Hawai
(
Ingelsk
:
Hawaii
, utspr.: [h?'w?:i:], likernoch: "huh-uaa-ii";
Hawaiaansk
:
Hawai‘i
, utspr.: [h?'vai?i], likernoch "huh-vai-y") is it grutste
eilan
fan 'e
Hawai-arsjipel
, in
eilannegroep
yn 'e midden fan 'e
Stille Oseaan
dy't nei dit eilan ferneamd is. Teffens is it it grutste eilan fan 'e
Amerikaanske steat
Hawai
, dy't nei de arsjipel ferneamd is. Mei in
oerflak
fan 10.432,5 km² is Hawai grutter as alle oare Hawai-eilannen mei-inoar. Feitliks is it nei de beide haadeilannen fan
Nij-Seelan
it grutste eilan fan hiele
Polyneezje
. Derfandinne stiet Hawai ek wol bekend as
the Big Island
("it Grutte Eilan"), in namme dy't faak brukt wurdt om betizing mei de arsjipel of de steat foar te kommen. De grutste
sted
op it eilan is
Hilo
, dat teffens it bestjoerssintrum is.
It eilan Hawai hat in totaal
oerflak
fan 13.170 km², werfan't 10.432,5 km² ut lan en 2.737,5 km² ut wetter bestiet. Dermei beslacht it eilan 62,7% fan alle lan yn 'e
Amerikaanske steat
Hawai
. It eilan mjit op it breedste punt 150 km fan east nei west, en omfiemet it sudlikste punt fan alle fyftich
Amerikaanske steaten
, nammentlik
Ka Lae
. Noardwestlik fan Hawai, oare kant it
‘Alenuih?h?-kanaal
, lizze de eilannen
Maui
en
Kahoolawe
. De
fulkaan
de
Haleakal?
, op Maui, is fanof Hawai te sjen. Oan 'e sudkant fan Hawai is de tichtstbye druge grun te finen yn 'e
Line-eilannen
, dy't ta
Kiribaty
hearre. It eilan Hawai waard 400.000 jier lyn foarme troch
fulkanyske aktiviteit
, en is dermei it jongste eilan fan 'e arsjipel, en it iennichste dat noch aktive
fulkanen
hat.
De lizzing fan Hawai yn 'e
Hawai-eilannen
.
Der lizze fiif fulkanen fan op it eilan. De
Kohala
, yn it uterste noardwesten, is dea. De
Mauna Kea
, yn it noarden, dy't
sliept
, is de heechste berch fan 'e steat
Hawai
, mei in hichte fan 4.205 m. Metten fan 'e (underseeske) basis of is it eins de heechste berch fan 'e wrald, mei't de basis fan 'e
Mount Everest
boppe seenivo leit. Yn it uterste westen fan it eilan Hawai leit de lytse aktive fulkaan de
Hual?lai
, en yn it uterste sudeasten de jongste fulkaan, de
K?lauea
, dy't ek aktyf is, en feitlik sunt
1983
sunder ophalden oan it utbarsten is. Mear as de helte fan it oerflak fan it eilan Hawai wurdt lykwols yn beslach nommen troch de unbidich grutte aktive
fulkaan
de
Mauna Loa
, werfan't de top yn 'e midden fan it eilan leit.
Noardwestlik fan it eilan Hawai leit de fulkaan de
M?hukona
, werfan't de top alwer under de weagen ferdwun is. Underwilens is op 35 km sudeastlik fan it eilan allegeduerigen de underseeske fulkaan de
L?‘ihi
aktyf, dy't no oant 980 m under it see-oerflak rikt. It tinken is dat de Loihi tusken 10.000 en 100.000 jier fan no of troch it see-oerflak hinne brekke sil, sadat der in nij eilan untstiet. Troch de aktiviteit fan sawol de Mauna Loa as de K?lauea groeit Hawai noch altyd; tusken
1983
en
2002
kaam der sa'n 220
ha
lan by.
Lavastreamen
hawwe ferskate
doarpen
folslein ferrinnewearre, werunder
Kapoho
yn
1960
en
Kalapana
en
Kaimu
yn
1990
.
De lokaasje fan 'e fiif
fulkanen
fan Hawai.
Men wol hawwe dat Hawai ferneamd is nei
Hawai‘iloa
, de legindaryske
Polynezyske
seefarder dy't it eilan as earste untdiek. Oaren miene dat de namme oflaat is fan
Hawaiki
, it
mytyske
plak der't de Polynezyske folken oarspronklik wei kommen weze soene.
Hawai‘i
, de
Hawaiaanske
namme foar it eilan, is troch prosessen fan
klankferskowing
etymologysk
en
linguistysk
ekwifalint oan
Savaii
yn it
Samoaansk
, dat de namme fan it grutste eilan fan
Samoa
is.
De earste
blanke
dy't
it eilan Hawai oandie
, wie de
Britske
untdekkingsreizger
James Cook
, dy't de
Hawai-eilannen
by syn earste besyk, yn
1778
, de neitiid yn unbruk rekke namme fan 'Sandwicheilannen' joech. By in twadde besyk oan it eilan Hawai, op
14 febrewaris
1779
, waard Cook op it
stran
fan 'e
Kealakekua-baai
deade doe't der opskuor untstie oer it meinimmen troch de lanseigen befolking fan in
roeiboat
, dat troch de Britten utlein waard as
dieverij
. It eilan Hawai wie it berteplak fan 'e
ali‘i
(haadman) Pai‘ea Kamehameha, dy't alle
Hawai-eilannen
yn
1795
under syn hearskippij feriene en regearre under de namme
Kamehameha de Grutte
. Hy wie it dy't de hiele arsjipel nei syn thuseilan ferneamde.
Op
2 april
1868
waard it eilan Hawai troffen troch
in slimme ierbeving
fan nei skatting tusken de 7,5 en 7,9 op 'e
Skaal fan Richter
. Dat wie de meast ferneatigjende
ierdbeving
ut 'e dokumintearre
skiednis
fan Hawai. Der kamen 77 minsken om, 31 troch in
ierdferskowing
benoarden
Pahala
, en 46 oan 'e kust troch in
tsunamy
, dy't heger rikte as de toppen fan 'e
palmbeammen
en op guon plakken goed 500 m it lan yn kaam. Fiif doarpen rekken slim skansearre. Op
29 novimber
1975
fun der fannijs in swiere ierdbeving plak, diskear fan 7,2 op 'e Skaal fan Richter, werby't twa deaden foelen.
In
lavastream
op it eilan Hawai.
Slimmer wiene de tsunamys dy't op
1 april
1946
en op
23 maaie
1960
feroarsake waarden troch ierdbevings yn
Alaska
, resp.
Sily
, en dy't slimme skea oanrjochten yn 'e sted
Hilo
. Yn
1946
kamen yn
Laupahoehoe
16 skoalbern en 5
underwizers
om doe't de floedweach de pleatslike
skoalle
trof. Yn
maart
2011
rjochte in tsunamy dy't feroarsake wie troch in
ierdbeving
oan 'e eastkust fan
Japan
midsmjittige skea oan op it eilan Hawai, dy't likegoed foar iepenbiere gebouwen allinnich al sa'n $3 miljoen bedroech.
It eilan Hawai omfiemet ien
county
, dy't it hiele eilan beslacht, te witten
Hawai County
, mei de sted
Hilo
as haadplak. De county wurdt bestjoerd troch in
boargemaster
, dy't sunt
2004
net mear ta ien fan 'e beide grutte Amerikaanske
politike partijen
(de
Demokratyske Partij
en de
Republikeinske Partij
) heart, mar polityk neutraal is. De county is underferdield yn njoggen bestjoersdistrikten, dy't basearre binne op 'e
moku
, tradisjonele ferdielings fan lan yn it prekoloniale Hawai.
Neffens gegevens fan 'e folkstelling fan
2010
hie it eilan Hawai doe in befolking fan 185.000 minsken, wat delkomt op in
befolkingstichtens
fan 17,7 minsken de km². It grutste plak op it eilan is de countyhaadsted
Hilo
, mei yn
2010
in befolking fan 43.000 minsken. Fan 'e eilanbefolking wie datselde jiers 13.5% alder as 65 jier en 26,1% jonger as 18 jier. Fierders bestie 30,4% fan 'e hushaldings ut
ien persoan
. Wat de
etnyske
opbou fan 'e befolking oangiet, dy wie yn 2010 sa: 34,5%
blanken
; 22,6%
Aziaten
; 12,4% lanseigen
Hawaianen
en oare
Polyneziers
,
Melaneziers
en
Mikroneziers
; 11,8%
Latino's
; 0,7%
swarten
; 18,0% oaren of fan mingd etnysk komof.
-
It James Kealoha-stran, by Hilo.
-
Lava streamt de see yn oan 'e sudeastkant fan it eilan.
-
It swarte sanstran fan Punalu‘u Beach.
-
De Akaka-wetterfal.
-
Steam stiget op der't de lava fan 'e K?lauea de see yn streamt.
-
In topografyske lankaart fan it eilan.
-
De Kohala-delling, yn it noardwesten fan it eilan.
-
Snorkeljen mei seeskylpodden yn 'e Kahalu?u-baai.