It
Midingelsk
(
Ingelsk
:
Middle English
) is de histoaryske foarm fan it
Ingelsk
, sa't dat yn 'e snuorje tusken om-ende-by
1066
en
1500
sprutsen waard yn wat no
Ingelan
en
sudlik
Skotlan
is, mei deropta dielen fan
Ierlan
. Dit taalstadium untjoech him om 'e tiid fan 'e
Normandyske Ynvaazje
ut it eardere
Aldingelsk
(of Angelsaksysk), en untwikkele him meitiid ta it
Nijingelsk
. It Midingelsk waard karakterisearre troch in withoe sterke ynfloed fan it
Normandysk
, in nau oan it
Fransk
besibbe
Romaanske taal
, en in fierdere ofsliting fan it
namfallesysteem
en oare yngewikkelde
grammatikale
ferbugings
.
Hoewol't de
Normandyske Ynvaazje
fan
1066
yn 'e regel oanholden wurdt as it (frij arbitrer bepaalde) begjinpunt fan it Midingelsk, wie de untwikkeling fan 'e
Ingelske taal
fan it
Aldingelsk
nei it Midingelsk feitliks in iuwenlang proses fan stadige feroarings. Foar in part kamen dy feroarings fuort ut in 'normale' taaluntwikkeling, mei't libbene
talen
altyd oan it feroarjen binne. Mar dernjonken undergie it Ingelsk ek in sterke ynfloed fan it
Aldnoarsk
nei't it noarden fan Ingelan yn 'e
achtste
en de
njoggende iuw
fierhinne troch
Noaren
kolonisearre
waard. Hoewol't dy kolonisten uteinlik opgiene yn 'e Ingelske befolking, lieten se dudlike
linguistyske
spoaren nei. Dy waarden allinne mar fuortsterke doe't hiel Ingelan tusken
1013
en
1042
troch de
Denen
oerhearske waard.
Dat de Normandyske Ynvaazje en de ferovering fan it
Keninkryk Ingelan
troch de
Normandyske
hartoch
Willem de Oermasterder
utkeazen is as it brekpunt tusken de Aldingelske en Midingelske perioaden, komt om't dat it begjin wie fan in tige grutte ynfloed dy't op it Ingelsk utoefene waard troch it
Aldnormandysk
, in
Romaanske taal
dy't nau besibbe wie oan it
Fransk
. Dat wie trouwens in twasidich proses, en uteinlik soe it Aldnormandysk him yn Ingelan troch de ynfloed fan it Ingelsk untjaan ta it
Anglo-Normandysk
. Nei de Normandyske Ynvaazje wie it iuwenlang sa dat de Ingelske
adel
Anglo-Normandysk spriek, wylst it sljochtwei folk Ingelsktalich wie. Sadwaande bestie de Normandyske ynfloed fierhinne ut de ynfier fan in wiid ferskaat oan
lienwurden
dy't benammen te krijen hiene mei dingen der't de adel him mei dwaande hold:
polityk
, it
rjocht
en
oarlochfiering
, wylst der gjin of amper Normandyske lienwurden oernommen waarden op it med fan bgl. de
lanbou
of de
fiskerij
. Sterk utinoar rinnende regionale farianten fan it Ingelsk bleaune oant de
fjirtjinde iuw
as
sprektalen
njonken it Anglo-Normandysk yn gebruk.
In
houtfyk
fan
William Caxton
syn twadde
edysje
fan
The Canterbury Tales
, printe yn
1483
.
Behalven troch de oername fan in grut tal utlanske lienwurden underskate it Midingelsk him ek troch in yngeande ferienfaldiging fan it Aldingelske fiiffaldige
namfallesysteem
. Dat wie in proses dat al yn it leste part fan it Aldingelske tiidrek uteinset wie, nei alle gedachten om it Aldingelsk mear yn oerienstimming te bringen mei it Aldnoarsk, dat in oar stelsel fan
ferbugings
hie, mar der't it
morfologysk
tige op liek. Yn elts gefal gie yn 'e Midingelske tiid it underskie tusken de
nominatyf
(earste namfal) en de
akkusatyf
(fjirde namfal) ferlern, utsein yn
persoanlike foarnamwurden
, ferdwun de
ynstrumintalis
alhielendal en waard it gebruk fan 'e
genityf
(twadde namfal) beheind ta it omskriuwen fan besit. Fierders waard in grut tal ungeregelde
ferbugingsfoarmen
ta geregelde foarmen makke, wylst stadichoan ek de
sinsbou
folle minder fleksibel waard.
Tsjin 'e ein fan 'e
tolfde iuw
hie it Midingelsk him folslein untjun, en hie it him boppedat sawol de Aldnoarske as de Normandyske ynfloeden alhiel eigen makke. Fanwegen dy grutte utlanske ynfloeden hawwe guon
taalkundigen
de stelling ferdigene dat it Ingelsk fan dy tiid of eins beskoge wurde kin as in
mingtaal
of in
kreoalske taal
. Mar hoewol't runom tajun wurdt dat it Aldnoarsk en it Normandysk-Fransk in yngeande ynfloed op it Ingelsk utoefene hawwe, wurdt dy
teory
, dy't de
Midingelske kreoalske taalhypoteze
neamd wurdt, ornaris ofwiisd troch saakkundigen op it med fan 'e Ingelske taal.
Yn 'e Midingelske perioade krige it Ingelsk stadichoan mear
maatskiplik
oansjen
, benammen nei't der under de
Hundertjierrige Oarloch
(
1337
-
1453
) tsjin
Frankryk
in nasjonale
Ingelske identiteit
untstie dy't sawol de adel as it sljochtwei folk omfieme. Fanof it
regear
fan
Hindrik V fan Ingelan
(
1413
-
1422
) naam it gebruk fan it Anglo-Normandysk of, en yn
1430
, under it bewald fan
Hindrik VI
, begun it
Keninklik Hof
yn
Westminster
syn offisjele
dokuminten
yn it Ingelsk op te stellen. Nei't
William Caxton
yn
1476
de earste
boekdrukparse
yn Ingelan yntrodusearre hie, naam de ynfloed fan it Ingelsk noch fierder ta. Oan 'e ein fan it Midingelske tiidrek untstiene der wer ferskillende
skriuwdialekten
, lykas it saneamde
London Standard
, der't de moderne Ingelske
standerttaal
fierhinne op basearre is.
In side ut
The Canterbury Tales
, fan
Geoffrey Chaucer
.
Om
1500
hinne gie it Midingelsk yn
Ingelan
stadichoan oer yn it
Nijingelsk
, de taal dy't hjoed de dei noch sprutsen wurdt, hoewol't
taalkundigen
derby faak in oergongsfoarm, it
Ier Modern Ingelsk
, hantearje foar de perioade fan
1500
oant
1700
. Yn
Skotlan
, lykwols, kaam omtrint
1400
in eigen taalfoarm ut it Midingelsk fuort, nammentlik it
Aldskotsk
, dat him neitiid fia it
Midskotsk
ta it hjoeddeistige
Nijskotsk
untjaan soe. Fierders untstiene yn eastlik, resp. sudeastlik
Ierlan
op Midingelske grunslach twa oare talen, it
Fingaalsk
en it
Yola
, dy't troch iuwenlange isolaasje in folslein eigen untwikkeling trochmeitsje soene. Dizze beide taalfoarmen stoaren lykwols om 'e midden fan 'e
njoggentjinde iuw
ut.
It
Aldingelsk
waard skreaun mei in oanpast
Latynsk alfabet
fan 24
letters
. Doedestiden bestiene der noch gjin aparte
j
,
v
of
w
, en de letters
k
,
q
en
z
waarden troch Aldingelske skriuwers oer it algemien negearre. Derfoaroer stie dat se fjouwer eigen letters tafoegen: de op
runen
basearre
wynn
(?, foar de 'w' fan "skowe") en
thorn
(þ, foar de
stimleaze th
fan
thin
), en teffens de oanpaste Latynske lettertekens
eth
(ð, foar de
stimhawwende th
fan
this
) en
ash
(æ, foar in
fokaal
dy't liket op 'e e fan "pet", mar fierder tebek yn 'e mule utsprutsen wurdt).
Under de Midingelske perioade foel de
digraaf
ash utinoar yn 'e letters 'ae'. Fierders rekke de eth yn 'e
trettjinde iuw
yn unbruk, om ferfongen te wurden troch de thorn. Dy ferdwun sels geandewei de
fjirtjinde iuw
en waard doe ferfongen troch de th. Neitiid makke unbekendheid mei de thorn dat alde skriuwfoarmen (
þe olde ...
, "de alde ...") lezen waarden as
ye olde ...
, in utdrukking dy't men tsjintwurdich noch in protte tsjinkomt yn neibearde Midingelske nammen (bgl. fan
kroegen
en
winkels
). De letter wynn waard geandewei de
trettjinde iuw
ferfongen troch de w. Fanwegen de likenis fan 'e wynn mei de moderne
p
wurdt dizze letter sels yn moderne
edysjes
fan Aldingelske en Midingelske teksten ornaris ferfongen troch de w.
Fierders waard yn it Midingelske tiidrek under ynfloed fan it
Normandysk
de
ynsulere skriuwwize
fan it Latynske alfabet dat op 'e
Britske Eilannen
foar it
Aldingelsk
yn gebruk wie, ferfongen troch de
Karolingyske skriuwwize
fan it
Jeropeeske
festelan
. Mar troch it oansjenlik ferskil yn oansjen tusken de alde ynsulere
g
en de Karolingyske g, libbe de ynsulere g fuort as in aparte letter, de
yogh
, dy't skreaun waard as ?.
De yogh koe in ferskaat oan
fonemen
fertsjintwurdigje, lykas [?] (g fan 'buge'), [j] (j fan 'jas'), [?] (dzj fan 'siedzje'), [x] (ch fan 'berch') en [c] (sj fan 'sjippe', mar utsprutsen mei de
tonge
tsjin it hurde
ferwulft
oandrukt). De Karolingyske g stie ornaris inkeld foar de [?] (g fan 'goed'). Uteinlik waard de yogh yn it Midingelsk ferfongen troch de j of de y, en troch de neitiid foar in part
stom
wurden 'gh' yn
wurden
as
night
en
laugh
. Yn it
Skotsk
, lykwols, bleau de yogh langer bestean, oant er yn 'e
Midskotske
perioade ununderskiedber waard fan 'e
kursive
z, sadat
drukkers
yn Skotlan de yogh begunen te ferfangen troch de z. Dat late ta de 'aparte' utspraak fan
nammen
as
Dalziel
("dy-jel") en nije utspraken fan nammen as
McKenzie
, der't de z oarspronklik eins ek in yogh wie dy't as in [j] utsprutsen waard.
Foarbylden fan
literatuer
yn it Midingelsk binne:
It wichtichste literere wurk yn it Midingelsk wie
The Canterbury Tales
fan
Geoffrey Chaucer
. Dat is in
samling ferhalen
dy't beskreaun binne yn in
ramtfertelling
fan in groep
pylgers
dy't op
beafeartsreis
is nei de
Katedraal fan Canterbury
en werfan't de leden om 'e tiid te deadzjen elts om bar de oaren in ferhaal fertelle. Hjirunder ta ferliking de earste achttjin regels fan it ramtferhaal yn it Midingelsk en it
Nijingelsk
.
| Midingelsk
|
Nijingelsk
|
|
Whan that Aprill with his shoures sote
The droghte of Marche hath perced to the rote,
And bathed euery veyne in swich licour,
Of which vertu engendred is the flour;
Whan Zephirus eek with his swete breeth
Inspired hath in euery holt and heeth
The tendre croppes, and the yonge sonne
Hath in the Ram his halfe course yronne,
And smale fowles maken melodye,
That slepen al the ni?t with open ye?
So priketh hem Nature in hir corages?
Than longen folk to goon on pilgrimages,
And palmeres for to seken straunge strondes,
To ferne halwes, couthe in sondry londes;
And specially, from euery shires ende
Of Engelond to Caunterbury they wende,
The holy blissful martir for to seke,
That hem hath holpen, whan that they were seke.
|
When April with its sweet showers
Has pierced the drought of March to the root,
And bathed every vein in such liquor
From whose power the flower is engendered;
When Zephyr
1
also, with his sweet breath
Has blown [into life] in every wood and heath
The tender crops, and the young sun
Has run his half-course in the sign of the Ram,
2
And small birds make melody,
Who sleep all night with open eye?
So Nature stimulates them in their hearts?
Then people long to go on pilgrimages,
And palmers
3
[for] to seek strange coasts,
To far holy places, known in various lands;
And especially, from every shire's end
In England, to Canterbury they went,
To seek the holy blissful martyr
4
Who helped them when they were sick.
|
1
) de
westewyn
2
) it
stjerrebyld
Raam
3
)
pylgers
dy't
palmbleden
meidrage
4
)
Thomas a Becket