Vudua
(
Foneraz
:
voudun
[1]
;
haitieraz
: vodou
[2]
;
ingelesez
:
voodoo
;
frantsesez
vaudou
)
Afrika
eta
afrikar diasporako
erlijioa
da. Funtsean,
Mendebaldeko Afrikako
sinesmen
eta praktiketan oinarrituta dago, zehazki
Mendebaldeko Afrikako
Dahomey erreinuko
(egungo
Ghana
,
Togo
,
Benin
eta
Nigeria
) kulturetan. Ostera,
Estatu Batuetara
,
Karibera
eta gainontzeko
kolonia
amerikarretara bahituriko
esklabu afrikarrek
sinesmen hauek transmititu zituzten, kasu batzuetan
Erdialdeko Afrikako
ohiturekin, bestetan
amerindiar
(
taino
) sinesmenekin
[3]
edo
katolizismoarekin
nahasturik.
[4]
Honela sortu zen vuduaren adar
sinkretikoa
, egungo ezagunena.
[5]
Vodou
filosofia
,
medikuntza
,
justizia
eta
erlijioa
uztartzen dituen mundu-ikuskera bat da. Bere oinarrizko printzipioa dena gogoa izatea da. Gizakiak mundu ikusgarrian bizi diren
izpiritua
k dira. Mundu ikusezina Lwa (izpirituak), miste (misterioak), anvizib (ikusezinak), zanj (aingeruak), eta arbasoen eta hil berrien izpirituak populatzen dira. Espiritu hauek guztiak
Ginen
izeneko lurralde mitikoan bizi direla uste da, Afrika kosmikoan.
[6]
Kristau
Biblia
ko Jainkoa unibertsoaren eta izpirituen sortzailea dela ulertzen da; Jainkoak egin zituen izpirituak gizatasuna eta mundu naturala gobernatzen laguntzeko. Vodouren helburu eta jarduera nagusia sevi lwa ("espirituak zerbitzatu") da, Jainkoari eta espiritu partikularrei zuzendutako hainbat
erritu
eskaini eta egitea, osasunaren, babesaren eta faborearen truke.
Izpirituaren jabetzak
zeregin garrantzitsua du Afro-Haitiar erlijioan, munduko beste erlijio askotan bezala. Erlijio-errituetan, fededunak, batzuetan, trantze egoera batean sartzen dira, non elizkoiak jan eta edan, dantza estilizatuak egin, jendeari aholku superinspiratuak eman, sendaketak egin edo tratamendu fisiko bereziak egin ahal izango dituen; ekintza horiek agerian uzten dute lwaren presentzia haragitsua debotoaren barruan.
[6]
Vodou jarduera errituala (adibidez, otoitza, kantua, dantza eta keinuak) pertsonen eta mundu ikusezineko espirituen arteko harremanetan oreka eta energia findu eta berrezartzea du helburu. Vodou familia hedatuen ahozko tradizioa da, famili espirituak heredatzen dituena, beharrezko praktika debozioekin batera, euren zaharrengandik. Hirietan, apaiz edo apaizen (manbo eta oungan), espirituen (ounsi) eta danbor erritualen (ountogi) arteko hierarkia lokalek osatzen dute kongregazio formalagoa (sosyete). Kongregazio horietan, ezagutza iniziatiba erritual batetik igarotzen da, non gorputza eraldakuntza izpiritualaren kokaleku bihurtzen den.
[6]
Erlijioaren adarrak
Rada
, Daome, Ibo, Nago, Dereal,
Manding
, Petwo eta Kongo dira. Ez dago
hierarkia
zentralizaturik, ez buruzagi bakar bat, ez eta bozeramaile ofizialik ere, baina hainbat talde batzuetan halako egitura ofizialak sortzen saiatzen dira. Badira elkarte sekretuak ere, Bizan edo Sanpwel izenekoak, funtzio erlijiosoa betetzen dutenak. Egutegi erritualen egutegi batek, egutegi katoliko erromatarrarekin sinkronizatua, erlijio-praktikaren urteko erritmoa ezartzen du. Lwa garrantzitsuak santuen egunetan ospatzen dira (adibidez: Ogou St. James egunean, uztailak 25; Ezili Danto, Carmel mendiko Andre Mariaren festan, uztailak 16; Danbala San Patrizio egunean, martxoak 17; eta arbasoen espirituak Santu guztien egunean eta arima guztien egunean, azaroak 1 eta azaroak 2). Beste ospakizun familial asko (haur sakratuentzat, behartsuentzat, arbaso partikularrentzat), baita iniziatiba eta hileta erritualak ere, urte osoan zehar.
[6]
Ghanako vudua edo Vodun, Ghana eta Mendebaldeko Afrikako beste herrialdetan praktikatzen den antzinako erlijioa da, arbasoen kultuan oinarritua. Beste hainbat erlijio bezala, emakumeen inguruan garaturik dago, emakumeen apaizgo (
Mawu/Mahu
) eta Erregian amaren figurak garrantzi handikoak izanik. Egun, milioi bat pertsonak praktikatzen dute Voduna Ghanan.
[7]
|
Atal honek
erreferentziak
behar ditu.
Hemen
erreferentzia egiaztagarriak
gehituz lagun dezakezu.
|
Vuduaren arabera, Lwa edo Loa jainko-jainkosak Bondye izeneko jainko handiaren menpe daude, eta gizakien gorabeheretan eragiten dute, izaki nagusia horretan sartzen ez delarik. Hildakoak gurtzen dituzte, beti ere hauek gizaki biziak gaiztakerietatik babesteko. Haitiko praktikak lotuta daude
New Orleans
,
Kuba
eta
Brasilen
afrikar jatorrizko jendeak egiten dituen antzeko jarduerarekin, beste batzuen artean.
Haitiko Iraultzan
,
XVIII. mendearen
amaieran, vuduak garrantzi berezia eduki izan zuen. Haitin bertan, XX. mendean,
Duvalier
diktadoreak vudua erabili zuen haren boterea finkatzeko. Eragin handia izan du
herri kulturan
, batez ere hildakoak berpizteko eta norberaren probetxuan aritzeko (
zonbi-ak
) aukeran oinarrituta.
Kubako
santeriarekin
dago lotuta, baina jainko batzuen izenak berdinak badira ere desberdintasunak ere asko dira:
kosmogonia
, liturgia, hizkuntza...
Hasierako garaietan ez zuen
klerorik
, ezta ezarritako erritu erregularrik (
liturgia
) ere, jabe esklabistek jazarritako erlijio zelako. Gaur egungo kleroan "Houngan" izenekoak gizonezkoak dira eta "mamboak" emakumezkoak.
Oro har, naturaz gaindiko entitate nagusi bat dagoela suposatzen da, hainbat modutan deitzen dutena. Frantziaren eragin kolonialeko Karibeko vudun jainko nagusi honi, esan bezala, Bondye deitzen zaio,
Bon Dieu
(Jainko ona) frantses esapidetik eratorria
[8]
; eta beste batzuetan Mawu (edo bikote bat, Mawu eta Lisa), naturaz gaindiko munduaren arduraduna, baina, jainko nagusia gizakien munduarekin harremanik ez duenez, naturaz gaindiko mundu horrekin komunikatzeko tarteko jainko-jainkosak (Loa-k) daude. Beraiengana iristeko dantzak, abestiak eta bestelako errituak erabiltzen dira, eta horretan aipatutako kleroaren laguntza funtsezkoa da.
Louisianako vudua (frantsesez:
Vaudou louisianais
) edo New Orleansko vudua, XVIII. mendetik XX. mendearen hasiera arte eman zen vuduaren adarra da, gerora XX. mendearen amaieran berpiztu zelarik.
[9]
Vudu forma hau talde autonomo bidez antolatzen da.
[10]
[11]
Kubako vudua edo Kubako vodua, Haitiko vudutik transmitituriko Fon eta Ewe sinesmenetan oinarrituriko vudu erlijioaren adar bat da. Praktika hauek bereziki ezagunak bilakatu eta zabaldu ziren Kubako
Oriente probintzian
.
[12]
Las 21 Divisiones edo
Dominikar
vudua,
Hispaniolako
irlan
garaturiko vudu erlijioaren adarra da. Adar desantolatu eta dibertsoa da, irlako gune ezberdinetan aldare motak eta zeremoniak aldatuz doazelarik. Vudu forma honetako espirituak santu katolikoen irudiekin sinkretizatuak daude. Gainontzeko vudu adarretatik desberdintzen da hiru "
division
" edo banaketa nagusik eta eranskin batek osatzen dutelako.
[13]
- "
Division Rada
", "
Division blanca
" edo "
Division duce
". Banaketa honetan jatorri afrikarreko
espirituak
biltzen dira, gehienbat Fon, Ewe eta Nago sinesmenetatik eskuratuak.
- "
Division Petro
", "
Division de fuego
" edo "
Division amarga
". Gehienbat Bantu jatorriko espirituek osatzen dute.
- "
Division Gede
" edo "
Division negra
". Heriotzarekin eta arbasoekin erlazionaturiko espirituen multzoa.
- "
Division Nativo-Americana
" edo "
Division de agua
". Jatorri amerindiarreko espirituek, gehienbat Taino kulturan irlako espirituak zirenak, osatzen dute.
Brasilgo vudua, Vodum edo Candomble Jeje bezala ezaguna, Brasilen garaturiko
Candomble
erlijio sinkretikoaren adar edo nazio nagusietako bat da. XVII eta XIX. mendeen artean garatu zen
Brasilen
, mendebaldeko afrikako esklabuen kultura (Yoruba, Fon eta Ewe, esaterako) eta
portugaldar kolonizatzaileek
inposaturiko katolizismo erromanikoa nahastean.
[14]
- ↑
≪L’origine du terme ≪ Vodou ≫ | Musee Vodou≫
web.archive.org
2019-11-06
(Noiz kontsultatua: 2022-04-10)
.
- ↑
Sacred arts of Haitian vodou.
UCLA Fowler Museum of Cultural History 1995
ISBN
0-930741-46-3
.
PMC
33048129
.
(Noiz kontsultatua: 2022-04-10)
.
- ↑
≪Vudu,voudu,Dahome≫
www.munanso.com
(Noiz kontsultatua: 2022-04-10)
.
- ↑
Desmangles, Leslie Gerald. (1992).
The Faces of the gods : vodou and Roman Catholicism in Haiti.
University of North Carolina Press
ISBN
0-8078-6101-4
.
PMC
44956832
.
(Noiz kontsultatua: 2022-04-10)
.
- ↑
(Ingelesez)
Apter, Andrew. (2002-05).
≪On African Origins: Creolization and Connaissance in Haitian Vodou≫
American Ethnologist
29 (2): 233?260.
doi
:
10.1525/ae.2002.29.2.233
.
(Noiz kontsultatua: 2022-04-10)
.
- ↑
a
b
c
d
(Ingelesez)
≪Vodou | Definition, History, West African Vodun, & Facts | Britannica≫
www.britannica.com
(Noiz kontsultatua: 2022-04-28)
.
- ↑
Banda, Rajaa. (2017-08-30).
≪A Look At Today's Voodoo Spirituality In Ghana≫
Culture Trip
(Noiz kontsultatua: 2022-04-10)
.
- ↑
Gordon, Leah. (2000).
The book of vodou : charms and rituals to empower your life.
(1st ed. argitaraldia) Barron's Educational Series, Inc
ISBN
0-7641-5249-1
.
PMC
44854654
.
(Noiz kontsultatua: 2022-04-01)
.
- ↑
(Ingelesez)
Stacey Anderson. (2014-08-25).
≪Voodoo Is Rebounding in New Orleans After Hurricane Katrina≫
Newsweek
(Noiz kontsultatua: 2022-04-10)
.
- ↑
The supernatural in society, culture, and history.
2018
ISBN
978-1-4399-1525-7
.
PMC
1013489380
.
(Noiz kontsultatua: 2022-04-10)
.
- ↑
Jacobs, Claude F.. (2001).
The Spiritual churches of New Orleans : origins, beliefs, and rituals of an African-American religion.
University of Tennessee Press
ISBN
1-57233-148-8
.
PMC
52372182
.
(Noiz kontsultatua: 2022-04-10)
.
- ↑
Dodson, Jualynne E.. (2008).
Sacred spaces and religious traditions in Oriente Cuba.
University of New Mexico Press
ISBN
978-0-8263-4355-0
.
PMC
312453039
.
(Noiz kontsultatua: 2022-04-10)
.
- ↑
Salva, Hector. (2020).
The 21 divisions : mysteries and magic of Dominican voodoo.
ISBN
978-1-57863-681-5
.
PMC
1119641369
.
(Noiz kontsultatua: 2022-04-10)
.
- ↑
Pares, Luis Nicolau. (2013).
The formation of Candomble : Vodun history and ritual in Brazil.
ISBN
978-1-4696-1263-8
.
PMC
861692424
.
(Noiz kontsultatua: 2022-04-10)
.