Latin
(a latini:
lingua lat?na
,
IPA
: [?l?ŋ??a la?tiːna]) er
klassiskt mal
, ið hoyrir til
italsku malættina
og soleiðis til
indo-evropeisku malættina
.
Latinska stavraðið
mentist fra ti
etruskiska stavraðnum
og ti
euboiiska
grikska stavraðnum
og at enda ur ti
fønikiska stavraðnum
.
Latin var uppruniliga talað i
Latium
, i
Italiahalvoynni
.
[1]
Igjøgnum valdið hja
Romverska tjoðveldinum
varð latin tað raðandi malið, fyrst i
Italia
og seinni tvørtur igjøgnum
Romverjarikið
.
Talumalslatin
mentist til tey
romanska mal
, t.d.
italskt
,
portugisiskt
,
spanskt
,
franskt
og
rumenskt
. Nogv orð i
enskum
og eisini
donskum
komu fra latini. Latinskar røtur brukast i
guðfrøði
,
livfrøði
og
læknafrøði
.
Undir seina Romverska tjoðveldið (um
75 f.Kr.
), varð
fornlatin
fyrisett til
klassiskt latin
.
Talumalslatin
var tað mal, ið talaðist um tað mundið og synist i innskriftum og verkum av skemtleikskøldum sum
Plautus
og
Terentius
.
[2]
Seinlatin
er skriftsmalið fra
3. øldini
og
miðaldarlatin
er malið fra
9. øldini
, ið mentist til
endurburðarlatin
undir
endurburðartiðina
. Seini mentist
nylatin
. Latin varð brukað fyri altjoða samskifti og visindi til
18. øldina
, ta ið man byrjaði bruka talumal fyri skriftir.
Kirkjulatin
er enn almennt mal i
Pavastolinum
og
Romversk-katolsku kirkjuni
. Latin undirvisast i skulum um allan heim.
[3]
[4]
Latin er bendingarmal og hevur try
kyn
og sjey
føll
.
Latinski framburðurin er umskapaður t.d. fra fragreiðingum, stavivillum og orðaleikum. Aðrar keldur eru fornupprunafrøði og
stavingar av latinskum orðum i øðrum malum.
Klassiskt latin hevði ongan mun imillum storar og smaar bokstavir og hevði ikki bokstavirnar
⟨
J U W
⟩
. I staðin fyri
⟨
J U
⟩
brukti man avikavist
⟨
I V
⟩
; soleiðis voru
⟨
I V
⟩
bæði hjaljoð og sjalvljoð.
A okkara døgum brukar man oftast
⟨
i u
⟩
i staðin fyri klassisku
⟨
i v
⟩
. Nakrar skipanir bruka
⟨
j v
⟩
fyri sjalvljoðini /j w/, men
⟨
v
⟩
brukast aldri fyri
⟨
gu su qu
⟩
.
Notes
Latinsk
staveind
|
Latinskt
malljoð
|
Føroysk dømir
|
⟨
c
⟩
,
⟨
k
⟩
|
[k]
|
Altið hart sum
k
i
taka
, aldri bleytt sum
k
i
keypa
|
⟨
t
⟩
|
[t]
|
Sum
t
i
at
|
⟨
s
⟩
|
[s]
|
Sum
s
i
siga
|
⟨
g
⟩
|
[?]
|
Næstan sum
g
i
ganga
ella donsku
gang
, men raddað
|
[ŋ]
|
Framman fyri
⟨
n
⟩
sum
n
i
banka
|
⟨
n
⟩
|
[n]
|
Sum
n
i
ein
|
[ŋ]
|
Framman fyri
⟨
c
⟩
,
⟨
x
⟩
og
⟨
g
⟩
sum
n
i
banka
|
⟨
l
⟩
|
[l]
|
⟨
ll
⟩
og framman fyri
⟨
i
⟩
sum
l
i
lesa
(
l exilis
)
[5]
[6]
|
[?]
|
I øðrum støðum, sum myrkt
l
i t.d. ensku
bowl
(
l pinguis
)
|
⟨
qu
⟩
|
[k?]
|
Sum
qu
i ensku
quick
|
⟨
u
⟩
|
[w]
|
Stundum i byrjanini a stavilsum ella eftir
⟨
g
⟩
og
⟨
s
⟩
sum
w
i ensku
wine
, aldri sum
v
i
vit
|
⟨
i
⟩
|
[j]
|
Stundum i byrjanini a stavilsum sum
j
i
ja
|
[jj]
|
Sum tvey
j
|
⟨
x
⟩
|
[ks]
|
Sum
⟨
k
⟩
+
⟨
s
⟩
: sum
ks
i
øks
|
|
Frammælt
|
Miðmælt
|
Bakmælt
|
Læst
|
iː ?
|
|
? uː
|
Halvlæst
|
eː ?
|
|
? oː
|
Opið
|
|
a aː
|
|
Klassiskt latin hevði ongan mun imillum ?U? og ?V?. I staðin bruktist ?V? eisini sum hjaljoð og sum sjalvljoð. ?Y? kom fra grikskum og uttalaðist sum ?u? ella ?i? av nøkrum talarum.
Klassiskt latin hevði bæði stutt og long sjalvljoð. A okkara døgum skrivar man oftast long sjalvljoð við
makron
, t.d. ?? ? ? ? ??, og stutt sjalvljoð eru omerkt.
Framburður latinskra sjalvljoða
Latinsk
staveind
|
Latinskt
malljoð
|
nutiðardømir
|
⟨
a
⟩
|
[a]
|
sum
a
i
land
|
[aː]
|
sum
a
i
Kanada
|
⟨
e
⟩
|
[?]
|
sum
e
i
frekt
|
[eː]
|
sum
e
i
frekur
|
⟨
i
⟩
|
[?]
|
sum
i
i
lint
|
[iː]
|
sum
i
i
linur
|
⟨
o
⟩
|
[?]
|
sum
o
i
toldi
|
[oː]
|
sum
o
i
tola
|
⟨
u
⟩
|
[?]
|
sum
u
i
gult
|
[uː]
|
sum
u
i
gulur
|
⟨
y
⟩
|
[?]
|
sum
y
i
mystisk
|
[yː]
|
sum
y
i
mytisk
|
Sjalvljoðsbokstavur fyri
⟨
m
⟩
við orðsenda, ella sjalvljoðsbokstavur fyri
⟨
ns
⟩
ella
⟨
nf
⟩
, verður langt
nasasjalvljoð
, t.d.
monstrum
/moːstr?ː/.
Klassiskt latin hevði fleiri
tviljoð
. Vanligastu voru
⟨
ae au
⟩
.
⟨
oe
⟩
var ovanligt og
⟨
ui eu ei
⟩
voru sera ovanlig, serliga i upprunaligum latinskum orðum.
[7]
Hesar samansetingar av bokstøvum voru ikki altið tviljoð, uttan kundu vera tvey sjalvljoð i tveimum stavilsum (
⟨
ae
⟩
og
⟨
oe
⟩
) ella eitt sjalvljoð og halvhjaljoðið /j/ ella /w/ (
⟨
au ui eu ei ou
⟩
). Dømir eru
a?nus
[a?eː.n?s] "i bronsuni" og
eius
[??j.j?s] "hansara".
I talumalslatini gingu
⟨
ae au oe
⟩
saman við
⟨
e ? ?
⟩
. Tilikur framburður var eisini hja smærri mentaðum talarum.
Tviljoð eftir byrjanarljoð
|
Frammælt
|
Bakmælt
|
Læst
|
|
ui
/ui?/
|
Halvlæst
|
ei
/ei?/
eu
/eu?/
|
oe
/oe?/
ou
/ou?/
|
Opið
|
ae
/ae?/
au
/au?/
|
Reglulig navnorð a latini hava ein av fimm bendingum, ið man kan siggja i hvørsfallið hja orðinum. Tey eru:
- Fyrsta bendingin, oftast við endingina
a
, hevur hvørsfalsbendingina
-ae
.
- Aðra bendingin, oftast við endingina
o
, hevur hvørsfalsbendingina
-i
.
- Triðja bendingin, oftast við endingina
i
, hevur hvørsfalsbendingina
-is
.
- Fjorða bendingin, oftast við endingina
u
, hevur hvørsfalsbendingina
-?s
.
- Fimta bendingin, oftast við endingina
e
, hevur hvørsfalsbendingina
-ei
.
Latin hevur sjey føll:
- Hvørfall
(
nominativus
)
? brukast nær navnið er
grundliður
ella grundlið til umsagnarlið:
Gentan
rann.
Puella
cucurrit
, ella
cucurrit
puella
.
- Hvørsfall
(
genitivus
)
? brukast oftast nær navnið er eigari eller hoyrir saman við eitt avirki: Rossin
hja gentuni
.
Equus
puellae
.
- Hvørjumfall
(
dativus
)
? brukast oftast nær navnið er obeinleiðis avirki: Maðurin gevur
gentuni
eitt epli.
Vir
puellae
m?lum dat.
- Hvønnfall
(
accusativus
)
? brukast oftast nær navnið er beinleiðis avirki: Maðurin gevur gentuni eitt
epli
.
Vir puellae
m?lum
dat.
- Ablativ
(
ablativus
)
? brukast oftast nær navnið visir loysing ella gongd fra onkrum: Gentan kemur
fra akrinum
.
Puella ex
agris
venit.
- Tiltalufall
(
vocativus
)
? brukast nær navnið er tiltalað. Kent dømi er: Og tu,
Brutus
!
Et t?,
Br?te!
- Lokativ
(
locativus
)
? ovanligt, men brukast fyri stað:
I Rom
,
R?mae
.