Nizako behatokiko
teleskopioa
.
Teleskopioa
urrutiko
astroak
behatzeko
tresna
bat da, zeruko objektu horietatik datorren
erradiazio elektromagnetikoa
jasotzeko eta analizatzeko aukera ematen duena. Astronomian erabiltzen den tresna nagusia da, baina beste zenbait arlotan ere bai (esaterako,
ornitologia
n eta
argazkigintza
n).
[1]
Hitza grezierazko
τηλεσκ?πο?
(
t?leskopos,
“urrunera begira”) hitzetik
Errenazimentu
ondorengo latin zientifikoan sortutako
telescopium
terminotik dator. Hain zuzen, XVII. mendearen hasieran asmatu zenetik, terminoa urruneko astroetatik iristen zen
argia
ren hargailu modura erabili izan da, beraren handiagotze optikoari esker begi hutsez nekez hauteman edo gehienetan ikus ez daitezkeen zeruko objektu puntualak behatzeko.
Lippershey-k eta
Galileo
k lehen teleskopioak 1608. urte inguruan egin zituzten, eta geroztik tresna horiek garrantzi handia izan dute zientziaren historian. Hastepenetakoek ?eta gaur egun ere zabalduen daudenek?
argi ikusgaia
hautematen dute, eta
teleskopio optiko
deritze: horiek urrutiko objektuen irudiak hainbat aldiz handiagotzea lortzen dute.
Bi mota nagusiko teleskopio optikoak erabili izan dira oso aspalditik:
a)
errefrakzio-teleskopioa
(edo
teleskopio errefraktorea
), irudiak handitzeko leiar- edo
lente
-sistema darabilena, eta
b)
erreflexio-teleskopioa
(
islapen-
edo
ispilu-teleskopioa
ere esaten zaio) argia fokalizatzeko
ispilu
-sistema darabilena.
Dena den, 1930eko hamarkadan,
Bernhard Schmidt
ek (1879-1935)
teleskopio katadioptrikoa
asmatu zuen, lenteen eta ispiluen kualitateak konbinatuz, horrela potentzia handiko baina tamaina txikiko teleskopioak fabrikatuz.
XX. mendean,
frekuentzia
edo
maiztasun
guztietako erradiazio elektromagnetikoaz dabiltzan teleskopioak eraikitzen hasi ziren:
irrati-teleskopioak
,
mikrouhin
-teleskopioak, argi
infragorri
edo
ultramorea
jasotzen dutenak,
X izpi
edo
gamma izpi
en teleskopioak.
Hans Lippershey
-k (1570-1619) asmatu zuen lehen teleskopioa 1608an. Lippersey Alemanian jaioa zen, baina Middelburg-era (
Herbehereak
) bizitzera joan, eta bertan leiar-fabrikatzaile eta optika-maisua izan zen. Asmakuntzari buruzko kondaira batek dioenez, haren lantegian bi haur (Lippersheyren seme-alabak, agian) leiarrekin jolasean zebiltzala, nahigabe egindako konbinazio bati esker, urruneko objektuak handiago ikustea lortu omen zuten. Hasierako teleskopioaren handipen-faktorea 3 eta 4 bitartekoa zen.
Fenomenoaren garrantziaz ohartuta, Lippersheyk Holandako agintariei eskaini zien bere asmakizuna, sekretupean. Tresna harrigarri hura erakusteko hainbat demostrazio prestatu zituzten holandarrek. Erakustaldi horietako batean izan zen
Jacques Badovere
frantziarra ?
Giacomo Badoer
[2]
, c.1575 ? c.1620?, eta bere gaztetako maisu izandakoari gutun bat idaztea erabaki zuen, asmakizunaren berri emanez. Maisu hura Galileo Galilei zen, eta 1609ko maiatzean jaso zuen ikasle ohiaren eskutitza.
Asmakizunaren berriak jasotzean,
Galileo Galilei
k printzipio berean oinarrituriko bi lentedun
errefrakzio-teleskopio
bat diseinatu eta eraikitzea erabaki eta 1609an lehen teleskopio astronomikoa erakutsi zuen. Lehen teleskopio errefraktore hark
lente konbexu
bat zeukan objektiboan eta
lente konkaboa
okularrean. Haren bidez, Galileok aurkikuntza handiak egin zituen astronomian: besteak beste, 1610eko urtarrilaren 7an
Jupiter
ren lau ilargi ikusi zituen planetaren inguruko orbita batean biraka.
Newton-en teleskopioaren erreplika.
Handik gutxira, 1611n,
Johannes Kepler
-ek (1571-1630) bere
Catoptrica
liburuan azaldu zuen ≪
bi lente konbexurekin eraikitako teleskopioaren teoria eta zenbait abantaila praktiko
≫, horrela Galileoren emaitzak hobetuz eta hortik aurrerako teleskopio errefraktoreen diseinu berria finkatuz.
Geroago, 1655. urtearen inguruan,
Christiaan Huygens
(1629-1695) bezalako astronomoek irismen handiko eta
arteko handipen-ahalmeneko teleskopio errefraktore keplertarrak eraiki zituzten. Tresna horietako baten (
-ko diametroa eta
-ko foku-distantzia) bitartez,
1655
ean
Saturno
ren sateliteetako distiratsuena ?
Titan
izena jarri zioten? aurkitu zuen. Horretan oinarrituta,
Systema Saturnium
izeneko lana argitaratu zuen, eta bertan Saturnoren eraztunen benetako azalpena eman zuen lehen aldiz.
Newtonen teleskopioa.
Isaac Newton
ek
erreflexio-teleskopioa
asmatu zuen eta aurrerapen garrantzitsua izan zen garai hartako errefrakzio-teleskopioekin konparatuz, erraz zuzentzen baitzuen haien
aberrazio kromatikoa
.
Newton-en motako teleskopio islatzailearen eskema.
Schmidt-Cassegrain teleskopioaren eskema.
Newtonek
1668
an prestatu zuen bere teleskopioaren lehen bertsioan, ispilu nagusi
konkabo
ak islatutako argia behaketa-posiziora eraman behar zen ispilu lau batez, tresnaren azpira edo alde batera. Erreflexio-teleskopioetan, bestalde, ispilu nagusiak ?
parabolikoa
gehienetan? alderantzizko irudi erreala moldatzen zuen bere plano fokalean. Lehenengo ispilu horren
fokuan
kokatuta zegoen eta askoz txikiagoa zen bigarren ispilu batek albo batera edo ardatzaren norabide berean islatzen zituen argi-izpiak, teleskopioaren hoditik kanpora, behatzaileak irudiari antzemateko moduan. Antza denez, lehen erreflexio-teleskopioa
1671
n moldatu zuen Newtonek.
Tresna haietan ispilu nagusia esferikoa zen; bigarren bigarrena laua, eta teleskopioaren ardatzarekiko
makurturik zegoen.
William Herschel
ek bigarren ispilua kendu zuen bere teleskopioan (1783), ispilu nagusiari makurtze-maila egokia emanez. Laurent Cassegrain-en teleskopioan, bigarren ispilua konbexua zen, ispilu nagusiaren ardatz berean kokatua, eta ispilu horretan egindako irekigune batera islatzen zituen argi-izpiak; era horretara, distantzia fokala askoz luzeagoa zen (irudi handiagoak).
Newton
- eta Cassegrain- sistemak konbinaturik agertzen dira
Foucault-Cassegrain
izeneko tesleskopioan, baita geroago erabili direnetan ere.
Bi mende geroago,
Henry Draper
ek astronomo amerikarrak erabateko islapeneko prisma bat erabili zuen Newtonen teleskopioaren ispilu lauaren ordez.
Mount Wilson Observatory-ko 2,53 m-ko teleskopioa.
Nolanahi ere, XIX. mendeko teleskopioek arazo bat zeukaten, teleskopioak zenbat eta gehiago handitu hainbat eta ikuseremu txikiagoa hartzen baizuten, eta ikuseremua zabaltzean, ispilu ahurrak srturiko deformazioa (esferizitate-aberrazioa) gero eta handiagoa zen.
Hori zuzentzeko eta ikuseremu handiak behatu ahal izateko, 1932an
Bernhard Schmidt
estoniarrak
errefrakzioa
eta
erreflexioa
konbinatzen zituen teleskopio bat sortu zuen. Hamar minutu inguruko arkuaren ordez, Schmidten teleskopioak hamarka graduko eremua hartzen zuen. Ispilu nagusia esferikoa zen, eta haren gainetik jarritako lente berezi batek ispiluak sortutako aberrazioa deuseztatzen zuen. Modu horren arazo nagusia eragindako eremu-kurbatura handia zen; horregatik, argazkiak pelikula edo plaka kurbatu esferikoetan hartzen ziren.
Hubble teleskopio espaziala Lurraren inguruko orbitan.
Hurrengo pausoa teleskopio erraldoiak eraikitzea izan zen. Kaliforniako
Wilson mendiko behatoki
ko
-ko diametroa zuen teleskopioa izan zen aitzindaria.
Edwin Hubble
(1889-1953) astronomo amerikarraren lanetan balio izan zuelako egin zen ospetsu. Besteak beste, teleskopio honen bitartez nebulosa batzuk berez gure
Esne Bide
tik kanpoko
galaxia
k eta
nebulosa
k ere bazirela zehazteko, galaxien elkarrekiko higidurak neurtzeko eta unibertsoa hedatzen ari dela fogatzeko. Teleskopio hau oso erabilia izan zen XX. mendean zehar, harik eta 1980ko hamarkadan poliki-poliki baztertu samar geratu zen, ekonomia arazoak tarteko.
Hubble teleskopio espaziala
(
HST
, ingelesezko siglengatik) teleskopio errobotiko bat da, 1990eko apirilaren 24tik
Lurra
ren inguruko
orbita
ia-zirkularrean ?perigeoan
, apogeoan
? biraka ari dena,
-ko periodoz. 1990eko maiatzaren 20an jarri zuten funtzionamenduan, hogeita hamar bat urtez aktiboki izateko asmoz. Beraren masa
-koa da eta luze-zabalera
-koa.
VLT superteleskopioaren argazkia.
Gaur egun, European Southern Observatory-ren (ESO) Very Large Telescope (VLT) deritzon eta elkarrekin batera funtzionatzen duten lau teleskopioz osatutako superteleskopioa ari da unibertsoaren hasierako informazioa biltzen. Lau teleskopio horietako bakoitza
-ko ispilua du.
Txile
n dago, Cerro Paranal mendiaren gailurrean,
-ko
altitudea
n. NAOS optika egokitzailearen sistema jarri zioten 2002an, eta, horri esker, Hubble teleskopio espaziala baino bi aldiz zehatzagoa da.
[3]
[4]
Irrati-teleskopioa
astronomian
erabiltzen den norabidezko
irrati
-
antena
mota bat da
[5]
[6]
[7]
. Irrati-teleskopioek zeregin handia izan dute espazioko hainbat fenomeno ulertzeko, hala nola
quasarrak
eta
pulsarrak
.
Irrati-uhinez
baliatuz galaxien erdiguneak aztertu ahal izan dira; hain zuzen ere,
hauts kosmikoa
dela eta teleskopio optikoentzat ikustezinak diren eskualdeak.
Orain,
Nazioarteko Astronomia Elkarteak
(Europa, Ipar Amerika, Asia eta Australiako astronomoek osatzen dute) irrati-teleskopio erraldoia eraikitzeko asmoa zabaldu du.
Square Kilometre Array
(SKA) izeneko teleskopioak, hain zuzen, kilometro karratuko azalera izango du, gaur egun dagoen handiena baino 200 aldiz handiagoa. Irrati-teleskopio berria 2010ean hasiko ziren eraikitzen eta
Big Bang
ondorengo uneetan eratutako egiturek igorritako seinale ahulak ikertzeko balioko du.
[8]
Bereizmen
-ahalmen handiagoa lortzearren, bi
antena paraboliko
edo gehiago loturik dituzten
interferometro
-sareak erabiltzen dira. Lurreko atmosferak
(alegia, hiru mila
angstrom)
baino gutxiagoko
uhin-luzera
ko erradiazioari pasatzen uzten ez dionez, sateliteetan
-ko garaiera inguruan ezarritako teleskopioak erabiltzen dira.
Uhin
infragorriekin
lan egin behar duten teleskopioak eraikitzeko zailak dira, ispiluek eta euskarriak berak izpi infragorriak igortzen baitituzte, zenbaitetan espaziotik datozenak baino indartsuagoak direnak, eta, gainera, zenbait uhin-luzerari dagokienez, garaiera handiagoak beharrezkoak dira erabateko
gardentasuna
lortu ahal izateko.
Oro har, teleskopio arruntek bi funtsezko sistema optiko dauzkate:
objektiboa
eta
okularra
. Horiez gain, beste zenbait tresna osagarri, jarraian aurkeztuak:
Islapen-teleskopioen objektiboa
ispilu konkabo
bat da, gehienetan forma parabolikoa duena. Bertan islatu ondoren, puntu berezi batean fokalizatzen da, zeinari
irudi-fokua
deritzon, eta hara iritsitako argi-sorta bigarren
ispilu lau
batera bideratzen da, Newton-en motako teleskopioen kasuan.
Okularra da objektiboak fokuan sortutako irudia handitzeko aukera ematen duen teleskopioaren partea, alegia, okularra
lupa
berezi baten lana egiten du. Fokatzea objektiboaren eta okularraren arteko distantzia doituz gauzatzen da. Okularrak aldagarriak izaten dira, eta horrela teleskopiaren ezaugarriak aldatu edo egokitu daitezke.
Elementu horiez gain ?teleskopio bat erabiltzeko ezinbestekoak direnez gain?, zenbait osagarrik tresna baten erabilera-eremua zabaltzeko aukera ematen dute.
Palomar mendiko behatokiko Hale teleskopioa
Teleskopioaren egiturako zati nagusia da. Barnean dauzka bi ispilu islatzaileak (primarioa eta sekundarioa). Hodiaren pisua orekatzeko eta errazago higitzeko,
kontrapisua
deritzon tresna ere badago, armazoiaren
engranajea
k ahalik eta gutxien higatzeko.
Armazoia (
montura
ere esaten zaio) teleskopioari eusten dion eta teleskopioa orientatzea ahalbidetzen duen osagarria da. Bi mota nagusikoak erabiltzen dira:
- Armazoi ekuatoriala.
Armazoi horren funtzionamendua izen bereko koordenatu-sisteman oinarrituta dago: teleskopioak ardatz finko baten inguruan egiten duen biraketak aukera ematen du apuntatu beharreko igoera egokia hautatzeko; bestalde, igoera-ardatz horren inguruan biratu daitekeen ardatz perpendikular batek
deklinazioa
hautatzeko aukera ematen du. Behatoki modernoetako teleskopio historiko handiak armazoi ekuatorialean muntatu dira luzaroan.
Monte Palomar
-eko teleskopioa da adibiderik enblematikoenetako bat.
[9]
- Armazoi azimutala.
Diseinatzeko eta orekatzeko errazena da. Ardatz bertikal batek eta ardatz horizontal batek osatzen dute. Ekuatoreko jarraipena naturaltasunez ziurtatzeko ezintasuna haren akats nagusia da. Hala eta guztiz ere, gaur mota horretako armazoia aukeratzean da nazioarteko behatokietako teleskopio handietarako, kalkuluak eta kontrolak ordenagailuz egiteko aukera ematen duelako. Keck teleskopioak, VLT, LBT, baita E-ELT bezalako proiektuak armazoi azimutalaz eraiki dira.
Astronomia-zaleen teleskopio arrunten elementu osagarriak.
Izatez, teleskopio txiki bat da, teleskopio nagusiaren hodiaren gainean paraleloki jarria, eta zeinaren ikuste-eremu zabalagoari esker zerualde baterantz apuntatzea ahalbidetzen duen, izarren arteko lokalizazioa errazteko.
Tripodeak lurrazal gainean armazoiari tinko eusteko balio du. Aldi berean, multzo osoa orekatu eta egonkortzeko ere balio du, tresnaren oszilazio-arriskuak ahalik eta gehien saihesteko eta bibrazioak indargetu eta xurgatzeko.
Astroak behatzean, normalean, okularraren handipena lortzeko erabiltzen da, bikoiztuz edo hirukoiztuz.
Hodi nagusitik datorren irudia desbideratzeko baliatzen da, horrela posizio erosoago batetik behatu ahal izateko. Prismak
-ko ispilua du, eta
-ko angeluaz desbideratzen argi-izpia behaketa erraztuz.
Oro har, astroaren irudia gehienetan opakuago bihurtzen duen osagarri txiki bat da, kolorearen eta materialaren arabera behaketa hobetzen duena. Okularraren aurrean kokatzen da, eta bi iragazki-mota hauek dira erabilienak:
ilargi-iragazkia,
gure satelitearen behaketan kontrastea hobetzen duena; eta
eguzki-iragazkia
, Eguzkiaren argia xurgatzeko ahalmen handia duena begiaren erretina ez lesionatzeko.
Teleskopioen ezaugarri teknikoak eta propietateak
[
aldatu
|
aldatu iturburu kodea
]
Teleskopioaren ispiluaren edo lente nagusiaren diametroa.
Irekidura
da teleskopien parametro garrantzitsuena, objektiborik sartzen den argi-kantitatea adierazten duena. Astronomia-zaleek erabiltzen dituzten teleskopio arruntek
arteko
diametroa
izaten dute, eta planeten xehetasun batzuk eta zeru sakoneko objektu asko (
kumuluak
, nebulosak eta galaxia batzuk) behatzeko aukera ematen dute. Eta
-ko diametroa gainditzen duten teleskopioek ilargiaren xehetasun meheak, planeten xehetasun garrantzitsuak eta kumulu, nebulosa eta galaxia distiratsu ugari ikusteko aukera ematen dute.
Ispilutik edo edo lente nagusitik okularraren fokura arteko distantzia da.
Zenbaki adimentsional bat da,
sinboloaz adierazten dena eta foku-distantziaren (
) eta irekiduraren (
) arteko zatidura adierazten duena:
![{\displaystyle f={\frac {F}{D}}.}](https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/660bec4e30b8cbe6809325a945ec7550026d0111)
Teleskopioaren
argitasuna
ren adierazlea da. Irekiera zenbat eta handiagoa eta foku-distantzia zenbat eta txikiagoa izan, argitasun handiagokoa izango da teleskopioa.
Tresna batek behatutako objektuen itxurazko tamaina zenbat aldiz biderkatzen duen adierazten du propietate honek. Teleskopioaren foku-distantziaren eta okularraren foku-distantzia arteko zatidura da. Adibidez,
-ko foku-distantziako teleskopio batek
-ko okularra badu,
handituko du irudia.
Teleskopioan sortzen diren irudietako puntuak bereizteko eta irudikatzeko duen doitasuna da. Objektiboaren diametroa zenbat eta handiagoa izan bereizte-ahalmena hobetu egiten da.
Bereizmena
k irudiko bi puntu bereizten dituen angelurik txikiena neurtzen du; alegia, bi puntu horiek desberdinak direla ikus daiteke. Gizakien begiaren kasuan, bereizte-angelu txikiena
minutu sexagesimal
batekoa da (
) . Teleskopioaren bereizmenaren balioa kalkulatzeko,
zenbakiaz zatitu behar da beraren diametroa
-tan emana . Adibidez,
-ko diametroa duen teleskopio batek
balioko bereizmena izango du gutxi gorabehera, eta
-ko teleskopio batek,
baliokoa.
Astronomian, zeruko gorputz batek norabide guztietan igortzen duen potentzia da
argitasuna
, hots, denbora unitateko energia-kantitatea (
potentzia
), eta watt (
) unitatetan neurtzen da. Zerikusi zuzena du astroaren magnitude absolutuarekin. Bestalde, argitasuna deritzo, halaber, gorputz batek transmititzen edo islatzen duen argi erasotzailearen kantitatearen ikusizko sentsazioari. hautemandako erreflektantzia.
Objektiboaren diametroaren handiagoa izatean, argitasuna handitu egiten da, eta, teorian, teleskopioaren sekzioaren azalerarekiko proportzionala da, bigarren mailako ispiluaren buxadura txikiagoa baita. Gutxi gorabeherako faktorea objektiboaren diametroaren karratuaren eta
begi-ninia
ren diametroaren ?
inguru, beltzean? zatidura eginez kalkula daiteke. Adibidez, teleskopio batek
-ko diametroa badu, begiak baino
aldiz argi gehiago lortuko du.
Astronomia-zaleek erabiltzen dituzten teleskopio gehienek
kolore
gutxiko irudiak ematen dituzte. Muga hori, berez, begiaren araberakoa da, ez baita behar adina sentikor teleskopioak koloreak bereizteko transmititutako argi txikiarekin (ez begiko makilatxoen estimulazioa, ez konoena). Berez, teleskopioak nahikoa fidelak dira kolorea erreproduzitzeko, eta, oro har, betaurreko astronomikoak baino hobeak dira. Tresna on batekin, planeten koloreak ikus daitezke.
- Jean Texereau,
La construction du telescope d'amateur
, Societe astronomique de France (1961) - ISBN: 9782711753437 (edition de 2004) et reedite par Vuibert.
|
---|
Espazio-teleskopioak
| |
---|
Lurreko behatokiak
| |
---|
Zundak
| |
---|
Bestelakoak
| |
---|
Oharra: aurkibide honetan teleskopio eta zunda nagusiak edo ezagunenak ageri dira.
|