Ri na Mumhan
agus
easpag
ba ea
Cormac mac Cuilennain
(bas 13u Mean Fomhair 908). Bhi se i reim on mbliain 902 go dti a bhas ag
Cath Bhealach Muna
sa
Laighean
, ag iarraidh is amhlaidh chumhacht rithe ni Mumhan a athbhunu.
Measadh tae eis a bhais gur phearsa naofa e Cormac, agus duradh gur tharla mioruilti ag scrin ag
Diseart Diarmada
,
Contae Chill Dara
. Deirtear fosta gur scolaire mor e, luaite mar scribhneoir an tsaothair, l
Sanas Cormaic
, matain le
Saltair Chaisil
anois caillte, i measc eile. Is amhrasach e gur fior iad na nosanna seo uile. Ta a la feile ar an 14u Mean Fomhair.
[1]
deartha ag
Sarah Purser
agus deanta ag Alfred Ernest Child
[2]
Le linn aimsir Chormaic, bhi an tir roinnte ina
tuatha
beaga, 150 san iomlan b'fheidir, le hachar sa mhean de 500 cilimeadar cearnach agus daonra 3000, ach ba mhor iad na heagsulachtai sna meideanna sin. De nos ach ni i gconai, bhiodh ri, easpag agus cuirt ag gach tuath. Bhiodh scata tuath faoi cheannas ri ruire amhain, agus iad siud faoi cheannas rithe
na gcuigi
mora:
Connacht
,
Laighean
,
Uladh
,
riocht na Mi
agus
Mumhain
. Is feidir rithe
Ui Neill
an Tuaiscirt agus an Deiscirt a chur san aireamh.
As rithe na gcuigi, thoghadh
Ardrithe na hEireann
, rithe deasghnacha trath da raibh, ach le cumhacht a bhi ag dul i meid sna 8u agus 9u haoiseanna.
[3]
Agus Cormac i reim,
Flann Sinna
, ball de
Chlann Cholmain
,
Ui Neill an Deiscirt
, ba ea an tArdri.
Le linn re na
Lochlannach
, lonnaigh na dreamanna ud feadh an chosta. D'eirigh siad lag afach nuair a scrios reamhtheachtai Fhlainn,
Aodh Fionnliath
, a lonnaiochtai ar an gcosta thuaidh. Chuir comhghuaillithe Fhlainn an ruaig orthu as
Ath Cliath
sa bhliain ina ndearnadh ri de Chormac.
[4]
De reir na
nginealach
, na bhall d'
Eoghanacht Chaisil
e Cormac, ach de mhion gheag den chlann thabhachtach seo. Deirtear gur sliochtach den 11th gluin e d'
Aonghas mac Nadh Fraoigh
, nach raibh duine da mhuintir san aireamh mar rithe Chaisil. Is e de bharr seo go meastar gur iarrthoir comhreitigh e, maraon le ri-easpaig eile den 9u haois.
[5]
Insitear i n
Annala na gCeithre Maistri
, cnuasach den 17u haois bunaithe ar abhair nios luaite ach ina measc neamhiontaofa, gur muineadh Cormac ag
Snedgus
Dhiseart Diarmada
.
[6]
[7]
Maitear i bhfoinsi nios deireanai go raibh se geallta no posta le Gormlaith ni Fhlainn Sionna, ach gur thog se moid aontumha. Molann Russell gur breagstair ata ann, agus dar le
Byrne
, ta mearchuimhne ann de scealta
bhandia an fhlaithis
.
[8]
[9]
Is cinnte e gurbh easpag e Cormac, roimh agus le linn a riogachta, ach ni fios go cruinn cen chathaoir a bhi aige, Caiseal b'fheidir, e sin no
Imleach
.
Roghnaigh Cormac mar ri na Mumhan tar bhas
Finghin Ceann Geagan
, maraithe go fealltach de reir
Annala Uladh
, agus ag Cineal Chonaill Chaisil, geag d'Eoghanacht Chaisil, dar le h
Annala Inis Faithlinn
.
[10]
[11]
Glaoitear i n
Annala Inis Faithlinn
air: "in t-uasalepscop & in macc og" (an t-uasail easpag agus an t-aontumhach
[ogh]
).
[12]
D'fheadfadh e go ndearnadh Cormac iarracht, udaras rithe na Mumhan ar na
Laigin
a fhail ar ais, agus fosta bheith ina Ardri. Ta craiceann an tuaiscirt agus ar son Ui Neill ar an stair i bhformhor na bhfoinsi ata ar marthain, claonta in aghaidh na nEoghanacht.
[13]
[14]
Tuairiscitear ach amhain i nAnnala Inis Faithlinn (de chuid an deiscirt) don bhliain 907 go raibh Cormac ar feachtas in eadan na g
Connacht
agus
Riocht na Mi
, inar chloigh se
Flann Sionna
. Insitear iontu siud fosta go raibh cabhlach aige ag triall ar ord Chormaic ar
an Sionainn
a ghabh
Cluain Mhic Nois
.
[15]
[16]
Sa bhliain 908, cruinniodh arm ag Cormac agus a phriomhchomhairleoir agus abb
Inis Cathaigh
,
Flaithbheartach mac Ionuinin
, in aghaidh na
Laigin
, a raibh a ri
Cearbhall mac Muireacain
ina mac cheile agus chomhghuailli buan
Fhlainn Sionna
. Ta mionchuntas ar an eachtra seo, le fail i n
Annala Easpacha na hEireann
, tiomsaithe san 11u haois, scriofa b'fheidir le cuimhne na ndaoine, ar son
Dhonnchadha mhic Giolla Padraig
,
ri Osrai
agus na
Laigean
.
[17]
Agus Flaithbheartach ag marcaiocht tri champa an airm, thuisligh a chapall agus chaith e chun talaimh. Ni raibh de mhisneach ag fir na Mumhan de dheasca an drochthuar seo. Agus an sceala seo ar an eolas aige, mhol Cearbhall socru idirbheartaithe. D'iocfadh na Laigin cain agus gheillfidis gialla, ach thogfai na gialla do
Moenachem
, abb
Dhiseart Diarmada
. Bhi Cormac sasta e seo a glacadh, ach sasta ni raibh Flaithbheartach — 'saoi oilc' Chormaic.
[18]
D'aitigh se ar Chormac troid, in ainneoin chreideamh an ri go marofai e.
[19]
[20]
[21]
De bharr seo, agus an sceala go raibh Flann agus Ui Neill tagtha chun tacu le Cearbhall, tharla treigean as arm Chormaic, ach chuaigh se chun catha mar sin fein. Bhuail se le Cearbhall agus Flann ag
Bealach Muna
. Insitear i nAnnala Easpacha: "as ettreabhair anorduightheach dno tangattar fir Mumhan dochum an chatha". Ba ghearr gur imigh siad ag line agus theith an fod. Maraiodh go leor acu, Cormac ina measc, oir gur briseadh a mhuineal tar eis do titim da chapall. Gabhadh Flaithbheartach.
[22]
[23]
[24]
[25]
[26]
[27]
Baineadh a cheann de Chormac agus tugadh e chuid Flann Sinna. Insitear i nAnnala Easpacha:
- ‘As olc imorro,’ ad-rubhairt Flann riu-siomh, & ni buidheachas do rad dhoibh. ‘Mor an gniomh,’ ar se, ‘a cheann do ghoid don epscop naomh; a onoir imorro as eadh do ghen-sa, & ni a foirdhing.’ Ra ghabh Flann an ceann 'na laimh, & ro phog e, do rad 'na thimchioll fo thri an ceann coisreaca, & inn fhiormairtireach.
- "Is olc e seo," a duirt Flann leo, agus ni buiochas a thug se doibh. "Mor an gniomh," ar se, "a cheann a bhaint den easpag naofa; a onoir is ea a dheanfaidh me, agus ni a fhordhingeadh."
[28]
Ghabh Flann an ceann ina laimh, agus phog e, agus rug se ina thimpeall faoi thri an ceann coisricthe, agus an fiormhairtireach.
[29]
[30]
I ndiaidh bhas Chormaic, is amhlaidh go raibh an Mumhain gan ri le roinnt bliana, go dti gur roghnaiodh Flaithbheartach mac Ionuinin, iarrthoir comhreitigh eile sa chas seo.
[31]
Measadh de reir foinsi comhaosaigh gur naomh e Cormac. Insitear i n
Annala Easpacha na hEireann
gur adhlacadh e ag Disert Diarmada, ag ra:
- corp Cormaic ... a n-denann fearta & miorbhaille.
[32]
[33]
Tugann ardmholadh do Chormac sna hAnnala Easpacha, ag lua chlu a chuid scolaireachta agus craifeachta:
- Saoi na Gaoidhilge & na Laidine, an t-airdepscop lanchraidhbheach lainiodhan, miorbhulda i n-geanus & i n-earnaighthe, an saoi reathardhachda, & gach eagna, gach feassa, & gach eolais, saoi filiachta & fhoghluma, ceann desheirce, & gach sualcha, & saoi foircheadail, airdri da choigeadh Mumhan uile re re
- Saoi na Gaeilge Irish agus na Laidine, an t-ardeaspag lanchraifeach agus lan-ion, mioruilteach i ngeanas agus i n-urnai, saoi rialaithe agus gach eagna, gach feasa, gach eolais, saoi filiochta agus foghlama, ceann deirce agus gach suailce, saoi foirceadail, ardri dha chuige na Mumhan uile da re
[34]
Ta roinnt saothar ann ata nasctha le Cormac. Ta
Sanas Cormaic
ann, gluais le focail Gaeilge casta ar nos
Isidore Seville
. Ce go dteann bunleagan an teacs siar go dti re Cormaic, ni leir e ce na ea an tiomsaitheoir. Ta
Saltair Chaisil
(anois caillte) agus
Leabhar na gCeart
ceangailte le Cormac freisin. Mar a chaomhnaitear inniu iad, is doigh gur d'aimsir
Mhuirchertaigh Ui Bhriain
iad.
[36]
[37]
Luann Liam Breatnach
Amra Senain
le Cormac.
[38]
Cormac mac Cuilennain mhic Sealbaigh mhic Ailgile mhic Eochadha mhic Colmain mhic Dunchadha mhic Duibh Indreacht mhic Faradrain mhic Eochadha mhic Breasail mhic
Aonghas
mhic Nadh Fraoigh mhic
Coirc
.
[39]
- ↑
St. Cormac of Cashel, King & Bishop
, Celtic Saints
- ↑
"
Gazetteer of Irish Stained Glass
" (1988). Baile Atha Cliath: Irish Academic Press.
- ↑
Byrne,
Irish Kings
, ll. 46–47.
- ↑
O Croinin,
Early Medieval Ireland
, ll. 254–256.
- ↑
Byrne,
Irish Kings
, ll. 214 & 292.
- ↑
Russell, "Cormac"
- ↑
Annala na gCeithre Maistri
, ACM 885.11.
- ↑
Russell, "Cormac"
- ↑
Byrne,
Irish Kings
, lch. 164.
- ↑
Annala Uladh
, AU 902.1
- ↑
Annala Inis Faithlinn
, AI 902.1.
- ↑
AI 901.3.
- ↑
Hughes,
Early Christian Ireland
, ll. 136–137
- ↑
Byrne,
Irish Kings
, lch. 203.
- ↑
Russell, "Cormac"
- ↑
AI 907.1, 907.3 & 907.4.
- ↑
Wiley, "Cath Belaig Mugna".
- ↑
Byrne,
Irish Kings
, lch. 214
- ↑
Wiley, "Cath Belaig Mugna"
- ↑
Russell "Cormac"
- ↑
Annala Easpacha na hEireann
, FA 423.
- ↑
Wiley, "Cath Belaig Mugna"
- ↑
Russell "Cormac"
- ↑
FA 423
- ↑
Annala Uladh
, AU 908.3
- ↑
Annala Inis Faithlinn
, AI 908.2
- ↑
Annala na gCeithre Maistri
, ACM 903.7.
- ↑
fordhing
, bruigh sios, ar teanglann.ie
- ↑
FA 423
- ↑
Byrne,
Irish Kings
, ll. 214–215, a thugann faoi ndeara gur mhairtireach e gach cleireach a d'eagadh d'anbhas.
- ↑
Byrne,
Irish Kings
, lch. 204.
- ↑
Annala Easpacha na hEireann
, FA 423
- ↑
Dumville, "
Felire Oengusso
", lch. 36.
- ↑
FA 423.
- ↑
Crawford,
Irish Carved Ornament
, learaid ui. 150 agus leirmheas ar ll. 73–74.
- ↑
Russell, "Cormac"
- ↑
Byrne,
Irish Kings
, lch. 192.
- ↑
Breatnach, Liam, “An edition of Amra Senain”, in: O Corrain, Donnchadh; Liam Breatnach agus Kim R. McCone (eag.),
Sages, saints and storytellers: Celtic studies in honour of Professor James Carney
, Maynooth Monographs 2, Maigh Nuad: An Sagart, 1989, ll. 7?31.
- ↑
Byrne,
Irish Kings
, lch. 292.