Zibilizazioa
, eskuarki,
Estatuaren
garapena, gizarte-estratifikazioa,
urbanizazioa
eta berezko hizkuntza mintzatuaz haraindiko komunikazio-sistema sinbolikoak (hau da, idatzizko sistema bat) ezaugarri dituen gizarte konplexu oro da
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
. Gizarte horietan,
nekazaritza
intentsiboa,
lan-banaketa
konplexua eta
hiriak
osatzeko populazio aski daude.
Historikoki, zibilizazioa kultura handiago eta
aurreratuago
gisa ulertu izan da askotan, kultura txikiago eta, ustez, ez hain aurreratuekin kontrastean
[9]
[10]
[11]
[12]
. Zentzu zabal horretan, zibilizazioa ez dator bat zentralizatu gabeko
gizarte tribalekin
,
artzain
nomaden kulturak,
gizarte neolitikoak
edo
ehiztari-biltzaileak
barne; hala ere, batzuetan ez dator bat zibilizazioen barruan dauden kulturekin. Zibilizazioak populazio dentsitateko kokaleku antolatuak dira, gizarte-klase hierarkikoetan banatuak, elite nagusi batekin eta hiri- eta landa-populazio menderatuekin, zeinak
nekazaritza intentsiboan
,
meatzaritzan
, fabrikazio txikian eta
merkataritzan
aritzen baitira. Zibilizazioak boterea kontzentratzen du gizakien kontrola naturaren gainerakoengan hedatuz, baita beste gizakiengan ere
[13]
.
Zibilizazioa, bere
etimologiak
dioen bezala, herri eta hiriei lotutako kontzeptua da jatorriz. Zibilizazioen lehen agerpena, oro har,
Mendebaldeko Asiako
Iraultza Neolitikoaren
azken faseekin lotuta dago, eta hiri-iraultzaren eta estatuaren eraketaren prozesu azkar samarrarekin amaitzen da, elite gobernatzaile baten agerpenarekin lotutako garapen politikoarekin.
Nekazaritzaren
asmakuntzak gizakiak sedentario bilakatu zituen eta herri eta hiriak sortzen hasi ziren.
Antropologo
gehienen ustez
Homo sapiens
Afrikako
sabanan
sortu zen orain dela 200.000 urte
Homo erectus
en eboluzioaz. Orain dela 40.000 urtetik
Eurasia
eta
Ozeanian
bizi zen eta gutxienez 10.000 urte dira
Amerikan
bizi dena.
[14]
Eurasian
bizi zen
Homo neanderthalensis
a eta
Homo erectus
a desplazatu zituzten.
Orain dela 10.000 urte arte gizaki guztiak
ehiztari-biltzaileak
ziren (gaur egun ere batzuk aurki daitezke). Normalean talde
nomada
txikietan bizi ziren.
Neolitikoan
nekazaritza
sortu zen eta horrekin batera gehiegizko janariaren produkzioa. Gizakiak egonkortu ziren eta lehenego herriguneak sortu. Horrek animalien
etxekotzea
eta
metalgintza
ekarri zuen. Nekazaritzak komertzioa eta kooperazioa handiagotu zituen gizarte konplexuagoak sortzen. Herriak
zibilizazio
bilakatu ziren
Ekialde Hurbilean
,
Mesopotamia
inguruan.
Orain dela 6.000 urte inguru lehenengo proto
estatuak
sortu ziren
Mesopotamian
,
Antzinako Egipton
eta
Indus haranean
. Hauek defendatzeko
militarrak
sortu ziren eta horrekin batera
gobernu
burokratikoak
eta administrazioa. Estatuen artean kooperazioa eta konpetentzia sortu zen
gerrak
sortuz. Orain dela 2000 eta 3000 urte artean
Persiarrek
,
Txinatarrek
eta
Erromatarrek
konkistaren bitartez inperio erraldoiak sortu zituzten, lehenengo
inperioak
sortuz.
Erlijio
garrantzitsuak sortu ziren
Ekialde Hurbilean
,
Judaismoa
kasu eta
Hinduismoa
Hego
Asian
.
Erdi Aroaren
erdialdean ideia berri eta iraultzaileak sortu ziren.
Txinan
inprenta
eta
iparrorratza
asmatu zituzten eta
Islamaren Urrezko Aroa
izan zen zientzialari ugarirekin. Europan
klasikoen
berraurkikuntzak eta
inprentak
Pizkundea
sortu zituen
XIV. mendean
.
Amerikan
inka
,
maia
eta
aztekek
zibilizazio handiak sortu zituzten. Hurrengo 500 urtetan
inperialismoaren
garapenak
Amerika
,
Asia
eta
Afrikako
leku ugari Europarren kontrolpean utzi zituzten,
independentziaren
aldeko mugimenduak sortzen.
Zientzia Iraultza
XVII. mendean
eta
Industria Iraultza
XVIII.
eta
XIX. mendean
garraiobide
ugari sortu zituen,
trenbidea
eta
autoa
kasu.
Energia
lortzeko bideak ugaritu ziren,
argindarra
eta
ikatza
gisa. Gobernuetan ere berrikuntzak egon ziren,
demokrazia parlamentarioa
eta
Komunismoa
bezala.
Aldaketa horiek direla eta gizakiak gero eta elkar lotuagoa eta
globalizatuagoa
den mundu batean bizi dira. Gertakari honek zientzia, artea eta teknologiaren garapena baimentzen duen bitartean kulturen desagerpena,
arma
oso suntsikorrak eta
kutsadura
ere errazten du.
Houmuwu ding, Txinako Museo Nazionalean
Afariaren amaiera
Jules-Alexandre Grun (1913). Mahaiko ohiturak eta beste etiketa eta autokontrol gizarte
zibilizatuaren
ezaugarri gisa aurkezten ditu
Norbert Eliasek
bere
Zibilizazio prozesua
liburuan (1939).
Zibilizazio hitza latinezko civilis-etik (zibila), civis (hiritarra) eta civitas-etik (hiria) dator
[15]
. Funtsezko tratatua
Norbert Eliasen
The Civilizing Process
(1939) da,
Erdi Aroko
kortesiazko gizartetik Lehen Aro Modernoraino gizarte-ohiturak aztertzen dituena.
Zibilizazioaren filosofia
n (1923),
Albert Schweitzerrek
bi iritzi azaltzen ditu: bata, materiala, eta, bestea, materiala eta etikoa. Munduko krisia gizadiak zibilizazioaren ideia etikoa galtzean zetzala esan zuen: ≪gizakiak ekintza-esparru guztietan eta ikuspuntu guztietatik egindako aurrerapen guztien batuketa, aurrerapenak norbanakoen gogo-hobekuntzarantz, aurrerapen ororen aurrerapen gisa, laguntzen duen heinean≫
[16]
.
XVI. mendearen
erdialdean
gizalege
bezalako hitz erlazionatuak garatu ziren.
Zibilizazio
izen abstraktua,
baldintza zibilizatua
esan nahi duena,
1760ko
hamarkadan etorri zen frantsesetik. Frantsesez ezagutzen den lehen erabilera
1757koa
da, Victor de Riqueti, Mirabeauko markesarena, eta, ingelesez, lehen erabilera Adam Fergusoni egozten zaio, zeinak
1767ko
bere
Gizarte Zibilaren Historiari buruzko Saiakera
idatzi zuen: ≪Ez bakarrik banakako aurrerapenak. haurtzarotik gizontasunera, baita espeziea bera zakartasunetik zibilizaziora ere≫
[17]
. Hitza, beraz,
arlotekeria
edo
zakarkeriaren
aurka zegoen,
Argien Garaiko
ezaugarri den aurrerapenaren bilatze aktiboan.
1700. hamarkadaren amaieran eta 1800. hamarkadaren hasieran,
Frantziako Iraultzan
,
zibilizazioa
singularrean erabiltzen zen, inoiz ez pluralean, eta gizateriaren aurrerapena esan nahi zuen. Hala da oraindik frantsesez
[18]
.
XIX. mendean
, noizbehinka
zibilizazioak
izen zenbakarri gisa erabili zen
[19]
, baina
XX. mendearen
amaieran, askoz ere ohikoagoa bihurtu da, batzuetan, soilki, kultura esan nahiarekin (berez, jatorriz zenbakaitz zen izena zenbakarri bihurtu zen etnografiaren testuinguruan)
[20]
. Zentzu orokor horretan bakarrik egiten da posible
Erdi Aroko zibilizazioaz
hitz egitea, Eliasen zentzuan oximoron bat izango zena.
Jada
XVIII. mendean
, zibilizazioa ez zen beti hobekuntza gisa ikusten. Historikoki, kulturaren eta zibilizazioaren arteko bereizketa garrantzitsu bat
Rousseauren
idatzietatik dator, bereziki
Emile
hezkuntzari buruz egindako lanetik. Han, zibilizazioa, arrazionalagoa eta sozialki bultzatua izanik, ez dator guztiz bat giza izaerarekin, eta ≪giza osotasuna jatorrizko batasun natural diskurtsibo edo prerrazional bat berreskuratzearen edo hurbiltzearen bidez bakarrik lor daiteke≫ (ikus
basati on
). Hortik abiatuta, ikuspegi berri bat garatu zen, batez ere Alemanian, lehenik
Johann Gottfried Herder-ek
abiatuta eta geroago
Kierkegaard
eta
Nietzsche
bezalako filosofoek. Ikuspegi horrek kulturak organismo natural gisa ikusten ditu,
ekintza kontziente, arrazional eta deliberatiboek
definitu gabeak,
herri espiritu
prerrazional moduko bat bezala baino. Zibilizazioa, aitzitik, arrazionalagoa eta aurrerapen materialean arrakasta handiagoa izan arren, ez da naturala, eta
bizitza sozialaren bizioetara
eramaten du, hala nola asmakeria, hipokresia, bekaizkeria eta zitalkeriara
[19]
.
Bigarren Mundu Gerran
,
Leo Straussek
, Alemaniatik ihesi, zibilizazioaren iritzi hori nazismoaren eta alemaniar militarismoaren eta nihilismoaren atzean zegoela argudiatu zuen
New Yorken
[21]
.
Atenasko Akropolia
:
Grezia
tradizionalki Europako edo
Mendebaldeko zibilizazio baten sorleku gisa hartzen da.
[22]
[23]
.
V. Gordon Childe
bezalako gizarte-zientzialariek zibilizazioa beste gizarte mota batzuetatik bereizten duten hainbat ezaugarri izendatu dituzte
[24]
Zibilizazioak bizirauteko baliabideak, bizimodu motak, kokagune ereduak, gobernu formak, estratifikazio soziala, sistema ekonomikoak, alfabetatzea eta beste kultura-ezaugarri batzuengatik bereizi izan dira.
Andrew Nikiforuk-ek
dio: ≪Zibilizazioak giza gihar giltzapean oinarritzen zirela. Esklaboen energia behar zen laboreak landatzeko, enperadoreak janzteko eta hiriak eraikitzeko≫, eta esklabotza modernoaren aurreko zibilizazioen ezaugarri komuntzat hartzen du
[25]
.
Zibilizazio guztiak nekazaritzaren mende egon dira bizirauteko, beharbada
Peruko
lehen zibilizazio batzuk izan ezik, zeinak itsas baliabideen mendekoak izan baitaitezke
[26]
[27]
.
Soberakinaren eredu
tradizionalak dio zereal-hazkuntzak biltegiratze metatua eta elikagaien soberakina dakarrela, batez ere jendeak nekazaritza-teknika intentsiboak erabiltzen dituenean, hala nola
ernalketa artifiziala
,
ureztatzea
eta laboreen txandaketa. Litekeena da, baina zailagoa baratze-ekoizpena metatzea, eta, beraz, baratzezaintzan oinarritutako zibilizazioak oso arraroak izan dira
[28]
. Ale soberakinak bereziki garrantzitsuak izan dira alea denbora luzez gorde daitekeelako.
Journal of Political Economy
aldizkariaren ikerketak soberakin eredua kontrajartzen du.
Baratzezaintza
zerealak
baino produktiboagoa zela dio. Dena den, zereal laborantzak bakarrik sortu zuen zibilizazioa, urteko uztaren egokitasunagatik. Zerealak bakarrik haz zezaketen landa-populazioak, eta zergak ordaindu elite eta hiri garapena ahalbidetuz. Horrek ere eragin negatiboa izan zuen landa-biztanleriarengan, nekazari bakoitzeko nekazaritza-produktu erlatiboa handituz. Nekazaritza-eraginkortasunak elikagai-soberakina sortu zuen, eta elikagai-soberakina mantendu zuen landa-biztanleriaren hazkundea murriztuz hiri-hazkundearen mesedetan. Ekoizpen handiko sustrai eta tuberkuluen egokitasuna, hain zuzen, askoren madarikazioa zen, eta horrek estatuen sorrera eragozten zuen, eta garapen ekonomikoa eragotzi
[29]
.
Elikagaien soberakinek janaria ekoizteaz gain gauzak egiteko aukera ematen die pertsona batzuei: lehen zibilizazioek bere baitan hartzen zituzten: soldaduak, artisauak, apaizak, emakume apaizak eta karrera espezializatuak zuten beste pertsona batzuk. Elikagaien soberakinak lanaren banaketa eta giza jarduera-eskaintza handiagoa dakar, zibilizazioen ezaugarri definitzailea. Hala ere, zenbait tokitan, ehiztari-biltzaileek elikagaien soberakinak eskura izan dituzte, hala nola
Pazifikoko ipar-mendebaldeko
herri
indigenen
artean eta, agian,
Mesolitoko
Natufian kulturan zehar. Baliteke elikagaien soberakinak eta eskala handi samarreko antolakuntza soziala eta lanaren banaketa landare eta animalien etxekotzea baino lehenagokoak izatea
[30]
.
Zibilizazioek beste gizarteekiko bizileku-eredu desberdinak dituzte.
Zibilizazioa
hitza
hirietan bizi
gisa definitzen da batzuetan
[31]
. Nekazariak ez direnak hirietan bildu ohi dira lan egiteko eta merkataritza egiteko.
Beste gizarte batzuekin alderatuta, zibilizazioek egitura politiko konplexuagoa dute, estatua alegia
[32]
. Estatuko gizarteak beste gizarteak baino estratifikatuago daude
[33]
; desberdintasun handiagoa dago gizarte-klaseen artean. Klase agintariak, normalean hirietan kontzentratzen dena, soberakinaren zati handi baten kontrola du, eta bere borondatea gauzatzen du gobernu edo burokrazia baten ekintzen bidez.
Morton Fried-ek
, gatazken teorikoak eta
Elman Servicek
, integrazioaren teorikoak, sistema politikoetan eta desberdintasun sozialetan oinarrituta sailkatu dituzte giza kulturak. Sailkapen sistema horrek lau kategoria ditu
[34]
:
- Ehiztari-biltzaileen taldeak: oro har berdinzaleak direnak
[35]
.
- Baratze/artzaintzako gizarteak: oro har, heredatutako bi klase sozial daudenak: buruzagia eta
plebeioa
.
- Oso geruzatutako egiturak edo hainbat gizarte-klase heredatu dituzten kazikearenak: erregea, noblea, gizaki askeak, morroiak eta esklaboak.
- Zibilizazioak: hierarkia sozial konplexuekin eta gobernu instituzional antolatuekin
[36]
.
Ekonomikoki, zibilizazioek jabetza eta truke eredu konplexuagoak erakusten dituzte hain antolatuta ez dauden gizarteek baino. Leku batean bizitzeak, pertsonei, nomadak baino ondasun pertsonal gehiago pilatzea ahalbidetzen die. Batzuek lur-jabetza ere eskuratzen dute, edo lurren jabetza pribatua. Zibilizazioetako pertsonen ehuneko batek bere janaria hazten ez duenez, beren ondasunak eta zerbitzuak elikagaien truke aldatu behar dituzte
merkatu-sisteman
, edo
elikagaiak
jaso behar dituzte elikagaiak ekoizten dituzten segmentuaren
tributuen
,
birbanatze-zergen
,
tasen
edo hamarrenen bidez. Lehen giza kulturek
truke-sistema
mugatuekin osaturiko opari-ekonomiaren bidez funtzionatzen zuten.
Burdin Aroaren
hasieran, zibilizazio garaikideek
dirua
garatu zuten gero eta
transakzio
konplexuagoak egiteko truke-bide gisa. Herri batean, ontzigileak eltze bat egiten du garagardogilearentzat, eta garagardogileak garagardo kopuru jakin bat emanez konpentsatzen du ontzigilea. Hiri batean, baliteke ontzigileak teilatu berria behar izatea; teilagileak zapata berriak; zapatariak ferra berriak; errementariak beroki berria, eta larruginak lapiko berria. Baliteke pertsona horiek elkarren artean ez ezagutzea eta haien beharrak ez gertatzea aldi berean. Diru-sistema betebehar horiek betetzen direla bermatzeko antolatzeko modu bat da. Lehen zibilizazio
lan-ordaindu
garaietatik, moneta-sistemen kontrol
monopolistak
elite sozial eta politikoei egin die mesede.
Ekonomia sinpleagoetatik konplexuagoetara igarotzeak ez du zertan biztanleriaren bizi-maila hobetzea esan nahi. Esaterako,
Erdi Aroa
Erromatar Inperioaren
gainbeheraren aro gisa azaltzen den arren, ikerketek frogatu dute Erdi Aroan (K.o. 500-1500) gizonezkoen batez besteko altuera handiagoa zela Erromatar Inperioan eta ondorengo Garai Modernoan (K.o. 1500-1800) baino
[37]
[38]
. Era berean,
Ipar Amerikako Lautadako
indioak, XIX. mendean, garaiagoak zirela Estatu Batuetako eta Europako beren kideak baino. Populazio baten batez besteko altuerak beharrizanetarako duen egokitasuna neurtzen du, batez ere elikadurarako, eta gaixotasunik ez izateko
[39]
.
Idazkera, lehenbizi
Sumer-eko
jendeak garatua, zibilizazioaren bereizgarritzat hartzen da, eta ≪burokrazia administratibo konplexuen edo konkista-estatuaren sorrerarekin batera agertzen da≫
[40]
. Merkatariak eta
burokratak
idazketan oinarritzen ziren erregistro zehatzak mantentzeko. Dirua bezala, hiri baten biztanleriaren tamainaren eta bere merkataritzaren konplexutasunarengatik,
idazkera
ere behar zen elkar ezagutzen ez zuten pertsonen artean. Dena den, idazketa ez da beti beharrezkoa izan zibilizaziorentzat,
Andeetako zibilizazio
inkak
erakusten duen bezala, ez baitzuen idazkera batere erabiltzen, ez bada luzera eta kolore ezberdinetako korapiloez osatutako grabazio-sistema konplexu bat (
Kipua
), eta gizarte zibilizatu gisa funtzionatzen zuen.
Lan banaketak eta gobernu zentraleko plangintzak lagunduta, zibilizazioek beste hainbat ezaugarri kultural garatu dituzte. Besteak beste,
erlijio
antolatua,
arteen
garapena eta
zientzia
eta
teknologiaren
aurrerapen berri ugari.
Aristotles
,
Antzinako Greziako
filosofo eta zientzialaria
Historian zehar, zibilizazio arrakastatsuak hedatu dira gero eta lurralde gehiago hartuz, eta aurretik zibilizatu gabeko pertsona gero eta gehiago asimilatuz. Hala ere, tribu edo pertsona batzuk
zibilizatu gabe
jarraitzen dute gaur arte. Kultura horiei, batzuek
primitibo
deritzote, besteek peioratibotzat jotzen duten terminoa. Primitibo, nolabait, kultura bat
lehena
dela (latinez, primus) esan nahi du, gizateriaren sorreratik ez dela aldatu, nahiz eta hori egia ez dela frogatu den. Zehazki, gaur egungo kultura guztiak garaikideak direnez, gaur egungo kultura primitibo deituak ez dira inola ere zibilizatutzat jotzen ditugun zibilizazioen aurrekariak. Gaur egun,
antropologoek
alfabetatu gabe
terminoa erabiltzen dute herri horiek deskribatzeko.
Zibilizazioa hedatu da
kolonizazioa
,
inbasioa
,
konbertsio erlijiosoa
,
kontrol burokratikoa
eta
merkataritza
hedatuz eta
nekazaritza
eta
idazkera
alfabetatu gabeko herriei sartuz.
Zibilizatu gabeko
pertsona batzuk gogoz molda daitezke portaera zibilizatuetara, baina zibilizazioak sortzen duen
nagusitasun tekniko
,
material
eta
sozialaren
ondorioz ere zabaltzen da.
Entitate politiko batek zer zibilizazio-mailara iritsi den jakiteko balioespenak oinarritzen dira: nekazaritzak merkataritza- edo manufaktura-gaitasunen aldean duen garrantzia erlatiboan, bere boterearen lurralde-hedapenetan, bere
lanaren banaketaren
konplexutasunean eta bere hiriko karga-ahalmenaren aldean. Bigarren mailako elementuak bare baitan hartzen dute:
garatutako garraio-sistema
,
idazkera
, neurketa estandarizatua,
dirua
, kontratuetan eta kalteetan oinarritutako sistema juridikoak,
artea
,
arkitektura
,
matematika
, ulermen zientifikoa,
metalurgia
, egitura politikoak eta
erlijio
antolatua.
Tradizionalki, botere militar, ideologiko eta ekonomiko nabarmena lortu zuten estatuek
zibilizatu
gisa definitzen zuten beren burua eragin-esparrutik kanpoko beste gizarte edo gizataldeen aurrean, azken horiei
barbaro
, basati eta
primitibo
deituz.
Zibilizazioak gizarte konplexu baten kulturari ere erreferentzia egin diezaioke, ez gizarteari berari bakarrik. Gizarte bakoitzak, zibilizatua edo ez, ideia eta ohitura multzo zehatz bat du, eta berau, bakarra egiten duten manufaktura eta arte multzo jakin bat. Zibilizazioek kultura korapilatsuak garatu ohi dituzte: estatuan oinarritutako erabakiak hartzeko aparatua,
literatura
,
arte
profesionala,
arkitektura
,
erlijio antolatua
eta
elitea
eustearekin lotutako
hezkuntza
,
hertsadura
eta kontrol ohitura konplexuak barne.
Zibilizazioari lotutako kultura korapilatsuak beste kulturetara hedatzeko eta eragiteko joera du, batzuetan bere zibilizazioan asimilatuz (adibide klasikoa da Txinako zibilizazioa eta bere eragina gertuko zibilizazioetan: hala nola
Korea
,
Japonia
eta
Vietnam
). Zibilizazio asko bere baitan nazio eta eskualde asko dituzten kultur esparru handiak dira. Norberak bizi duen zibilizazioa bere identitate kultural zabalena da.
A Blue Shield International: 2011ko gerran Libian egindako misioa bertako ondasun kulturalak babesteko.
Hain zuzen, kultur identitate horren babesa da gero eta garrantzi handiagoa hartzen ari dena nazio mailan eta nazioartean. Nazioarteko zuzenbidearen arabera,
Nazio Batuak
eta
UNESCO
dagozkion arauak ezartzen eta betetzen saiatzen dira. Helburua gizateriaren kultura-ondarea eta kultura-identitatea zaintzea da, batez ere gerra eta gatazka armatuen kasuan.
Karl von Habsburg
, Blue Shield International-eko presidentearen arabera, ondasun kulturalen suntsitzea ere gerra psikologikoaren parte da. Erasoaren jomuga aurkariaren identitate kulturala izan ohi da, eta, horregatik, kultur ondasun sinbolikoak helburu nagusi bihurtzen dira. Era berean, bereziki sentikorra den memoria kulturala (
museoak
,
artxiboak
,
monumentuak
, etab.) hazi den kultur aniztasuna eta estatu, eskualde edo komunitate baten oinarri ekonomikoa (esaterako, turismoa) suntsitzea da
[41]
[42]
[43]
[44]
[45]
[46]
.
Historialari asko kultura-esparru zabal horietan zentratu dira, eta zibilizazioak unitate diskretu gisa tratatu dituzte.
XX. mende
hasierako
Oswald Spengler
filosofoak
[47]
, alemanez, Kultur hitza erabiltzen du,
kultura
, askok
zibilizazioa
deitzen diotenerako. Spenglerrek zibilizazio baten koherentzia kultura-ikur bakar batean oinarritzen zela uste zuen. Kulturek jaiotza, bizitza, gainbehera eta heriotza-zikloak bizi dituzte, askotan kultura berri indartsu batek ordezkatuta eta ikur kultural berri sinesgarri baten inguruan eratua. Spenglerrek dio zibilizazioa kultura baten gainbeheraren hasiera dela, ≪Gizadi garatuko espezie bat gai den kanpoko egoera eta artifizialenak bezala≫
[47]
.
Zibilizazioaren
kultura bateratu
kontzeptuak
Arnold J. Toynbee
historialariaren teorietan ere eragina izan zuen XX. mendearen erdialdera. Toynbee-k zibilizazio-prozesuak aztertu zituen bere liburuki anitzeko
A Study of History
n, 21 zibilizazioren eta bost
atxilotutako zibilizazioren
gorakada eta, kasu gehienetan, gainbeheraren jarraipena egin zuena. Zibilizazioek, oro har, gainbehera egin, eta behea jo zuten, Toynbeeren arabera,
gutxiengo sortzaile baten
erronka garrantzitsuren bati aurre egiteko gainbehera moral edo erlijiosoaren ondorioz, arrazoi ekonomiko edo ingurumeneko arrazoi hutsak baino.
Samuel P. Huntington-ek
zibilizazioa definitzen du: ≪pertsonen talde kultural gorena eta kultur-identitate mailarik zabalena dutena eta gizakiak beste espezieetatik bereizten dituena bezala≫
[48]
.
Media
eta
Persiar
elkarketaren irudikapena
Apadanan
,
Persepolis
.
Beste teoriko talde batek, sistemen teoriaz baliaturik, zibilizazioa sistema konplexu gisa ikusten du, hau da, objektu-talde bat aztertzeko esparrua, emaitza bat lortzeko elkarrekin lan egiten duena. Zibilizazioak hirien aurreko kulturetatik sortutako hirien saretzat har daitezke, eta haien arteko elkarrekintza ekonomiko, politiko, militar, diplomatiko, sozial eta kulturalek definitzen dituzte. Edozein erakunde gizarte-sistema konplexua da, eta zibilizazioa erakunde handi bat. Sistemen teoriak azaleko analogia engainagarrietatik babesten laguntzen du zibilizazioen azterketan eta deskribapenean.
Sistemen teorikoek hirien arteko harreman mota asko aztertzen dituzte, harreman ekonomikoak, kultura-trukeak eta harreman politiko- eta diplomatiko-militarrak barne. Esfera horiek, askotan, eskala ezberdinetan gertatzen dira. Esaterako, merkataritza-sareak (XIX. mendera arte) kultura-esparruak edo esparru politikoak baino askoz ere handiagoak ziren. Merkataritza bide zabalak,
Erdialdeko Asiatik
eta
Indiako Ozeanoan
zeharreko
zetaren bidea
barne, ondo ezarrita zeuden duela 2.000 urte, eta
Erromatar Inperioa
,
Persiar Inperioa
,
India
eta
Txina
lotzen zituzten zibilizazio horiek ia harreman politiko, diplomatiko, militar edo kulturalik ez zutenean. Urrutiko merkataritza horren lehen froga
antzinako munduan
dago.
Uruk aroan
,
Guillermo Algazek
argudiatu izan du merkataritza harremanek
Egipto
,
Mesopotamia
,
Iran
eta
Afganistan
lotzen zituztela
[49]
. Geroago,
Ur-eko Errege Hilerrian
aurkitutako
erretxina
Mozambiketik
iparralderantz saltzen zela iradoki izan da.
Teoriko askok diote mundu osoa jada
mundu-sistema
bakar batean integratuta dagoela
globalizazioa
izenez ezagutzen den prozesu batean. Mundu osoko zibilizazio eta gizarte desberdinak ekonomikoki, politikoki eta are kulturalki elkarren mendekoak dira modu askotan. Eztabaida dago integrazio hori noiz hasi zen eta zer nolako integrazioa (kulturala, teknologikoa, ekonomikoa, politikoa edo militar-diplomatikoa) den funtsezko adierazlea zibilizazio baten hedadura zehazteko.
David Wilkinson-ek
proposatu du
Mesopotamiako
eta
Egiptoko
zibilizazioen integrazio ekonomiko eta militar-diplomatikoak eragin zuela
Zibilizazio Zentrala
deitzen duen sorrera K.a. 1500. inguruan
[50]
. Erdialdeko zibilizazioa, gero,
Ekialde Hurbila
eta
Europa
osoa barneratuz zabaldu zen, eta, ondoren, mundu mailara zabaldu zen Europako kolonizazioarekin, Amerikak, Australia, Txina eta Japonia integratuz
XIX. mendean
. Wilkinsonen ustez, zibilizazioak, kulturalki, heterogeneoak izan daitezke, Zibilizazio Zentrala bezala, edo homogeneoak, Japoniako zibilizazioa bezala. Huntingtonek
zibilizazioen talka
deitzen duena, Wilkinsonek zibilizazio global bakar baten barneko kultur esparruen talka gisa defini dezake. Beste batzuek globalizazioaren lehen urratsa Gurutzaden mugimendua dela adierazten dute. Ikuspuntu konbentzionalena da gizarte-sareak
antzinatik
hedatu eta txikitu direla eta egungo ekonomia eta kultura globalizatua Europako kolonialismo berriaren produktua dela.
Giza historia
zibilizazioen
segida gisa duen nozioa guztiz modernoa da.
Esplorazioen Europako Aroan
, sortzen ari zen modernitatea oso kontrajarria zen aurkitutako herri askoren
Neolito
eta
Mesolito
etapako kulturekin
[51]
.
Hasieran, Neolitoa, hala, bizirauteko laborantza aldakorrekin lotu zen, non nekazaritza etengabeak lurzoruaren emankortasuna agortzea ekarri zuen, eta, ondorioz, kokagunetik gero eta gehiago urruntzen ziren soroak landu behar ziren, azkenean kokagunea bera mugitzera behartuz. Ibai-haran erdi-lehor nagusietan, urteko uholdeek urtero lurzoruaren emankortasuna berritzen zuten, eta, ondorioz, populazio-dentsitateak nabarmen igo zitekeen. Horrek bigarren mailako produktuen iraultza bultzatu zuen, non jendeak haragirako ez ezik, esnetarako, artiletarako, simaurretako eta golde eta gurditarako ere erabiltzen zituen etxeko animaliak,
Eurasiako
lurraldean zehar zabaldu zen garapena.
Sortaldeko korridoreko Natufian kultura
iraultza Neolitikoko
lehen kasua da, K.a. 11.000.etik aurrera zereal-laboreak landatu zirela frogatuta dagoelarik
[52]
[53]
. Neolitoko lehen teknologia eta bizimodua
Mendebaldeko Asian
ezarri ziren lehenik (adibidez,
Gobekli Tepen
K.a. 9.130 ingurutik aurrera); geroago,
Txinako
Ibai Horia
eta
Yangtze
arroetan (adibidez, Peiligang eta Pengtoushan kulturetan), eta, nukleo horietatik, Eurasian zehar hedatu ziren.
Mesopotamia
da duela 7.400 urtetik aurrera garatu zen lehen zibilizazioen gunea. Eremu horiek izan ziren ≪gizakiaren historiako garapen garrantzitsuenetako batzuk inspiratu zituenak, besteak beste, gurpilaren asmatzea, lehen hirien eraikuntza eta idatzizko idazkera kurtsiboaren garapena≫
[54]
. Antzeko
iraultza neolitiko
aurrezibilizatuak ere modu independentean hasi ziren
Hego Amerikako
ipar-mendebaldean
(Caralgo zibilizazioa)
[55]
eta
Mesoamerikan
[54]
.
Itsaso Beltzaren
eremua Europako zibilizazioaren sorleku da.
Solnitsata
gunea (K.a. 5500 - K.a. 4200) Europako hiririk zaharrena dela uste da: historiaurreko harriz gotortutako (harresia) asentamendua (historiaurreko
hiria
)
[56]
[57]
[58]
[59]
. Munduko lehen urrezko tresnak K.a. IV. milurtekoak dira, hala nola 4569 urtetik 4340ra bitartean ehorzketa-gune batean aurkitutakoak eta munduko historiaurreko aztarnategirik garrantzitsuenetako batean,
Bulgariako
Varna
lakutik gertu dagoen
Varnako nekropolian
, zeina, ustez,
ongi datatutako
urrezko tresnarik zaharrena izan daitekeen
[60]
.
Gaur egun baino 8.200 urte lehenagoko Gertaera Lehorra eta 5.900 urteko euritartekoak (Bond ere deitua) eskualde erdi-lehorrak lehortu, eta basamortuen hedapen handia eragin zuten
[61]
. Klima-aldaketa horrek komunitateen arteko indarkeria endemikoaren kostu-onura erlazioa aldatu zuen, eta harresirik gabeko herri-komunitateen alde batera utzi, eta lehen zibilizazioekin lotutako hiri harresituak agertu ziren.
Mesoamerika
,
Teotihuacan
hiriaren hondakinak
Hiri iraultza
horrek soberakin transferigarrien metaketari hasiera eman zion, eta horrek ekonomiak eta hiriak garatzen lagundu zuen. Estatuaren indarkeriaren monopolioarekin, soldadu klasea eta gerra endemikoa agertzearekin, hierarkien garapen azkarrarekin eta giza sakrifizioaren agerpenarekin lotu zen
[62]
.
Hiri-iraultza zibilizatua, aldi berean,
sedentarismoaren
garapenaren,
aleen
,
landareen
eta
animalien
etxekotzearen, kokaleku iraunkortasunaren eta gizarte-sektore jakin batzuen
eskala-errendimenduak
eta ekoizpen-soberakinaren metaketa errazten zuten
bizimoduen
garapenaren mende egon zen. Kultura konplexuetatik zibilizazioetarako trantsizioa (oraindik eztabaidatua den arren) badirudi estatu-egituren garapenarekin lotuta dagoela, zeinetan boterea gehiago monopolizatu baitzuen giza sakrifizioa praktikatzen zuen elite klase menderatzaile batek
[62]
[63]
.
Neolitoaren
amaiera aldera,
Kalkolito Aroko
K.a. 3600. inguruan,
Mesopotamiatik
hasita, hainbat zibilizazio elitista agertzen hasi ziren hainbat
sorleku
tan,
Brontze Aroan
zehar eskala handiko
erresuma
eta
inperiotara
hedatuz (
Akadtar Inperioa
,
Egiptoko Inperio Zaharra
, Neo-Sumeriar Inperioa, Asiria Erdiko Inperioa,
Babiloniar Inperioa
,
Hitita Inperioa
eta, neurri batean,
elamitarren
,
hurriten
,
amorriten
eta
Ebla
lurralde-hedapenak).
Geroago, garapen independente bat gertatu zen
Kolonaurreko Ameriketan
.
Peru
kostaldeko
Caralgo zibilizazioaren
urbanizazioa K.a. 3200. inguruan sortu zen
[64]
; ezagutzen den hiri
maia
zaharrena,
Guatemalan
, K.a. 750. ingurukoa da
[65]
, eta
Mexikoko
Teotihuacan
munduko hiri handienetako bat izan zen 350. urtean, 125.000 biztanle ingururekin
[66]
.
Brontze Aroaren
kolapsoari
Burdin Aroak
jarraitu zion K.a. 1200. inguruan, eta zibilizazio berri batzuk sortu ziren, eta K.a. VIII eta III. mendeean arteko aldian bukatu zen;
Karl Jaspersek
Aro Axiala izendatu zuen, eta trantsizio kritiko baten garaia bezala ikusten da, zeinak zibilizazio klasikora daraman
[67]
.
Txantiloi:Gehiago
Modernitaterako trantsizio teknologiko eta kultural garrantzitsua, gutxi gorabehera, 1500. urtean hasi zen Mendebaldeko Europan, eta, hasiera horretatik, zientziaren eta zuzenbidearen ikuspegi berriak azkar hedatu ziren munduan zehar lehenagoko kulturak egungo gizarte teknologiko eta industrialean sartuz
[62]
[68]
.
Zibilizazioak tradizioz bi modutan amaitzen direla esan daiteke: hedatzen ari den beste zibilizazio batean txertatuz (adibidez, Antzinako Egipto greziar helenistikoan sartu zen bezala, eta gero erromatar zibilizazioetan), edo eroriz eta bizimodu sinpleago batera itzuliz,
Aro Iluna
deritzonean gertatzen den bezala
[69]
.
Zibilizazioaren kolapsoari buruzko azalpen asko eman dira. Batzuek adibide historikoetan jartzen dute arreta, eta beste batzuk, berriz, teoria orokorrean.
- Ibn Khald?nen
Muqaddimahk
islamiar zibilizazioaren analisiaren, hazkundearen eta gainbeheraren teorietan eragin zuen
[70]
. Herri nomadek, behin eta berriz, egindako inbasioek garapena mugatu, eta gizartearen kolapsoa ekarri zutela iradoki zuen.
- Edward Gibbonen
The Decline and Fall of the Roman Empire
lana erromatar zibilizazioaren erorketaren azterketa ezagun eta zehatza da. Gibbonek Erromaren kolapsoaren azken gertaera
Konstantinopla
otomandar turkiarren
esku erortzea izan zela iradoki zuen 1453an. Gibbonentzat: ≪Erromaren gainbehera neurrigabeko handitasunaren ondorio natural eta saihestezina izan zen. Oparotasunak usteltzearen printzipioa heldu zuen; suntsipenaren kausa konkistaren hedadurarekin biderkatu zen; eta, denborak edo gertaerak euskarri artifizialak kendu bezain pronto ehun zoragarriak bere pisuaren presioari amore eman zion. Hondakinaren istorioa sinplea, eta agerikoa da, eta Erromatar Inperioa zergatik suntsitu zen galdetu beharrean, harritu behar gintuena da hainbeste denbora iraun izana≫
[71]
.
- Oswald Spenglerrek
Petrarkaren
zatiketa kronologikoa baztertu zuen
Mendebaldearen
gainbeheran, eta zortzi
zibilizazio heldu
baino ez zirela izan iradoki zuen. Hazkundean diren kulturak, bere ustez, zibilizazio inperialistetan garatzen dira, hedatu eta, azken finean, kolapsatzen direnak, gobernu forma
demokratikoak
plutokraziari
bide emanez eta azkenean
inperialismoa
ekarriz.
- Arnold J. Toynbee-k
, bere
A Study of History
azterketan, zibilizazio kopurua askoz handiagoa izan zela iradoki zuen, baratutako zibilizazio kopuru txiki bat barne eta zibilizazio guztiek Mommsenek identifikatutako ziklotik pasatzeko joera zutela. Zibilizazio baten erorikoaren kausa
elite
kulturala elite
bizkarroi
bihurtu zenean gertatu zen, barne eta kanpoko
proletarioen
gorakada eraginez.
- Joseph Tainter-ek
The Collapse of Complex Societies
-en iradoki zuen
konplexutasunaren txikiagotzeak
zeudela, eta, horregatik, estatuek onar zezaketen gehieneko konplexutasuna lortzen zuten heinean, behera egingo zuketen igoera handiagoak benetan etekin negatiboa sortzen zutenean. Tainter-ek iradoki zuen Erromak zifra hori
K.o. II. mendean
lortu zuela.
- Jared Diamond-ek
2005 Collapse: How Societies Choose to Fail or Succeed
liburuan aztertutako 41 kulturaren kolapsoaren bost arrazoi nagusi iradokitzen ditu: ingurumenaren kalteak, hala nola
basogabetzea
eta
lurzoruaren higadura
;
klima aldaketa
; behar diren baliabideetarako
distantzia luzeko merkataritzaren
mendekotasuna; barne eta kanpoko indarkeria maila areagotzea, gerra edo inbasioa, esaterako; eta gizartearen erantzunak barne eta ingurumen arazoei.
- Peter Turchin
bere
Historical Dynamics
en eta
Andrey Korotayev
Introduction to Social Macrodynamics, Secular Cycles, and Millennial Trends
en nekazaritza-zibilizazioen kolapsoa deskribatzen duten eredu matematiko batzuk iradokitzen dituzte. Esaterako, Turchinen eredu
fiskal-demografikoaren
oinarrizko logika honela eslei daiteke: ziklo soziodemografiko baten hasierako fasean, biztanleko ekoizpen eta kontsumo maila nahiko altuak ikusten ditugu, eta horrek
biztanleriaren hazkunde
-tasa nahiko altuetara ez ezik, baita ekoizpen-soberakin-tasa nahiko altuetara ere garamatza. Ondorioz, fase horretan, biztanleriak zergak ordain ditzake arazo handirik gabe; zergak nahiko erraz kobratzen dira, eta biztanleriaren hazkundearekin batera doa estatuko diru-sarreren hazkundea. Erdiko fasean, biztanleriaren hazkuntza gero eta handiagoak biztanleko produkzio- eta kontsumo-maila gutxitzea dakar; gero eta zailagoa da zergak biltzea; estatuaren diru-sarrerak hazteari uzten diote, eta estatuko gastuak, aldiz, hazi egiten dira kontrolatutako biztanleriaren hazkundearen ondorioz. Beraz, fase horretan, estatuak arazo fiskal handiak izaten hasten dira. Kolapsoaren aurreko azken faseetan, gainpopulazioak
per capita
ekoizpena gehiago murrizten du; ekoizpen-soberakina gehiago murrizten da; estatuaren diru-sarrerak txikitu egiten dira, baina estatuak gero eta baliabide gehiago behar ditu hazten ari den biztanleria (tasa gero eta txikiagoak izan arren) kontrolatzeko. Azkenean, horrek goseteak, epidemiak, estatuaren haustura eta kolapso demografikoa eta zibilizazioaren kolapsoa eragiten ditu (Peter Turchin. Historical Dynamics. Princeton University Press, 2003:121?127; Andrey Korotayev et al. Secular Cycles and Millennial Trends. Moscow: Russian Academy of Sciences, 2006).
- Peter Heatherrek
The Fall of the Roman Empire: a New History of Rome and the Barbarians
[72]
liburuan dioenez, zibilizazio hura ez zen arrazoi moral edo ekonomikoengatik amaitu, mugaz gaindiko barbaroekin mendeetan izandako harremanak bere etsai sortu zuelako baizik, arerio sofistikatuago eta arriskutsuagoa bihurtuz. Erromak gero eta diru-sarrera handiagoak behar izatea lehen aldiz gudu-zelaian behin eta berriz garaituak ziren armadak hornitzeko Inperioaren zatiketa ekarri zuen. Argudio hori
Erromarekin
espezifikoa bada ere, egiptoarren Asiako Inperioari, Txinako
Han
eta
Tang dinastiei
,
abbastar kalifa herrari
eta beste batzuei ere aplika dakieke.
- Bryan Ward-Perkins-ek
,
The Fall of Rome and the End of Civilization
liburuan
[73]
, froga arkeologikoetatik abiatuta dio mendebaldeko Europan erromatar zibilizazioaren erorikoak biztanleriaren bizi-mailan eragin kaltegarriak izan zituela, nahiz historialari batzuek hori gutxietsi. Gizarte konplexuaren kolapsoaren ondorioz, eliteentzako oinarrizko iturgintza ere desagertu egin zen kontinentetik 1.000 urtez. Antzeko inpaktuak postulatu dira:
Aro Ilunerako
Brontze Aroaren
amaierako kolapsoaren ondoren, Ekialdeko Mediterraneoan;
maien kolapsoaren
ondoren,
Pazko uhartean
eta beste leku batzuetan.
- Arthur Demarest-ek
Ancient Maya
dio:
The Rise and Fall of a Rainforest Civilization
en
[74]
, arkeologia, paleoekologia eta epigrafiako ebidentzia berrienetara ikuspegi holistiko bat hurbilduz, maien kolapsoa argitzeko inongo azalpenik ez dela nahikoa, baizik gertakari konplexu eta irregularren multzo bat izan zela, besteak beste, lurzoruaren emankortasuna galtzea, lehorteak eta barne- eta kanpo-indarkeria-maila igotzea ekarri zutela maien erreinuetako gorteen desegitea, eta horrek gainbehera eta beheraldi espirala hasi zuen. Maien kolapsoak gaur egungo zibilizaziorako ikasgaiak dituela dio.
- Jeffrey A. McNeely-k
duela gutxi iradoki du: ≪ebidentzia historikoen berrikusketak erakusten duela iraganeko zibilizazioek beren basoak gehiegi ustiatzeko joera izan dutela, eta baliabide garrantzitsuen gehiegikeria hori faktore garrantzitsua izan dela gehiegi ustiatzen duen gizartearen gainbeheran≫
[75]
.
- Thomas Homer-Dixon
The Upside of Down: Catastrophe, Creativity, and the Renewal of Civilization
lanean, inbertsioen
itzulera energetikoa
jaitsi dela uste du. Energia-etekinaren eta gastatzen den energiaren ratioa funtsezkoa da zibilizazioen iraupena mugatzeko. Gizarte-konplexutasun-maila oso lotuta dago, bere ustez, erabilgarri dagoen energia-kopuruarekin ingurumen-, ekonomia- eta teknologia-sistemek ahalbidetzen dutenarekin. Kopuru hori murrizten denean, zibilizazioek energia-iturri berriak sortu behar dituzte, edo erori egingo dira.
- Feliks Koneczny-k
,
On the Plurality of Civilizations
lanean, zibilizazioen zientzia deitzen dio bere azterketari. Berak baieztatzen du zibilizazioak erortzen direla ez bizi-iraupen zikliko edo
biologiko
bat egon behar duelako edo existitzen delako eta oraindik badirela antzinako bi zibilizazio (brahmin-hindua eta txinatarra) laster erortzeko prest ez daudenak. Konecznyk aldarrikatu zuen zibilizazioak ezin direla hibridoetan nahastu, oso garatuta dagoen zibilizazio baten barruan eskubide berak ematen zaizkionean beheko zibilizazioak gaindituko duela. Konecznyk zibilizazioei buruzko ikerketan dioenetako bat da: ≪pertsona bat ezin dela bi modutan edo gehiagotan zibilizatu berak egoera abzibilizatu≫ deitzen duen horretan erori gabe (anormalean bezala). Era berean, zera adierazi zuen: ≪bi zibilizazio edo gehiago elkarren ondoan daudenean eta ezinbestekoak diren bitartean, borroka existentzial batean egongo direla besteari bere
bizitza soziala antolatzeko metodoa
ezarriz≫
[76]
Zibilizazioa den
bizitza soziala antolatzeko metodo
arrotza xurgatzeak eta eskubide berak emateak usteltze eta deskonposizio prozesu bat sortzen du.
Zibilizazio nagusien munduko mapa hipotesi politikoaren arabera [[
zibilizazioen arteko talka
]],
Samuel P. Huntington
.
Samuel Huntington
politologoak argudiatu du
XXI.mendearen
ezaugarri definitzailea zibilizazioen talka izango dela
[77]
. Huntingtonen ustez, zibilizazioen arteko liskarrek ordezkatuko dituzte XIX eta XX. mendean bereizi ziren nazio-estatuen eta ideologien arteko gatazkak. Ikuspegi horiek gogor jarri dituzte zalantzan
Edward Said
,
Muhammed Asadi
eta
Amartya Sen
bezalako beste batzuek
[78]
.
Ronald Inglehartek
eta
Pippa Norrisek
argudiatu dute mundu musulmanaren eta Mendebaldearen arteko
benetako zibilizazioen talka
Mendebaldeko balio sexual liberalagoen arbuioak eragiten duela ideologia politikoaren desberdintasunak baino, nahiz eta ikusten duten tolerantzia falta horrek demokrazia (egiazkoa) baztertzea ekar dezakeela
[79]
.
Identity and Violence
n Senek zalantzan jartzen du jendea erlijioak eta kulturak bakarrik definitzen duten ustezko
zibilizazio
baten ildotik banatu behar ote den. Argudiatzen du horrek ez dituela kontuan hartzen pertsonak osatzen dituzten beste identitate asko eta desberdintasunetan zentratzen dela.
Morris Berman kultur historialariak
Dark Ages America
n dio:
the End of Empire
lanean, Estatu Batuetako kontsumitzaile korporatiboetan, garai batean handitasunera bultzatu zuten faktoreek ?muturreko indibidualismoak, lurralde eta ekonomia hedapenak eta aberastasun materialaren bilatzeak? bultzatu dutela kolapsoa saihetsezina den atalase kritiko batera. Politikoki gehiegizko irismenarekin lotuta eta aberatsen eta txiroen arteko aberastasunaren agortzearen eta polarizazioaren ondorioz, egungo sistema azkar iristen ari dela ondorioztatu du egungo sistemaren jarraipena defizit handiz eta hutsunez beteta dagoen egoera batera; ekonomia fisikoki, sozialki, ekonomikoki eta politikoki ezinezkoa da
[80]
. Askoz sakonago garatu arren, Bermanen tesia, nolabait, Urban Planner-en antzekoa da; Jane Jacobsen ustez, Estatu Batuetako kulturaren bost zutabeak gainbehera larrian daude: komunitatea eta familia; goi-mailako hezkuntza; zientziaren praktika eraginkorra; fiskalitatea eta gobernua, eta ikasitako lanbideen autoerregulazioa. Zutabe horien korrosioa, dio Jacobsek, gizartearen gaitzekin lotuta dago, hala nola ingurumen krisiarekin, arrazakeriarekin eta aberatsen eta pobreen artean gero eta handiagoa den aldearekin
[81]
.
Derrick Jensen
kultur kritikari eta egileak dio zibilizazio modernoa ingurumena eta gizateriaren bera menderatzera bideratzen dela berez kaltegarria, jasangaitza eta autosuntsitzailea den modu batean
[82]
. Bere definizioa, linguistikoki eta historikoki defendatuz, zibilizazioa ≪hirien hazkuntzara eramaten duen eta sortzen den kultura...≫ gisa definitu du,
hiriak
gisa definitu baitute ≪gutxiago edo gehiago modu iraunkorrean bizi den jendea dentsitate handiko leku bat≫, nahikoa janaria eta bizitzeko beste beharren ohiko inportazioa eskatzeko
[83]
. Zibilizazioek gero eta baliabide gehiago inportatzeko duten premia hori, bere ustez, gehiegizko ustiapenetik eta bertako baliabideen murriztapenetik dator. Horregatik, zibilizazioek berez hartzen dituzte politika inperialistak eta hedatzaileak eta, horiek mantentzeko, oso militarizatuak, hierarkikoki egituratuak eta hertsaduran oinarritutako kultura eta bizimoduak.
Kardaxov eskalak
zibilizazioak beren aurrerapen teknologikoaren arabera sailkatzen ditu, zehazki, zibilizazio batek aprobetxa dezakeen energia kopuruaren arabera neurtuta. Eskala hipotetikoa baino ez da, baina energia-kontsumoa ikuspegi kosmikoan jartzen du. Kardaxoven eskalak gaur egun ezagutzen diren baino askoz aurreratuago dauden zibilizazioetarako hornidurak ematen ditu.
Egungo adostasun zientifikoa da gizakia dela Lurrean sortu diren zibilizazioak sortzeko gaitasun kognitiboa duen animalia espezie bakarra. Azken pentsamendu-esperimentu batek, hipotesi silurianoak, ordea, aztertzen du ≪erregistro geologikoan zibilizazio industrial bat antzematea posible izango den≫ kontuan hartuta
kuaternarioaren
aurreko aroei buruzko informazio geologiko eskasa dagoela
[84]
.
Astronomoek
Esne Bidearen
galaxiaren barruan eta kanpoan dauden zibilizazio adimentsu komunikatuen existentziari buruz espekulatzen dute, normalean,
Drakeren ekuazioaren
aldaerak erabiliz
[85]
. Adimen horien bilaketak ere egiten dituzte, hala nola
teknomarkatzaile
izeneko aztarna teknologikoen bitartez
[86]
. Proposatutako
exoarkeologia
eremu proto-zientifikoa gizakiak ez diren zibilizazioen artefaktuen aztarnak aztertzeaz arduratzen da atzerriko gizarteen iraganeko bizitzak berreraiki eta interpretatzeko, horiek zientifikoki deskubritu eta baieztatzen badira
[87]
[88]
.
- ↑
(Ingelesez)
Adams, Robert McCormick.
The Evolution of Urban Society: Early Mesopotamia and Prehispanic Mexico.
Transaction Publishers
ISBN
978-0-202-36594-7
.
(Noiz kontsultatua: 2023-03-09)
.
- ↑
(Ingelesez)
Haviland, William A.; Prins, Harald E. L.; McBride, Bunny; Walrath, Dana. (2013-03-08).
Cultural Anthropology: The Human Challenge.
Cengage Learning
ISBN
978-1-285-67530-5
.
(Noiz kontsultatua: 2023-03-09)
.
- ↑
Wright, Ronald (2004).
A Short History anthropological
. [[:en:Special:BookSources/9780887847066|
ISBN 9780887847066
]].
- ↑
(Ingelesez)
Llobera, Josep R.. (2003).
An Invitation to Anthropology: The Structure, Evolution and Cultural Identity of Human Societies.
Berghahn Books
ISBN
978-1-57181-597-2
.
(Noiz kontsultatua: 2023-03-09)
.
- ↑
(Ingelesez)
Fernandez-Armesto, Felipe. (2001-09-14).
Civilizations: Culture, Ambition, and the Transformation of Nature.
Simon and Schuster
ISBN
978-0-7432-1650-0
.
(Noiz kontsultatua: 2023-03-09)
.
- ↑
(Ingelesez)
Boyden, Stephen Vickers. (2004).
The Biology of Civilisation: Understanding Human Culture as a Force in Nature.
UNSW Press
ISBN
978-0-86840-766-1
.
(Noiz kontsultatua: 2023-03-09)
.
- ↑
(Ingelesez)
zu), Franz Solms-Laubach (Graf. (2007).
Nietzsche and Early German and Austrian Sociology.
Walter de Gruyter
ISBN
978-3-11-018109-8
.
(Noiz kontsultatua: 2023-03-09)
.
- ↑
(Ingelesez)
≪Children's literature, domestication, and social foundation : narratives of civilization and wilderness | WorldCat.org≫
www.worldcat.org
(Noiz kontsultatua: 2023-03-09)
.
- ↑
(Ingelesez)
Adams, Robert McCormick.
The Evolution of Urban Society: Early Mesopotamia and Prehispanic Mexico.
Transaction Publishers
ISBN
978-0-202-36594-7
.
(Noiz kontsultatua: 2023-03-09)
.
- ↑
Wright, Ronald (2004).
A Short History anthropological
. [[:en:Special:BookSources/9780887847066|
ISBN 9780887847066
]].
- ↑
(Ingelesez)
Llobera, Josep R.. (2003).
An Invitation to Anthropology: The Structure, Evolution and Cultural Identity of Human Societies.
Berghahn Books
ISBN
978-1-57181-597-2
.
(Noiz kontsultatua: 2023-03-09)
.
- ↑
(Ingelesez)
Boletsi, Maria. (2013-01-30).
Barbarism and Its Discontents.
Stanford University Press
ISBN
978-0-8047-8537-2
.
(Noiz kontsultatua: 2023-03-09)
.
- ↑
Mann, Michael
(1986).
The Sources of Social Power
. Vol. 1. Cambridge University Press. 34?41. orr.
- ↑
Templeton, Alan (2002).
"Out of Africa again and again"
Nature
416: 45 - 51.
- ↑
(Ingelesez)
Sullivan, Larry E.. (2009-08-31).
The SAGE Glossary of the Social and Behavioral Sciences.
SAGE Publications
ISBN
978-1-4129-5143-2
.
(Noiz kontsultatua: 2023-03-09)
.
- ↑
Albert Schweitzer. The Philosophy of Civilization, trans. C.T. Campion (Amherst, NY: Prometheus Books, 1987), 91. or.
- ↑
Cited after
Emile Benveniste
,
Civilisation. Contribution a l'histoire du mot
(
Civilisation. Contribution to the history of the word
), 1954, published in
Problemes de linguistique generale
,
Editions Gallimard
, 1966, pp. 336?345 (translated by Mary Elizabeth Meek as
Problems in general linguistics
, 2 vols., 1971).
- ↑
Velkley, Richard (2002). "The Tension in the Beautiful: On Culture and Civilization in Rousseau and German Philosophy".
Being after Rousseau: Philosophy and Culture in Question
. The University of Chicago Press. pp. 11?30.
- ↑
a
b
E.g. in the title
A narrative of the loss of the Winterton East Indiaman wrecked on the coast of Madagascar in 1792; and of the sufferings connected with that event. To which is subjoined a short account of the natives of Madagascar, with suggestions as to their civilizations
by J. Hatchard, L.B. Seeley and T. Hamilton, London, 1820.
- ↑
"Civilization" (1974),
Encyclopædia Britannica
15th ed. Vol. II, Encyclopædia Britannica, Inc., 956. Retrieved 25 August 2007. Using the terms "civilization" and "culture" as equivalents are controversial and generally rejected so that for example some types of culture are not normally described as civilizations.
- ↑
(Ingelesez)
Leo Strauss
German Nihilism
[ Integral, 1941
.
]
(Noiz kontsultatua: 2023-03-09)
.
- ↑
(Ingelesez)
≪Athens | History, Population, Landmarks, & Facts | Britannica≫
www.britannica.com
(Noiz kontsultatua: 2023-03-09)
.
- ↑
Brown, Thomas J. (Thomas Jefferson). (1975).
≪The Athenian furies : observations on the major factors effecting politics in modern Greece, 1973-1974≫
Virtual Press
(Noiz kontsultatua: 2023-03-09)
.
- ↑
Gordon Childe, V.,
What Happened in History
(Penguin, 1942) and
Man Makes Himself
(Harmondsworth, 1951).
- ↑
Nikiforuk, Andrew (2012).
The Energy of Slaves: Oil and the new servitude
. Greystone Books.
- ↑
≪Hall of Maat - The Maritime Foundations of Andean Civilization: An Evolving Hypothesis≫
web.archive.org
2015-08-18
(Noiz kontsultatua: 2023-03-09)
.
- ↑
Moseley, Michael (1975).
The Maritime Foundations of Andean Civilization
. Menlo Park: Cummings. [[:en:Special:BookSources/978-0-8465-4800-3|
ISBN 978-0-8465-4800-3
]].
- ↑
Hadjikoumis; Angelos, Robinson; and Sarah Viner-Daniels (Eds) (2011), "Dynamics of Neolithisation in Europe: Studies in honour of Andrew Sherratt" (Oxbow Books)
- ↑
(Ingelesez)
Kiggins, Sheila; Warwick, University of.
≪Study sheds new light on the origin of civilization≫
phys.org
(Noiz kontsultatua: 2023-03-09)
.
- ↑
Mann, Charles C. (June 2011). "
Gobekli Tepe
".
National Geographic
. Archived from the original on 27 February 2018. Retrieved 8 July 2011.
- ↑
(Ingelesez)
Tom Standage.
2022-09-27
(Noiz kontsultatua: 2023-03-09)
.
- ↑
Grinin, Leonid E; et al., eds. (2004).
The Early State and its Alternatives and Analogues
. Ichitel.
- ↑
Bondarenko, Dmitri; et al. (2004). "Alternatives to Social Evolution". In Grinin, Leonid E; et al. (eds.).
The Early State and its Alternatives and Analogues
. Ichitel.
- ↑
Bogucki, Peter (1999), "The Origins of Human Society" (Wiley Blackwell)
- ↑
DeVore, Irven, and Lee, Richard (1999) "Man the Hunter" (Aldine)
- ↑
Beck, Roger B.. (1999).
McDougal Littell world history : patterns of interaction.
Evanston, Ill. : McDougal Littell
ISBN
978-0-395-87274-1
.
(Noiz kontsultatua: 2023-03-09)
.
- ↑
(Ingelesez)
Steckel, Richard H.. (2004/ed).
≪New Light on the “Dark Ages”: The Remarkably Tall Stature of Northern European Men during the Medieval Era≫
Social Science History
28 (2): 211?229.
doi
:
10.1017/S0145553200013134
.
ISSN
0145-5532
.
(Noiz kontsultatua: 2023-03-09)
.
- ↑
academic.oup.com
doi
:
10.1017/s1361491604001388
.
(Noiz kontsultatua: 2023-03-09)
.
- ↑
(Ingelesez)
Leutwyler, Kristin.
≪American Plains Indians Had Health and Height≫
Scientific American
(Noiz kontsultatua: 2023-03-09)
.
- ↑
Pauketat, Timothy R. (2004).
Ancient Cahokia and the Mississippians
. Cambridge University Press. p. 169. [[:en:Special:BookSources/9780521520669|
ISBN 9780521520669
]].
- ↑
Corine Wegener, Marjan Otter: Cultural Property at War: Protecting Heritage during Armed Conflict. In: The Getty Conservation Institute, Newsletter 23.1, Spring 2008.
- ↑
Eden Stiffman: Cultural Preservation in Disasters, War Zones. Presents Big Challenges. In: The Chronicle Of Philanthropy, 11 May 2015.
- ↑
Hans Haider Missbrauch von Kulturgutern ist strafbar. In: Wiener Zeitung, 29 June 2012.
- ↑
(Alemanez)
krone.at. (2019-04-28).
≪Karl von Habsburg auf Mission im Libanon≫
Kronen Zeitung
(Noiz kontsultatua: 2023-03-09)
.
- ↑
(Ingelesez)
The ICRC and the Blue Shield signed a Memorandum of Understanding.
2020-02-26
(Noiz kontsultatua: 2023-03-09)
.
- ↑
Mißling, Sven.
≪Die UNESCO-Konvention zum Schutz des immateriellen (Kultur-)Erbes der Menschheit von 2003≫
Die Konstituierung von Cultural Property
(Gottingen University Press): 91?113.
(Noiz kontsultatua: 2023-03-09)
.
- ↑
a
b
Spengler, Oswald,
Decline of the West: Perspectives of World History
(1919)
- ↑
(Ingelesez)
Huntington, Samuel P.. (2007-05-31).
The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order.
Simon and Schuster
ISBN
978-1-4165-6124-8
.
(Noiz kontsultatua: 2023-03-09)
.
[
Betiko hautsitako esteka
]
- ↑
Algaze, Guillermo,
The Uruk World System: The Dynamics of Expansion of Early Mesopotamian Civilization
(Second Edition, 2004) ([[:en:Special:BookSources/978-0-226-01382-4|
ISBN 978-0-226-01382-4
]])
- ↑
≪Journals | BYU ScholarsArchive≫
scholarsarchive.byu.edu
(Noiz kontsultatua: 2023-03-10)
.
- ↑
≪A Theory of the Origin of the State≫
web.archive.org
2014-05-30
(Noiz kontsultatua: 2023-03-10)
.
- ↑
Moore, Andrew M. T.; Hillman, Gordon C.; Legge, Anthony J. (2000).
Village on the Euphrates: From Foraging to Farming at Abu Hureyra
.(Oxford University Press).
- ↑
Hillman, Gordon; Hedges, Robert; Moore, Andrew; Colledge, Susan; Pettitt, Paul (27 July 2016). "New evidence of Lateglacial cereal cultivation at Abu Hureyra on the Euphrates".
Holocene
. 11 (4): 383?393.
- ↑
a
b
≪Iraq, past, present and future: a thoroughly-modern mandate? by Beverley Milton-Edwards≫
web.archive.org
2010-12-08
(Noiz kontsultatua: 2023-03-10)
.
- ↑
(Ingelesez)
Haas, Jonathan; Creamer, Winifred; Ruiz, Alvaro. (2004-12).
≪Dating the Late Archaic occupation of the Norte Chico region in Peru≫
Nature
432 (7020): 1020?1023.
doi
:
10.1038/nature03146
.
ISSN
1476-4687
.
(Noiz kontsultatua: 2023-03-10)
.
- ↑
(Ingelesez)
II, Thomas H. Maugh. (2012-11-01).
≪Bulgarians find oldest European town, a salt production center≫
Los Angeles Times
(Noiz kontsultatua: 2023-03-10)
.
- ↑
Survival of Information: the earliest prehistoric town in Europe
- ↑
≪Archaeologists find Europe's most prehistoric town≫
www.telegraph.co.uk
(Noiz kontsultatua: 2023-03-10)
.
- ↑
Nikolov, Vassil. "
Salt, early complex society, urbanization: Provadia-Solnitsata (5500-4200 BC) (Abstract)
" (PDF).
Bulgarian Academy of Sciences
. Archived (PDF) from the original on 23 January 2013. Retrieved 1 November 2012.
- ↑
(Ingelesez)
Niece, Susan La. (2009).
Gold.
Harvard University Press
ISBN
978-0-674-03590-4
.
(Noiz kontsultatua: 2023-03-10)
.
- ↑
De Meo, James (2nd Edition), "Saharasia"
- ↑
a
b
c
(Ingelesez)
Watts, Joseph; Sheehan, Oliver; Atkinson, Quentin D.; Bulbulia, Joseph; Gray, Russell D.. (2016-04).
≪Ritual human sacrifice promoted and sustained the evolution of stratified societies≫
Nature
532 (7598): 228?231.
doi
:
10.1038/nature17159
.
ISSN
1476-4687
.
(Noiz kontsultatua: 2023-03-10)
.
- ↑
Carniero, R.L. (Ed) (1967), "The Evolution of Society: Selections from Herbert Spencer's Principles of Sociology", (Univ. of Chicago Press, Chicago, 1967), pp. 32?47, 63?96, 153?165.
- ↑
Mann, Charles C. (2006) [2005].
1491: New Revelations of the Americas Before Columbus
. Vintage Books. pp. 199?212. [[:en:Special:BookSources/1-4000-3205-9|
ISBN 1-4000-3205-9
.]]
- ↑
Olmedo Vera, Bertina (1997). A. Arellano Hernandez; et al. (eds.).
The Mayas of the Classic Period
. Mexico City, Mexico: Consejo Nacional para la Cultura y las Artes (CONACULTA). p. 26 [[:en:Special:BookSources/978-970-18-3005-5|
ISBN 978-970-18-3005-5
]].
- ↑
(Ingelesez)
Sanders, William T.; Webster, David. (1988-09).
≪The Mesoamerican Urban Tradition≫
American Anthropologist
90 (3): 521?546.
doi
:
10.1525/aa.1988.90.3.02a00010
.
ISSN
0002-7294
.
(Noiz kontsultatua: 2023-03-10)
.
- ↑
Tarnas, Richard (1993).
The Passion of the Western Mind: Understanding the Ideas that Have Shaped Our World View
(Ballantine Books)
- ↑
(Ingelesez)
Niall Ferguson.
2023-03-07
(Noiz kontsultatua: 2023-03-10)
.
- ↑
Toynbee, Arnold (1965) "A Study of History" (OUP)
- ↑
(Italieraz)
Campanini, Massimo. (2005).
?????? ?? ??? ?????? ???????.
Polimetrica
ISBN
978-88-7699-017-5
.
(Noiz kontsultatua: 2023-03-10)
.
- ↑
Gibbon,
Decline and Fall of the Roman Empire
, 2nd ed., vol. 4, ed. by J. B. Bury (London, 1909), pp. 173?174. Chapter XXXVIII: Reign Of Clovis. Part VI. General Observations On The Fall Of The Roman Empire In The West.
- ↑
(Ingelesez)
Heather, Peter. (2005-10-28).
The Fall of the Roman Empire: A New History of Rome and the Barbarians.
Oxford University Press, USA
ISBN
978-0-19-515954-7
.
(Noiz kontsultatua: 2023-03-10)
.
- ↑
Bryan Ward-Perkins.. (2005).
FALL OF ROME: AND THE END OF CIVILIZATION..
OXFORD UNIVERSITY PRESS
ISBN
978-0-19-280564-5
.
(Noiz kontsultatua: 2023-03-10)
.
- ↑
Demarest, Arthur (9 December 2004).
Ancient Maya: The Rise and Fall of a Rainforest Civilization
. [[:en:Special:BookSources/978-0-521-53390-4|
ISBN 978-0-521-53390-4
]].
- ↑
McNeely, Jeffrey A. (1994) "Lessons of the past: Forests and Biodiversity" (Vol 3, No 1 1994. Biodiversity and Conservation)
- ↑
Koneczny, Feliks (1962) On the Plurality of Civilizations, Posthumous English translation by Polonica Publications, London
ASIN B0000CLABJ
. Originally published in Polish, O Wielo?ci Cywilizacyj, Gebethner & Wolff, Krakow 1935.
- ↑
Huntington, Samuel P.,
The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order
, (Simon & Schuster, 1996)
- ↑
≪Muhammed Asadi: A Critique of Huntington's "Clash of Civilizations"≫
web.archive.org
2009-04-26
(Noiz kontsultatua: 2023-03-10)
.
- ↑
≪The True Clash of Civilizations≫
archive.globalpolicy.org
(Noiz kontsultatua: 2023-03-10)
.
- ↑
Heather, Peter. (2017-05-15).
≪The Huns and the End of the Roman Empire in Western Europe *≫
Warfare in the Dark Ages
(Routledge): 67?104.
(Noiz kontsultatua: 2023-03-10)
.
- ↑
Laurence, Peter. (2005-03-01).
≪Review: Dark Age Ahead by Jane Jacobs≫
Journal of the Society of Architectural Historians
64 (1): 126?128.
doi
:
10.2307/25068137
.
ISSN
0037-9808
.
(Noiz kontsultatua: 2023-03-10)
.
- ↑
The Funeral of a Giraffe: Seven Stories.
2015-05-20
doi
:
10.4324/9781315699738
.
(Noiz kontsultatua: 2023-03-10)
.
- ↑
Jensen, Derrick (2006), "Endgame: The Problem of Civilization", Vol 1 (Seven Stories Press), p. 17
- ↑
Schmidt, Gavin A.; Frank, Adam (10 April 2018). "The Silurian Hypothesis: Would it be possible to detect an industrial civilization in the geological record?".
arXiv:1804.03748
[astro-ph.EP].
- ↑
Westby, Tom; Conselice, Christopher J.. (2020-06-15).
≪The Astrobiological Copernican Weak and Strong Limits for Intelligent Life≫
The Astrophysical Journal
896 (1): 58.
doi
:
10.3847/1538-4357/ab8225
.
ISSN
1538-4357
.
(Noiz kontsultatua: 2023-03-10)
.
- ↑
(Ingelesez)
Socas-Navarro, Hector; Haqq-Misra, Jacob; Wright, Jason T.; Kopparapu, Ravi; Benford, James; Davis, Ross. (2021-05-01).
≪Concepts for future missions to search for technosignatures≫
Acta Astronautica
182: 446?453.
doi
:
10.1016/j.actaastro.2021.02.029
.
ISSN
0094-5765
.
(Noiz kontsultatua: 2023-03-10)
.
- ↑
(Ingelesez)
McGee, Ben W.. (2010-11-01).
≪A call for proactive xenoarchaeological guidelines ? Scientific, policy and socio-political considerations≫
Space Policy
26 (4): 209?213.
doi
:
10.1016/j.spacepol.2010.08.003
.
ISSN
0265-9646
.
(Noiz kontsultatua: 2023-03-10)
.
- ↑
McGee, B. W.. (2007-12-01).
Archaeology and Planetary Science: Entering a New Era of Interdisciplinary Research.
, P41A?0203 or.
(Noiz kontsultatua: 2023-03-10)
.
- Ankerl, Guy (2000) [2000].
Global communication without universal civilization
. INU societal research. Vol. 1: Coexisting contemporary civilizations: Arabo-Muslim, Bharati, Chinese, and Western. Geneva: INU Press.
ISBN 978-2-88155-004-1
- Brinton, Crane
; et al. (1984).
A History of Civilization: Prehistory to 1715
(6th ed.). Englewood Cliffs, N.J.: Prentice Hall.
ISBN 978-0-13-389866-8
- Casson, Lionel (1994).
Ships and Seafaring in Ancient Times
. London: British Museum Press.
ISBN 978-0-7141-1735-5
- Chisholm, Jane; Anne Millard (1991).
Early Civilization
. illus. Ian Jackson. London: Usborne.
ISBN 978-1-58086-022-2
- Collcutt, Martin;
Marius Jansen
; Isao Kumakura (1988).
Cultural Atlas of Japan
. New York: Facts on File.
ISBN 978-0-8160-1927-4
- Drews, Robert
(1993).
The End of the Bronze Age: Changes in Warfare and the Catastrophe ca. 1200 B.C
. Princeton: Princeton University Press.
ISBN 978-0-691-04811-6
- Edey, Maitland A. (1974).
The Sea Traders
. New York: Time-Life Books.
ISBN 978-0-7054-0060-2
- J. Currie Elles (1908).
The influence of commerce on civilization: the Joseph Fisher lecture on commerce delivered at the University of Adelaide by J. Currie Elles esq., April 23rd, 1908
(1st ed.). Adelaide: W. K. Thomas & Co. Wikidata
Q106369892
- Fairservis, Walter A. Jr. (1975).
The Threshold of Civilization: An Experiment in Prehistory
. New York: Scribner.
ISBN 978-0-684-12775-0
- Fernandez-Armesto, Felipe
(2000).
Civilizations
. London: Macmillan.
ISBN 978-0-333-90171-7
- Ferrill, Arther (1985).
The Origins of War: From the Stone Age to Alexander the Great
. New York:
Thames and Hudson
.
ISBN 978-0-500-25093-8
- Fitzgerald, C.P. (1969).
The Horizon History of China
. New York: American Heritage.
ISBN 978-0-8281-0005-2
- Fuller, J.F.C.
(1954?1957).
A Military History of the Western World
. 3 vols. New York:
Funk & Wagnalls
- 1
From the Earliest Times to the Battle of Lepanto
.
ISBN 0-306-80304-6
(1987 reprint).
- 2
From the Defeat of the Spanish Armada to the Battle of Waterloo
.
ISBN 0-306-80305-4
(1987 reprint).
- 3
From the American Civil War to the End of World War II
.
ISBN 0-306-80306-2
(1987 reprint).
- Gowlett, John (1984).
Ascent to Civilization
. London: Collins.
ISBN 978-0-00-217090-1
- Hawkes, Jacquetta
(1968).
Dawn of the Gods
. London:
Chatto & Windus
.
ISBN 978-0-7011-1332-2
- Hawkes, Jacquetta; David Trump (1993) [1976].
The Atlas of Early Man
. London:
Dorling Kindersley
.
ISBN 978-0-312-09746-2
- Hicks, Jim (1974).
The Empire Builders
. New York: Time-Life Books
- Kicks, Jim (1975). The Persians. New York: Time-Life Books.
- Johnson, Paul
(1987).
A History of the Jews
. London:
Weidenfeld and Nicolson
.
ISBN 978-0-297-79091-4
- Jensen, Derrick
(2006).
Endgame
. New York:
Seven Stories Press
.
ISBN 978-1-58322-730-5
- Keppie, Lawrence (1984).
The Making of the Roman Army: From Republic to Empire
. Totowa, N.J.: Barnes & Noble.
ISBN 978-0-389-20447-3
- Korotayev, Andrey
,
World Religions and Social Evolution of the Old World Oikumene Civilizations: A Cross-Cultural Perspective
. Lewiston, New York: Edwin Mellen Press, 2004.
ISBN 0-7734-6310-0
- Kradin, Nikolay
. Archaeological Criteria of Civilization.
Social Evolution & History
, Vol. 5, No 1 (2006): 89?108.
ISSN 1681-4363
- Lansing, Elizabeth (1971).
The Sumerians: Inventors and Builders
. New York: McGraw-Hill.
ISBN 978-0-07-036357-1
- Lee, Ki-Baik (1984).
A New History of Korea
. trans. Edward W. Wagner, with Edward J. Shultz. Cambridge: Harvard University Press.
ISBN 978-0-674-61575-5
- Nahm, Andrew C. (1983).
A Panorama of 5000 Years: Korean History
. Elizabeth, N.J.: Hollym International.
ISBN 978-0-930878-23-8
- Oliphant, Margaret (1992).
The Atlas of the Ancient World: Charting the Great Civilizations of the Past
. London: Ebury.
ISBN 978-0-09-177040-2
- Rogerson, John (1985).
Atlas of the Bible
. New York: Infobase Publishing.
ISBN 978-0-8160-1206-0
- Sandall, Roger
(2001).
The Culture Cult: Designer Tribalism and Other Essays
. Boulder, Colo.: Westview.
ISBN 978-0-8133-3863-7
- Sansom, George (1958).
A History of Japan: To 1334
. Stanford: Stanford University Press.
ISBN 978-0-8047-0523-3
- Southworth, John Van Duyn (1968).
The Ancient Fleets: The Story of Naval Warfare Under Oars, 2600 B.C.?1597 A.D
. New York:
Twayne
- Thomas, Hugh
(1981).
An Unfinished History of the World
(rev. ed.). London: Pan.
ISBN 978-0-330-26458-7
- Yap, Yong; Arthur Cotterell (1975).
The Early Civilization of China
. New York: Putnam.
ISBN 978-0-399-11595-0
- Yurdusev, A. Nuri (2003).
International Relations and the Philosophy of History
.
doi:10.1057/9781403938404
.
ISBN 978-1-349-40304-2