Dzjengis Khan.
Dzjengis Khan
of
Genghis Khan
, wiere namme
Temujin
(sirka
1162
-
18 augustus
1227
), wie de stifter en earste hearsker oer it
Mongoalske Ryk
.
Temujin wie berne yn it hjoeddeisk
Mongoalje
, ticht by de tsjintwurdige Russyske grins, net fier fan de rivier de
Onon
. Hy wie de aldste soan fan
Yesugei de Dappere
en Hoyelun. Alhoewol Yesugei pakesizzer wie fan
Kabul-khan
en formeel it khanskip urven hie, wie de ienheid fan de Mongoalen ferdwun. De
Tataren
hienen de opfolgers fan Kabul-Kahn finzen naam sadat syn Sineeske tsjinstanners harren eksekutearje koenen. Doe't Temujin noch jong wie waard ek syn heit fermoarde troch de Tataren. Syn stam en syn clan funen him net ald genoch om it liederskip oer te nimmen, dat doe't hy dat al woe, kamen syn mem, syn broers en hy, buten de clan te stean.
Oars as de leginden hawwe wolle, is der neat dat der op wiist dat Temujin in grut strider wie. Mar hy slagge der al yn om bunsmaten te finen, om dermei it liederskip oer de clan, en dan de stam werom te krijen. Dermei feriene er alle stammen yn it gebiet fan Mongoalje, en ferneatige er sirka
1202
de Tataren. In de folgjende fiif jier tiid slagge hy der yn en foarmje de ruzjemeitsjende stammen om ta in ienheid, mei in haadsted, mei in skrift, en mei wetten. Ungefear yn 1206 krige er de titel
Dzjengis Khan
, dy't meast ynterpretearre wurdt as
Kening oer alle stammen
.
It is net dudlik werom Dzjengis Khan dernei mei syn legers optrok tsjin it noarden fan Sina. It kin weze dat er wraak woe foar de dea fan syn oarrepake, of dat er as goed Mongoal der op ut wie mear froulju oan de stam ta te foegjen (en harren manlju te fermoardzjen). It kin ek weze dat er itselde probleem hie as it
Romeinske Ryk
: dat er in stam fan 2 miljoen minsken, mei mear as 120 tuzen soldaten hie, en no twongen wie om te oerweldigjen, om't allinnich dat de stam byelkoar halde koe.
Wat ek de reden wie, sirka
1207
begun hy mei oanfallen op it noarden fan Sina, en fan
1211
oant
1215
oerweldige er it grutste part fan it ryk fan de
Sin
, werunder harren haadsted, it hjoeddeiske
Peking
. It oerweldigjen fan de leste Sin liet er yn
1216
oan oaren oer.
Fan
1219
oant
1221
foege er tegearre mei syn fjouwer soannen, Jochi, Ogodei, Chaghatai en Tolui, en in leger fan 120.000 man, gans it
Khwarizm
ryk, hjoeddeisk
Afganistan
,
Turkmenistan
,
Oezbekistan
,
Tadzjikistan
en
Iran
, ta oan it Mongoalske ryk. In part fan syn leger, sa'n 20.000 man, gong noch fierder foar it plonderjen fan
Ruslan
,
Poalen
en
Hongarije
en uteinliks sels in part fan
Dutslan
.
Dzjengis Khan sels gong wer werom nei de oarloch yn Sina. Hy woe ek it Sud-Sina, mei it ryk fan de
Sung
ynnimme, mar it duorre oant
1279
ear't syn pakesizzer
Kubilai Khan
dat ryk oerweldigje soe, en yn Sina de
Yuan Dynasty
begjinne soe. Dzjengis Khan sels foel yn Sina fan syn hynder, en ferstoar
18 augustus
1227
oan syn ferwunings. Syn ryk rikte doe fan de
Kaspyske See
oant de
Giele See
.