Teanga
Lochlannach
, is e sin
teanga
Gearmainice Thuaidh, i an
Fharois
a labhraitear in
Oileain Fharo
agus i measc lucht imirce o na hoileain sa
Danmhairg
. Is i an
Ioslainnis
an teanga is congarai don Fharois, ach ni feidir le cainteoiri an da theanga moran tuisceana a bhaint as caint a cheile. Sceal eile e go bhfuil an Fharois scriofa sach intuigthe ag an duine a bhfuil an Ioslainnis aige. Is e is cuis leis seo go bhfuil scribhneoireacht na Faroise nios cosula le struchtur stairiuil na bhfocal sa tSean-Lochlainnis na le fior-fhuaimniu na bhfocal i bhFarois an lae inniu.
Ta Farois o dhuchas ag seasca no ochto mile duine. O thaobh lion na gcainteoiri de is feidir a ra go bhfuil si chomh beag no chomh neamhfhorleathan le
Gaeilge
na
Gaeltachta
. Thairis sin, bionn difriochtai mora idir na canuinti, no ta ocht moroilean deag in oileanra Fharo, agus ar ndoigh d'fhorbair caint na ndaoine sna hoileain difriula ar bhealai eagsula.
Bhi tionchar nach beag ag an nGaeilge ar an bhFarois nuair a bhi dluthchaidreamh idir na Lochlannaigh agus na Gaeil. Creidtear gur thainig logainmneacha airithe in Oileain Fharo on nGaeilge, ar nos
Mykines
- "Muicinis", no "Inis na Muc". Is iad na "muca" ata i gceist na "muca mara", is e sin, na miolta mora. Focail Ghaeilge eile iad
grukur
(gruaig),
lamur
(lamh) agus
tarvur
(tarbh).
Roimh an
Reifirmeisean
bhi an leagan aitiuil den tSean-Lochlainnis a labhairt agus a scriobh go forleathan ar fud na n-oilean, ach sa bhliain 1536 choisc na hudarais Danmhargacha usaid na Faroise sna doicimeid oifigiula agus sna scribhinni. Ba i an
Danmhairgis
an t-aon
teanga oifigiuil
amhain sna hOileain ina dhiaidh sin.
Sa bhliain 1854 a shocraigh
Venceslaus Ulricus Hammershaimb
, ministir Protastunach Faroch, agus
Jon Sigurðsson
, polaiteoir
Ioslannach
agus laoch saoirse a thire duchais, caighdean scriofa na Faroise. Bhi an caighdean sin an-chosuil leis an Ioslainnis agus leis an tSean-Lochlainnis, rud nar thaitin le cach. Mar shampla, usaidtear an litir ð i litriu Hammershaimb ar chuiseanna stairiula amhain, no ni fhreagraionn si d'aon fhuaim ar leith. Rinne an teangeolai oilte Jakob Jakobsen iarracht malairt caighdeain a chur i dtoll le cheile a bhi ag cloi go dluth le fuaimeanna na teanga i ngnathchaint na ndaoine. Ba e caighdean Hammershaimb a ghreamaigh, afach.
Is iad na
litreacha
a usaidtear san Fharois na:
- A, A, B, D, Ð, E, F, G, H, I, I, J, K, L, M, N, O, O, P, R, S, T, U, U, V, Y, Y, Æ, Ø; a, a, b, d, ð, e, f, g, h, i i, j, k, l, m, n, o, o, p, r, s, t, u, u, v, y, y, æ, ø
Ni feidir an litir Ð ð a usaid i dtus an fhocail. Sa seanleagan de litriu Hammershaimb bhi idir o agus ø in usaid, agus sheas an chead cheann acu don fhuaim ghairid, agus an dara ceann acu don fhuaim fhada.
Nil an litir þ ann. Ni bhionn si ar fail, fiu, sna closcriobhain Fharocha na i mearchlar na riomhairi sna hoileain, agus ce gur feidir na teangacha Lochlannacha eile seachas an Ioslainnis a scriobh ar an mearchlar Faroch, ta se riachtanach an litir Ioslannach seo a thraslitriu mar "th".
Mar a duradh cheana, ni fhuaimnitear an litir ð ach mar chonsan seanais - is e sin, [j] ("y" an Bhearla, no "gh" caol na Gaeilge), [w] no [v] a bhionn ann, ag brath ar na gutai ar an da thaobh di:
deyður
[?d?ij??] "marbh",
suður
[?suːw??] "deisceart",
i bløðum
[??bløːv?n] "sna nuachtain". Fuaimnitear an litir g, agus i ina haonar idir dha ghuta, ar an doigh cheanna, agus is dual do na Faroigh an da litir a scriobh in ainriocht a cheile, mura bhfuil siad cleachtaithe i gceart ar an gceartlitriu.
Nil difriocht ar bith idir fuaimniu an "a" agus an "æ": [a] ata iontu nuair ata siad gairid, ach deantar defhoghar den ghuta fhada: [?aː]. Is mar [?aː] a fhuaimnitear an litir "a", ach giorraitear go [?] ("o" oscailte) i roimh chnuas trom consan. Maidir leis na litreacha "i" agus "y", ni aithnitear thar a cheile iad san fhuaimniu: is e an defhoghar [?i] (gairid) no [?iː] (fada) ata iontu. Ni feidir an t-"i" a aithint thar an "y" de reir na cainte ach an oiread: is e an guta ceanna, [i], ata ann. Mar [?uː] a fhuaimnitear an litir "u", ach amhain roimh chnuas consan: ansin, giorraitear an defhoghar sin go [?] ("u" gairid na
Gearmainise
). Fuaimnitear "o" fada mar dhefhoghar freisin, [?uː], ach is ionann "o" gairid agus "ø" gairid.
Maidir leis na consain, deantar [d?] den "g" roimh ghutai tosaigh agus roimh "j" an litrithe:
gestir
[?d??st??] "cuairteoiri". Ar an mbealach ceanna, deantar [t?] den "k" san ait cheanna.
Ta a leitheid d'fheinimean ann agus an
skerping
, is e sin, an "gearu", a chiallaionn go n-athraionn fuaimniu na ngutai go mor mor roimh chnuasanna ar nos -gv-, -ggj. Mar shampla, is mar [?dː?] ("hodge" gan an [h]-) a fhuaimnitear an focal
oyggj
"oilean", ce go bhfuil gnathfhuaimniu an defhoghair "oy" le cloisteail i bhfoirmeacha eile an fhocail.
Ta ceithre thuiseal ag na hainmfhocail (agus ag na haidiachtai, ag na forainmneacha is na huimhirfhocail) san Fharois, mar ata, an tuiseal ainmneach, an tuiseal ainsioch, an tuiseal tabharthach agus an tuiseal ginideach. Ni bhionn an tuiseal ginideach chomh coitianta san Fharois agus san Ioslainnis, agus sa ghnathchaint, ta struchtuir nios simpli ag teacht in ait an ghinidigh liteartha ata munlaithe ar an Ioslainnis - is feidir a ra, fiu, gur cineal athbheochan e ginideach liteartha na Faroise.
San Ioslainnis, ta tri fhoirm eagsula ag an mbriathar san uimhir iolra:
við kollum
"glaoimid, scairtimid",
þið kallið
"glaonn sibh, scairteann sibh",
þeir kalla
"glaonn siad, scairteann siad". San Fharois, d'imigh an difriocht idir na pearsana:
vit kalla
,
tit kalla
,
teir kalla
. Ta an uimhir uatha nios casta san Fharois fein, no aithnionn na briathra go leir an difriocht idir an chead phearsa agus an da phearsa eile:
eg kalli
"glaoim",
tu kallar
"glaonn tu",
hann kallar
"glaonn se" (cf. Ioslainnis:
eg kalla
,
þu kallar
,
hann kallar
).
Nior cuireadh an glanteangachas i bhfeidhm ar an bhFarois chomh dian agus ar an Ioslainnis, ach is iomai focal idirnaisiunta nach bhfuil le feiceail i dteacsanna Faroise, o thainig aistriuchan duchasach in usaid ina ait. Ta cuid de na tearmai duchasacha munlaithe ar an Ioslainnis, ar nos
bokasavn
"leabharlann" (Ioslainnis:
bokasafn
),
bokmentir
"litriocht" (Ioslainnis:
bokmenntir
),
halastjørna
"coimead, scuabrealta" (Ioslainnis:
halastjarna
), ach ta tearmai eile beag beann ar an Ioslainnis fein:
telda
"riomhaire" (Ioslainnis:
tolva
),
kollvelting
"reabhloid" (Ioslainnis:
bylting
). Ni bhionn se as an ngnath, afach, focail Danmhairgise no Bhearla a fheiceail agus iad curtha in oiriuint do litriu na teanga:
tineygjari
"deagoir" (
teenager
an Bhearla, cf.
taningur
na hIoslainnise, ar aistriuchan e ar an bhfocal Bearla cosuil le
deagoir
na Gaeilge fein).
Sa bhliain 1937 thainig an Fharois in ait na Danmhairgise sna scoileanna, agus sa bhliain 1948, d'fhorail an tAcht um Rialtas Duchais Oileain Fharo (Danmhairgis:
Hjemmestyreordningen
) go gcaithfeadh an Danmhairgis tus aite a gheilleadh don Fharois mar
theanga oifigiuil
. Nior eirigh an Fharois coitianta sna fograin trachtala roimh na seachtoidi, afach. Ta stadas laidir ag an Danmhairgis sa phopchultur i gconai, agus is minic nach mbionn bileoga fograiochta na sreangshiopai ar fail ach as Danmhairgis.
Ba i an Danmhairgis priomhtheanga na scribhneoiri Farocha go dti le deanai. Scriobh
William Heinesen
(1900-1991) a chuid saothar sa teanga sin, ce gurb iad Oileain Fharo a thug inspioraid da chuid scribhinni. Ce go raibh Heinesen ag scriobh as Danmhairgis, bhi se go trean ar son athbheochan na seanteanga, agus nuair a gearrliostaiodh e do
Dhuais Nobel sa Litriocht
, scriobh se litir chuig Acadamh na Sualainne ag impi orthu a ainm a bhaint den liosta, no bhi se barulach go ndeanfadh se dochar do litriocht na Faroise da mbronnfai an duais ar scribhneoir Danmhairgise o na hoileain. Is e Heðin Bru (fiorainm: Hans Jacob Jacobsen, 1901-1987) scribhneoir clasaiceach na teanga, agus is e Roi Patursson morscribhneoir agus morfhile ar linne fein. Scribhneoir tabhachtach eile e Gunnar Hoydal, ailtire agus scribhneoir a rugadh sa bhliain 1941 i g
Cobanhavan
nuair a bhi an Danmhairg forghafa ag na
Naitsithe
. Scribhneoir bisiuil mna i Marianna Debes Dahl a saolaiodh i Vestmanna (oilean Streymoy) sa bhliain 1947. Chuaigh si le gluaiseachtai radacacha na seascaidi agus na seachtoidi, rud ata le haithint ar a cuid scribhinni, agus i ag cur in aghaidh an chiniochais, na hapairteide agus na teisclime cogaidh. Ta si tar eis breis is fiche leabhar a fhoilsiu, cuid acu do na daoine fasta, cuid acu do na daoine oga, agus cuid eile fos, an chuid is mo b'fheidir, do na paisti.