidadan toma a palabra), as emendas propostas polos eforos. Vota as decisions por aclamacion ou, con menor frecuencia, por desprazamento fisico dos votantes. Pero o voto non vincula a
xerusia
, que pode considerar que o pobo errou.
A asemblea escolle aos eforos e aos xerontes por un procedemento consistente en encerrar a alguns individuos nun lugar fechado e pedirlles que midan a intensidade das aclamacions. Non se sabe se todos os espartanos podian propor leis ou emendas e que outras funcions tina a parte das indicadas.
A partir da reforma de Licurgo, no seculo VII a.C., Esparta posue dous reis (?ρχαγ?ται /
arkhagetai
, de ?ρχ? /
arch?
, "mandato"). Un e membro da familia dos
Axiadas
(?γι?δαι /
Agiadai
) e o outro dos
Euripontidas
(Ε?ρυποντ?δαι /
Eurupontidai
), duas familias que se orixinaran, segundo a lenda, de xemelgos descendentes de Hercules. As familias non podian casar entre elas e as suas tumbas atopanse en lugares diferentes. Suponse que os dous reis eran iguais.
Os poderes dos reis son esencialmente militares e relixiosos. Nun principio, os reis podianlle declarar a guerra a quen quixesen e o seu poder era colexiado. En
-506
producese o "divorcio de
Eleusis
" e a continuacion os reis organizan as suas campanas sos. No seculo V a.C., por outra parte, e a Asemblea quen vota a guerra e os eforos quen deciden sobre a mobilizacion. De calquera maneira, o rei en campana e o comandante en xefe (?γεμ?ν /
hegem?n
). Prima sobre os demais xenerais e combate na primeira fila da asa dereita, protexido pola sua garda de honra de cen homes, os ?ππε?? /
Hippeis
.
Ver o artigo
Reis de Esparta
.
A
xerusia
(γερουσ?α / gerousia) e unha asemblea de 28 homes de mais de 60 anos, escollidos de por vida por aclamacion da Asemblea logo de teren presentada a sua candidatura, mais os dous resi. Escollidos pola sua virtude militar, a maioria dos xerontes pertencen as grandes familias de Esparta. Poren, cada cidadan, sen importar a condicion de fortuna ou de rango, podese candidatar.
A xerusia xoga un papel politico eminente: son os unicos que poden redactar as leis e ter a iniciativa. Tenen o equivalente dun dereito de veto sobre os votos da Asemblea. Xestionan todos os asuntos de politica interior, xulgan aos reis e non renden contas.
Constituen asi mesmo o tribunal supremo, que xulga os crimes e pronuncia a pena de morte e a perda dos dereitos civis.
Os eforos (?φοροι /
ephoroi
) son un directorio que se constitue en verdadeiros antagonistas dos reis. Estaban presentes xa antes da reforma de Licurgo. Escolleos a asemblea por un ano e non son reelixibeis.
Como o seu nome indica (de ?ρ?ω /
orao
, vixiar), estan encargados de vixiar aos reis e aos habitantes da cidade. En particular, coidan do respecto as tradicions. Poden impor castigos, penas de prision (mesmo aos reis) e ordenar execucions (facer executar aos hilotas sen xuizo, como durante a
''kriptia''
). Estan encargados tamen dos negocios estranxeiros, executan as decisions da asemblea (que presiden), ordenan a mobilizacion e toman eles mesmos as decisions urxentes. Un deles dalle o seu nome ao ano. Escollense de entre os cidadans de extraccion modesta.
O seu poder e tan grande que
Aristoteles
cualificao de equivalente ao dos
tiranos
. Todos os meses, os reis xuran respectar as leis e os eforos manteren a realeza. O seu poder ten limites: non poden ser reelixidos, deben render contas a iniciativa dos seus sucesores e poden ser sentenciados a morte.
A relixion ocupa en Esparta un lugar mais importante que noutras cidades. Son testemuno os numerosos templos e santuarios: 43 templos de divindades, 22, templos de heroes, 15 estatuas de deuses e catro altares, ademais dos monumentos funerarios (incluidos os de
Licurgo
,
Leonidas I
e
Pausanias I
).
As divindades femininas xogan un papel mais importante ca noutros lugares: dos 50 templos que menciona
Pausanias
, 34 estan consagrados a deusas, das cales
Atenea
e a mais numerosa.
Apolo
ten so uns poucos templos mais a sua importancia e crucial: ten un lugar relevante en todas as grandes festas espartanas e o monumento relixioso mais importante de Laconia e o trono de
Apolo
de
Amicles
.
Outro trazo particular e o culto dedicado aos heroes da guerra de
Troia
.
Aquiles
e, segundo
Anaxagoras
, "honrado como un deus", e ten dous santuarios. Igualmente, venerase a
Agamenon
,
Casandra
(co nome de Alexandra),
Clitemnestra
,
Menelao
e mesmo
Helena
.
Esparta rendelle tamen un culto importante a
Castor
e
Polux
, os
Dioscuros
, xemelgos fillos de
Zeus
. A tradicion di que eran orixinarios de Esparta. A sua dualidade relacionase coa dos dous reis. Atribuenselle moitos milagres, especialmente en defensa do
exercito espartano
(saen en campana aos lados dos reis, representados por anforas xemelgas).
Hercules
e para Esparta tamen unha especie de heroe nacional. Dise que axudou a
Tindaro
a recobrar o seu trono e atribueselle a construcion do templo de
Esculapio
. Os seus doce traballos representanse amplamente na iconografia espartana. E tipicamente a divindade dos xoves.
Os sacerdotes gozan dunha posicion especialmente importante. Os dous reis mesmos tenen un estatuto de sacerdotes: tenen a responsabilidade dos sacrificios publicos, que son moi importantes, especialmente en tempo de guerra. Antes da partida dunha expedicion, sacrificase a Zeus Axetor, cando se pasa a fronteira, a
Zeus
e a
Atenea
, antes da batalla a
Ares
. O respecto dos ritos, das festas relixiosas e dos sinais divinos manifestase en numerosas anecdotas nas que os espartanos renuncian ao combate a vista de augurios desfavorabeis ou nos terremotos.
A relixion en Esparta sorprende tamen polos seus aspectos arcaicos. Sobreviven, por exemplo, cultos non antropomorficos (Boiai, en Laconia, venera un mirto baixo o nome de
Artemisa
. Pausanias menciona estatuas de madeira de representacion basta anterior a relixion olimpica. Atopanse arcaismos tamen nas celebracions relixiosas e en certos sacrificios.