Kanada
is in lan dat ruchwei de noardlike helte fan it
Noard-Amerikaanske
kontinint
beslacht. Oan de noardkant wurdt it begrinzge troch de
Noardlike Iissee
, yn it easten troch de
Atlantyske Oseaan
en yn it sudwesten troch de
Stille Oseaan
. Yn it suden hat it in lang grins mei de
Feriene Steaten
, dy't dwers troch it kontinint rint, fan 'e iene oseaan nei de oare. Yn it noardwesten, ta einbeslut, swettet Kanada oan 'e
Amerikaanske steat
Alaska
. De
haadsted
fan Kanada is
Ottawa
, dat yn it sudeasten leit. Oare grutte steden binne
Montreal
,
Toronto
,
Vancouver
,
Calgary
,
Edmonton
,
Kebek
,
Winnipeg
,
Hamilton
,
Londen
,
Kitchener
en
Halifax
.
Kanada beslacht likernoch 41% fan it
Noard-Amerikaanske
kontinint en is it op ien nei grutste lan fan 'e wrald, nei
Ruslan
. In part fan it lan leit boppe de
poalsirkel
en it Kanadeeske regear rekkenet it gebiet tusken 60° en 141° westerlingte hielendal oant de
Noardpoal
ta sines; lykwols binne der gjin ynternasjonale ofspraken oer makke. It noardlikst bewenne plak yn Kanada, en fan de ierde, is
Alert
, op it eilan
Ellesmere (eilan)
, sa'n 834 km under de Noardpoal. It sudlikste part fan Kanada leit sawat op 'e selde hichte as it noarden fan
Itaalje
. De
befolkingstichtens
fan Kanada is likernoch 3,5 minsken de km², en hat dermei ien fan de leechste befolkingstichtheden fan 'e wrald. De rivier de
Mackenzie
, yn it noardwesten, is 4.241 km lang en dermei de langste rivier fan Kanada. It heechste punt fan it lan is de berch de
Mount Logan
, mei in hichte fan 5.959 m, yn it territoarium
Yukon
, deunby de grins mei
Alaska
.
Geakundich kin Kanada it best yn fiif dielen opspjalte wurde:
De earste
minsken
, de foaralden fan de tsjintwurdige
Inuit
en
Yndianen
, arrivearren teminsten 14.000 jier lyn yn Noard-Amearika fia de
Beringlanbrege
tusken
Sibearje
en
Alaska
. De
Dorset-beskaving
is ien fan de wichtichste kultueren ut 'e Kanadeeske
prehistoarje
.
Neiboude
Wytsing
-delsetting by
L'Anse-aux-Meadows
.
Goed fiif iuwen foardat
Kristoffel Kolumbus
Amearika untdiek, setten de
Wytsingen
yn Kanada al foet oan wal.
Bjarni Herjolfsson
moat yn
986
de kuststripe fan
Nijfunlan en Labrador
untdutsen hawwe en om it jier
1000
hinne stifte de
Yslanske
Wytsing
Leif Eiriksson
mei 35 manlju in lytse delsetting by
L'Anse aux Meadows
, op it eilan
Nijfunlan
. Se neamden it nije lan
Vinland
("Wynlan"). Om unbekende redens is dizze delsetting ferlitten en hawwe de Wytsingen harren
kolonisaasje
net trochset.
Nei de nije untdekking fan Amearika troch Kolumbus waard Kanada ynearsten troch de
Fransen
ferkend en kolonisearre. Sy neamden harren
koloanje
dere
Nij-Frankryk
. Al rillegau stiften
Ingelsen
lykwols harren eigen koloanjes op 'e Amerikaanske eastkust, wylst se yn
1670
de
Hudsonbaaikompanjy
oprjochten, dy't it yn it hiele ofwetteringsgebiet fan 'e
Hudsonbaai
foar it sizzen krige. Oardel iuw fan striid tusken de
Britten
en de Fransen om 'e hegemony yn Noard-Amearika waard yn
1763
, oan 'e ein fan 'e
Sanjierrige Oarloch
, yn it foardiel fan 'e Britten besljochte, doe't de Fransen by de
Frede fan Parys
frijwol al harren Noardamerikaanske besittings ofstean moasten. Dat woe net sizze dat der doe frede kaam; yn
1775
begun de
Amerikaanske Unofhinklikheidsoarloch
, werby't de trettjin sudlike Britske koloanjes har losmakken fan it memmelan, en ek nei't Grut-Brittanje yn
1783
de selsstannigens fan 'e
Feriene Steaten
erkend hie, bleau de sitewaasje nuodlik. Sa waarden der under de
Oarloch fan 1812
guon wichtige fjildslaggen op Kanadeeske boaiem levere.
Parliament Hill, yn 'e Kanadeeske haadsted
Ottawa
, de sit fan it Kanadeeske parlemint.
Lange tiid bestiene de noardlike Britske koloanjes yn Noard-Amearika bestjoerlik los faninoar. De wichtichste gebieten wiene it
Ingelsktalige
Opper-Kanada
(it lettere Ontario) en it
Fransktalige
Neder-Kanada
(it lettere Kebek). Yn
1837
-
1838
, brieken der yn dy beide koloanjes opstannen ut. By de
Opperkanadeeske Opstan
, under lieding fan
William Lyon Mackenzie
, gie it om 'e lulkens dy't der under it gewoane folk bestie oer in lytse kliber famyljes ut 'e hegerein, dy't it koloniale regear dominearren en de keazen folksfertsjintwurdiging buten spul setten. By de
Nederkanadeeske Opstan
, under lieding fan
Louis-Joseph Papineau
, wie it te reden om it eigenmachtige Britske bewald oer in Fransktalich gebiet. De koloniale autoriteiten, dy't mei beide rebuljes handich ofweefden, besleaten neitiid om Opper- en Neder-Kanada gear te foegjen, mei as doel om 'e
Fransk-Kanadezen
te assimilearjen yn 'e dominante
Angelsaksysk-Kanadeeske
kultuer.
Sadwaande untstie yn
1840
de koloanje Kanada. It earder Neder-Kanada (Kebek) kaam no bekend te stean as
Kanada-East
, wylst sudlik Ontario de namme
Kanada-West
krige. It koloniale bestjoer waard festige yn
Kingston
. Yn
1851
stribbe Kanada-West kwa ynwennertal Kanada-East foarby, wermei't de Ingelsktaligen yn Kanada foargoed yn 'e mearderheid kamen. Lykwols holden de Ingelsk- en Fransktalige folksfertsjintwurdigers yn it koloniale parlemint inoar yn lykwicht, wat gauris ta in ympasse late. Under de
Amerikaanske Boargeroarloch
(
1861
-
1865
) stipen de Britten tuike-tuike de Sudlike
Konfederaasje
, dat doe't uteinlik it Noarden de striid wun, untstie der eangst foar in Amerikaanske ynfaazje, krekt sa't dat yn
1813
foarkommen wie. Sadwaande besleaten de Britten al harren Noardamerikaanske koloanjes yn ien steatsferban te ferienjen, en kaam yn
1867
it
dominion
Kanada yn syn tsjintwurdige foarm ta wezen, mei as lidsteaten de koloanjes
Nij-Skotlan
en
Nij-Breunswyk
en de wer opspjalten provinsjes
Ontario
en Kebek.
John A. Macdonald
wie de earste minister-presidint fan Kanada. Oant
1932
, doe't it
Statut fan Westminster
troch it Britske parlemint oannommen waard, hie Kanada lykwols mar in beheinde mjitte fan selsstannigens, en pas yn
1982
einige it leste bytsje Britske kontrole oer it lan.
De sit fan it Heechgerjochtshof fan Kanada, yn 'e haadsted
Ottawa
.
Yn sawol de
Earste
as yn de
Twadde Wraldoarloch
levere Kanada oan 'e side fan de
Alliearden
in wichtige bydrage. Yn it tiidrek nei de oarloch wikselen lange perioaden fan
liberale
kabinetten en koartere riten mei
konservative
regearings inoar of. Kanada untjoech in hechte
ekonomyske
ban mei de oanswettende
Feriene Steaten
, hoewol't it op polityk med faak mei dat lan fan miening ferskilt.
It meastepart fan de ynwenners fan Kanada wennet yn in stripe fan 200 km by de grins mei de
Feriene Steaten
lans. De gebieten noardlik derfan binne tin befolke en de noardlike territoaria wurde amperoan bewenne. De ynwenners fan Kanada wurde Kanadezen neamd.
Fan alds bestie de befolking ut
Yndianen
en
Inuyt
. Yn it koloniale tiidrek kamen der grutte groepen
blanke
kolonisten, benammentlik
Ingelsen
,
Skotten
,
Fransen
en
Ieren
. De
Fransktalige
ynwenners wurde
Fransk-Kanadezen
of ek wol Franko-Kanadezen neamd, en binne fral konsintrearre yn 'e eastlike provinsje
Kebek
, dy't it grutste part fan 'e eardere koloanje
Nij-Frankryk
omfiemet. Hja meitsje der de grutte mearderheid fan 'e befolking ut en it
Fransk
is der de iennichste offisjele taal. Ek yn 'e oanbuorjende provinsje
Nij-Breunswyk
, de iennichste offisjeel twatalige provinsje, libbet in grutte groep Fransk-Kanadezen. Fierders hawwe alle oare provinsjes en ek de trije territoaria wol har eigen Fransktalige minderheden.
Kanada hat altyd in
ymmigraasjelan
west en de befolking is dan ek fan in grut
etnysk
ferskaat. Yn het westen hawwe in soad
Oekrainers
har nei wenjen set. Op in soad plakken binne ek
Nederlanske
ymmigranten te finen, dy't der fral yn 'e jierren nei de
Twadde Wraldoarloch
hinne ferfearn binne. Ek ut
Aazje
wei binne in soad lju nei Kanada komd, benammen nei de westkust, der't in soad Kanadezen fan
Sineesk
komof wenje. Yn 'e tachtiger en njoggentiger jierren binne in protte Sinezen ut
Hongkong
nei Vancouver ferfearn. Ek yn 'e grutte steden fan it easten, lykas
Toronto
en
Montreal
binne grutte net-Westerske mienskippen te finen.
Yn Kanada binne it
Ingelsk
en it
Fransk
de offisjele talen. Offisjeel is hiele Kanada twatalich; lykwols is der yn de westlike provinsjes net folle fan te fernimmen, om't it Ingelsk der de fiertaal is. De provinsje Kebek wurdt dan wer folslein dominearre troch it Fransk, der't de
Kebekanen
in
dialekt
fan sprekke, in
patois
dat basearre is op it koloniale Fransk ut 'e
santjinde
en
achttjinde iuw
. Sunt de sechstiger jierren hat him in skerpe politike skieding untwikkele tusken it Fransktalige Kebek en de oare, Ingelsktalige provinsjes. Der is yn Kebek sels twa kear in referindum holden oer ofskieding fan Kanada, mar dat waard sawol yn
1980
as yn
1995
ofwiisd, al skeelde it de leste kear mar in pear tsienden fan in prosint. Hoewol't yn alle oare provinsjes en territoaria Fransktalige minderheden besteane, is
Nij-Breunswyk
de iennichste dy't offisjeel twatalich is.
Lankaart dy't de yndieling fan Kanada yn provinsjes en territoaria sjen lit.
Kanada bestiet ut 10
provinsjes
en 3
territoaria
. De provinsjes binne frijwol folslein selsbestjoerend, en untliene harren rjochten en macht oan 'e grunwet. De tsien provinsjes (mei jier fan tatrede ta de Kanadeeske Konfederaasje) binne:
De territoaria binne gebieten der't net folle minsken wenje. Fan alds wiene dit gebieten dy't troch de federale oerheid fan Kanada regearre waarden, mar sunt de sechstiger jierren is ek oan 'e territoaria stadichoan in hege mjitte fan selsbestjoer taparte. De trije territoaria (mei jier fan oprjochting) binne:
Iishokky
, de nasjonale
sport
fan Kanada.
Kanadeeske soldaten by in militere oefening.
De Kanadeeske minister-presidint
Stephen Harper
yn petear mei de
Amerikaanske
presidint
Barack Obama
.
De Kanadeeske gewesten wurde fierders wol opdield yn in stikmannich regio's, dy't inoar gauris oerlaapje. Hjirunder de yndieling:
Sjoch fierders ek: de
Kanadeeske Arktyske Eilannen
Op
ekonomysk
med buorket Kanada goed. It
BYP
yn
2007
wie omrekkene goed 1.432 miljard
Amerikaanske dollars
. Trijefearnspart fan 'e befolking wurket yn 'e
tsjinstesektor
. De
lanbou
sektor is relatyf lyts, krekt as de
yndustrysektor
. Mei 24 miljard ton
ierdgas
is Kanada de op ien nei grutste ierdgasleveransier fan 'e wrald, nei
Saudy-Araabje
Kanada is in
parlemintere demokrasy
en in
monargy
mei oan it haad
kening
Charles III fan it Feriene Keninkryk
, dy't yn Kanada fertsjintwurdige wurdt troch de
guverneur-generaal
, anno 2022
Mary Simon
. Kanada wurdt bestjoerd troch in eigen
regear
, dat anno 2022 laat wurdt troch
minister-presidint
Justin Trudeau
.
- Montreal
is de op ien nei grutste Fransktalige sted op de wrald, nei
Parys
.