Latinskt mal

Latin ; Lingua Latina, Lingua Romana
Tosað i:	Romverjarikið , Vatikanið .
Tosandi ialt:	?
Malætt :	Indo-evropeiskt ; Italskt ; Italofalisiskt ; Latin .
Malkotur
ISO 639-1 :	la
ISO 639-2 :	lat
ISO 639-3 :	lat .

Latin (a latini: lingua lat?na , IPA : [?l?ŋ??a la?tiːna]) er klassiskt mal , ið hoyrir til italsku malættina og soleiðis til indo-evropeisku malættina . Latinska stavraðið mentist fra ti etruskiska stavraðnum og ti euboiiska grikska stavraðnum og at enda ur ti fønikiska stavraðnum .

Latin var uppruniliga talað i Latium , i Italiahalvoynni . ^[1] Igjøgnum valdið hja Romverska tjoðveldinum varð latin tað raðandi malið, fyrst i Italia og seinni tvørtur igjøgnum Romverjarikið . Talumalslatin mentist til tey romanska mal , t.d. italskt , portugisiskt , spanskt , franskt og rumenskt . Nogv orð i enskum og eisini donskum komu fra latini. Latinskar røtur brukast i guðfrøði , livfrøði og læknafrøði .

Undir seina Romverska tjoðveldið (um 75 f.Kr. ), varð fornlatin fyrisett til klassiskt latin . Talumalslatin var tað mal, ið talaðist um tað mundið og synist i innskriftum og verkum av skemtleikskøldum sum Plautus og Terentius . ^[2] Seinlatin er skriftsmalið fra 3. øldini og miðaldarlatin er malið fra 9. øldini , ið mentist til endurburðarlatin undir endurburðartiðina . Seini mentist nylatin . Latin varð brukað fyri altjoða samskifti og visindi til 18. øldina , ta ið man byrjaði bruka talumal fyri skriftir. Kirkjulatin er enn almennt mal i Pavastolinum og Romversk-katolsku kirkjuni . Latin undirvisast i skulum um allan heim. ^[3]^[4]

Latin er bendingarmal og hevur try kyn og sjey føll .

Fonologi [ rætta | rætta wikitekst ]

Latinski framburðurin er umskapaður t.d. fra fragreiðingum, stavivillum og orðaleikum. Aðrar keldur eru fornupprunafrøði og stavingar av latinskum orðum i øðrum malum.

Hjaljoð [ rætta | rætta wikitekst ]

		Varraljoð	Tannaljoð	Framgomaljoð	Bakgomaljoð		Malbandaljoð
		Varraljoð	Tannaljoð	Framgomaljoð	greitt	varraljoð	Malbandaljoð
Lokaljoð	raddað	b	d		?	??
Lokaljoð	oraddað	p	t		k	k?
Trongaljoð	raddað		z
Trongaljoð	oraddað	f	s				h
Nasaljoð		m	n		(ŋ)
Rotiskaljoð			r
Nærkanarljoð			l	j		w

Klassiskt latin hevði ongan mun imillum storar og smaar bokstavir og hevði ikki bokstavirnar ⟨ J U W ⟩ . I staðin fyri ⟨ J U ⟩ brukti man avikavist ⟨ I V ⟩ ; soleiðis voru ⟨ I V ⟩ bæði hjaljoð og sjalvljoð.

A okkara døgum brukar man oftast ⟨ i u ⟩ i staðin fyri klassisku ⟨ i v ⟩ . Nakrar skipanir bruka ⟨ j v ⟩ fyri sjalvljoðini /j w/, men ⟨ v ⟩ brukast aldri fyri ⟨ gu su qu ⟩ .

Notes
Latinsk staveind	Latinskt malljoð	Føroysk dømir
⟨ c ⟩ , ⟨ k ⟩	[k]	Altið hart sum k i taka , aldri bleytt sum k i keypa
⟨ t ⟩	[t]	Sum t i at
⟨ s ⟩	[s]	Sum s i siga
⟨ g ⟩	[?]	Næstan sum g i ganga ella donsku gang , men raddað
⟨ g ⟩	[ŋ]	Framman fyri ⟨ n ⟩ sum n i banka
⟨ n ⟩	[n]	Sum n i ein
⟨ n ⟩	[ŋ]	Framman fyri ⟨ c ⟩ , ⟨ x ⟩ og ⟨ g ⟩ sum n i banka
⟨ l ⟩	[l]	⟨ ll ⟩ og framman fyri ⟨ i ⟩ sum l i lesa ( l exilis ) ^[5]^[6]
⟨ l ⟩	[?]	I øðrum støðum, sum myrkt l i t.d. ensku bowl ( l pinguis )
⟨ qu ⟩	[k?]	Sum qu i ensku quick
⟨ u ⟩	[w]	Stundum i byrjanini a stavilsum ella eftir ⟨ g ⟩ og ⟨ s ⟩ sum w i ensku wine , aldri sum v i vit
⟨ i ⟩	[j]	Stundum i byrjanini a stavilsum sum j i ja
⟨ i ⟩	[jj]	Sum tvey j
⟨ x ⟩	[ks]	Sum ⟨ k ⟩ + ⟨ s ⟩ : sum ks i øks

Sjalvljoð [ rætta | rætta wikitekst ]

Osamansett sjalvljoð [ rætta | rætta wikitekst ]

	Frammælt	Miðmælt	Bakmælt
Læst	iː ?		? uː
Halvlæst	eː ?		? oː
Opið		a aː

Klassiskt latin hevði ongan mun imillum ?U? og ?V?. I staðin bruktist ?V? eisini sum hjaljoð og sum sjalvljoð. ?Y? kom fra grikskum og uttalaðist sum ?u? ella ?i? av nøkrum talarum.

Klassiskt latin hevði bæði stutt og long sjalvljoð. A okkara døgum skrivar man oftast long sjalvljoð við makron , t.d. ?? ? ? ? ??, og stutt sjalvljoð eru omerkt.

Framburður latinskra sjalvljoða
Latinsk staveind	Latinskt malljoð	nutiðardømir
⟨ a ⟩	[a]	sum a i land
⟨ a ⟩	[aː]	sum a i Kanada
⟨ e ⟩	[?]	sum e i frekt
⟨ e ⟩	[eː]	sum e i frekur
⟨ i ⟩	[?]	sum i i lint
⟨ i ⟩	[iː]	sum i i linur
⟨ o ⟩	[?]	sum o i toldi
⟨ o ⟩	[oː]	sum o i tola
⟨ u ⟩	[?]	sum u i gult
⟨ u ⟩	[uː]	sum u i gulur
⟨ y ⟩	[?]	sum y i mystisk
⟨ y ⟩	[yː]	sum y i mytisk

Sjalvljoðsbokstavur fyri ⟨ m ⟩ við orðsenda, ella sjalvljoðsbokstavur fyri ⟨ ns ⟩ ella ⟨ nf ⟩ , verður langt nasasjalvljoð , t.d. monstrum /moːstr?ː/.

Tviljoð [ rætta | rætta wikitekst ]

Klassiskt latin hevði fleiri tviljoð . Vanligastu voru ⟨ ae au ⟩ . ⟨ oe ⟩ var ovanligt og ⟨ ui eu ei ⟩ voru sera ovanlig, serliga i upprunaligum latinskum orðum. ^[7] Hesar samansetingar av bokstøvum voru ikki altið tviljoð, uttan kundu vera tvey sjalvljoð i tveimum stavilsum ( ⟨ ae ⟩ og ⟨ oe ⟩ ) ella eitt sjalvljoð og halvhjaljoðið /j/ ella /w/ ( ⟨ au ui eu ei ou ⟩ ). Dømir eru a?nus [a?eː.n?s] "i bronsuni" og eius [??j.j?s] "hansara".

I talumalslatini gingu ⟨ ae au oe ⟩ saman við ⟨ e ? ? ⟩ . Tilikur framburður var eisini hja smærri mentaðum talarum.

Tviljoð eftir byrjanarljoð
	Frammælt	Bakmælt
Læst		ui /ui?/
Halvlæst	ei /ei?/ eu /eu?/	oe /oe?/ ou /ou?/
Opið	ae /ae?/ au /au?/

Mallæra [ rætta | rætta wikitekst ]

Navnorð [ rætta | rætta wikitekst ]

Reglulig navnorð a latini hava ein av fimm bendingum, ið man kan siggja i hvørsfallið hja orðinum. Tey eru:

Fyrsta bendingin, oftast við endingina a , hevur hvørsfalsbendingina -ae .
Aðra bendingin, oftast við endingina o , hevur hvørsfalsbendingina -i .
Triðja bendingin, oftast við endingina i , hevur hvørsfalsbendingina -is .
Fjorða bendingin, oftast við endingina u , hevur hvørsfalsbendingina -?s .
Fimta bendingin, oftast við endingina e , hevur hvørsfalsbendingina -ei .

Latin hevur sjey føll:

Hvørfall ( nominativus ) ? brukast nær navnið er grundliður ella grundlið til umsagnarlið: Gentan rann. Puella cucurrit , ella cucurrit puella .
Hvørsfall ( genitivus ) ? brukast oftast nær navnið er eigari eller hoyrir saman við eitt avirki: Rossin hja gentuni . Equus puellae .
Hvørjumfall ( dativus ) ? brukast oftast nær navnið er obeinleiðis avirki: Maðurin gevur gentuni eitt epli. Vir puellae m?lum dat.
Hvønnfall ( accusativus ) ? brukast oftast nær navnið er beinleiðis avirki: Maðurin gevur gentuni eitt epli . Vir puellae m?lum dat.
Ablativ ( ablativus ) ? brukast oftast nær navnið visir loysing ella gongd fra onkrum: Gentan kemur fra akrinum . Puella ex agris venit.
Tiltalufall ( vocativus ) ? brukast nær navnið er tiltalað. Kent dømi er: Og tu, Brutus ! Et t?, Br?te!
Lokativ ( locativus ) ? ovanligt, men brukast fyri stað: I Rom , R?mae .

Lysingarorð [ rætta | rætta wikitekst ]

Sagnorð [ rætta | rætta wikitekst ]

Orðatilfar [ rætta | rætta wikitekst ]

Orðafelli [ rætta | rætta wikitekst ]

Talorð [ rætta | rætta wikitekst ]

Tekstdømi [ rætta | rætta wikitekst ]

Keldur [ rætta | rætta wikitekst ]

↑ Sandys, John Edwin (1910). A companion to Latin studies . Chicago: University of Chicago Press . pp. 811?812.
↑ Clark, Victor Selden (1900). Studies in the Latin of the Middle Ages and the Renaissance . Lancaster: The New Era Printing Company.
↑ Hu, Winnie (6 October 2008). "A Dead Language That's Very Much Alive" . New York Times .
↑ Eskenazi, Mike (2 December 2000). "The New case for Latin" . TIME . Archived from the original on 14 August 2013 . Retrieved 27 May 2018 .
↑ Sihler 2008 , p. 174.
↑ Allen 2004 , pp. 33?34
↑ Allen 2004 , pp. 60?63

Hendan greinin er ein stubbi . Tu kanst hjalpa Wikipedia við at viðka hann .

Wikipedia

Latinskt mal utgava av Wikipediu

Wikimedia Commons logo

Si miðlasavnið

≫ Latinskt mal ≪ i Wikimedia Commons .

[1] Sandys, John Edwin (1910). A companion to Latin studies . Chicago: University of Chicago Press . pp. 811?812.

[2] Clark, Victor Selden (1900). Studies in the Latin of the Middle Ages and the Renaissance . Lancaster: The New Era Printing Company.

[3] Hu, Winnie (6 October 2008). "A Dead Language That's Very Much Alive" . New York Times .

[4] Eskenazi, Mike (2 December 2000). "The New case for Latin" . TIME . Archived from the original on 14 August 2013 . Retrieved 27 May 2018 .

[5] Sihler 2008 , p. 174.

[6] Allen 2004 , pp. 33?34

[classical_diphthongs-7] Allen 2004 , pp. 60?63

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]