≪Auto≫ orriak hona dakar. Epailearen erabaki agiriari buruzko artikulua hau da: ≪
Auto (zuzenbidea)
≫
Automobila
, halaber
autoa
edo
beribila
, lehen batzuetan
tarranta
,
gurpildun
motorrezko ibilgailua da, bidaiariak garraiatzeko erabiltzen dena eta bere
motor
propioa duena. Definizio gehienetan esan ohi da automobilak nagusiki
errepideetan
higitzeko direla, batetik zortzi pertsona artera garraia ditzaketela, normalean lau gurpil dituztela eta batez ere pertsonak (ez ondasunak) garraiatzeko sortuak direla. Hala ere, terminoa ez da oso zehatza, zeregin berak egiteko erabiltzen diren ibilgailu-mota asko baitaude.
Gaur egun 600 milioi automobil inguru daude munduan (gutxi gora-behera auto bat hamaika pertsonako). 2007an 806 milioi auto eta kamioi arin zeuden, eta mila milioi m³
gasolina
eta
diesel
erre zituzten urte horretan. Kantitate horiek handitzen ari dira, batez ere
Txinan
eta
Indian
.
Automobil
hitza
frantsesetik
etorri zaigu (
automobile
), eta jatorria
grezierako
α?τ??
(
autos
, "norbera") eta
latineko
mobilis
("mugikor") dira, alegia, berez mugitzen den ibilgailua adierazten du.
Martxan zegoen lehen lurrun-ibilgailua
Ferdinand Verbiest
-ek diseinatu zuen, 1672 inguruan
Txinan jesuiten misio
bateko kide
flandiar
-rak.
Kangxi
enperadorearentzako 65 zentimetroko luzera zuen jostailu bat zen, eta ezin zuen gidaririk edo bidaiaririk eraman.
[1]
[2]
[3]
Ez dakigu ziur Verbiest-en eredua egoki eraiki ote zen edo funtzionatzera iritsi ote zen.
[3]
Nicolas-Joseph Cugnot
-i egozten zaio eskala handiko lehen ibilgailu edo auto mekaniko autopropultsatua eraikitzea, 1769an gutxi gorabehera; lurrunezko triziklo bat sortu zuen.
[4]
Frantziako armadarako bi lurrun-traktore ere eraiki zituen, eta horietako bat
Frantziako Arte eta Ofizioen Kontserbatorio Nazional
ean dago.
[5]
Hala ere, ur-hornidurako eta lurrunaren presioaren mantentze-lanetako arazoek kalte egin zieten haren asmakuntzei.
[5]
1801ean,
Richard Trevithick
-ek bere
Puffing Devil
tren-makina eraiki eta erakutsi zuen, askoren ustez lurrunezko errepideko ibilgailu baten lehen erakustaldia izan zena. Ez zen gai izan lurrun-presio nahikoa edukitzeko denbora luzez, eta ez zuen erabilgarritasun praktiko handirik izan.
Kanpoko errekuntza-motorren garapena
automobilaren historia
ren zati gisa zehazten da, baina, askotan, bereiz tratatzen da benetako autoen garapenetik. XIX. mendearen lehen zatian lurrunez propultsatutako errepideko hainbat ibilgailu erabili ziren, hala nola
lurrunezko autoa
k,
lurrunezko autobus
ak,
faetoia
k eta
lurrunezko arrabola
k.
Erresuma Batua
n, haien kontrako sentimenduak 1865eko
"Locomotive Acts"
deitutakoak sortu zituen.
1807an,
Joseph-Nicephore Niepce
k eta bere anaia Claudek munduko lehen
barne-errekuntzako motor
ra izan zena sortu zuten (
Pyreolophore
deitu zioten), baina Frantziako
Saona
ibaian itsasontzi batean instalatzea erabaki zuten.
[6]
Kasualitatez, 1807an
Francois Isaac de Rivaz
asmatzaile suitzarrak bere "
Rivazeko barne-errekuntzako motorra
" diseinatu zuen eta mota horretako motor batek bultzatutako munduko lehen ibilgailua garatzeko erabili zuen. Niepcesen Pyreolophore
Lycopodiumaren hauts-nahasketa
batez elikatzen zen (
Lycopodium
landarearen espora lehorrak), xehe birrindutako ikatz-hautsaz eta olioarekin nahasten zen erretxinaz. Rivazek, berriz,
hidrogenoa
eta
oxigenoa
nahasten zituen.
[6]
Bi diseinu horiek ez zuten arrakasta handirik izan, beste batzuen kasuan bezala,
Samuel Brown
,
Samuel Morey
eta
Etienne Lenoir
-ek, esaterako, beren
hipomugikor
rarekin. Horietako bakoitzak barne-errekuntzako motorrek bultzatutako ibilgailuak sortu zituen (normalean zalgurdiak edo gurdiak).
1881eko azaroan,
Gustave Trouve
asmatzaile frantziarrak
Pariseko Elektrizitateari buruzko Nazioarteko Erakusketa
n elektrizitatearen bidez bultzatutako lehen automobilaren (hiru gurpilekoa) erakustaldia egin zuen, nahiz eta beste ingeniari alemaniar batzuk (
Gottlieb Daimler
,
Wilhelm Maybach
eta
Siegfried Marcus
kasu) arazoa ia aldi berean lantzen ari ziren.
[7]
1886. urtea autoaren jaiotza-urtetzat jotzen da,
Karl Benz
alemaniarrak
Benz Patent-Motorwagen
patentatu zuenean; normalean automobilaren asmatzailetzat hartzen da.
[8]
[9]
1879an, Benzek, lehen motorraren patentea lortu zuen, 1878an diseinatua. Bere beste asmakizun askok barne-errekuntzako motorra ibilgailu bat bultzatzeko erabiltzea ahalbidetu zuten. Bere lehen Motorwagen 1885ean eraiki zen
Mannheim
-en (Alemania). Bere asmakuntzaren patentea eman zitzaion 1886ko urtarrilaren 29an egindako eskaeratik aurrera (bere enpresa nagusiaren babespean,
Benz & Cie
., 1883an sortua). Benz 1886ko uztailaren 3an hasi zen ibilgailua sustatzen, eta 25 Benz ibilgailu saldu ziren 1888 eta 1893 artean, lau gurpileko bere lehen ibilgailua modelo merkeago batekin aurkeztu zenean. Beren diseinuko
lau aldiko motor
rak ere bazituzten. Emile Roger frantziarrak Benz motorrak egiten zituen lizentziapean, eta orduan Benz autoa gehitu zuen bere produktu-linean. Frantzia irekiago zegoenez lehen autoetara, hasieran Frantzian gehiago ekoiztu eta saldu ziren Rogerren bidez, Benzek Alemanian saltzen zituenak baino. 1888ko abuztuan,
Bertha Benz
ek, Karl Benzen emazteak, autoz egin zuen lehen bidaia errepidean, senarraren asmakizunaren egokitasuna frogatzeko.
1896an, Benzek barne-errekuntzako lehen
motor laua
diseinatu eta patentatu zuen, boxermotor izenekoa. XIX. mendeko azken urteetan, Benz munduko automobil-enpresarik handiena izan zen, 1899an 572 unitate ekoiztu baitzituen, eta, bere tamainagatik, Benz & Cie
sozietate anonimo
bihurtu zen. Nesselsdorfer Wagenbau (gerora Tatra izena hartu zuena) enpresa txekiarrak Erdialdeko Europako lehen automobila eta fabrikan egindako lehen autoetako bat ekoitzi zuen 1897an,
Prasident
automobila.
Daimlerrek eta Maybachek
Daimler Motoren Gesellschaft
(DMG) sortu zuten
Cannstatt
-en 1890ean, eta 1892an saldu zuten lehen autoa, Daimler markarekin. Zaldiz tiratutako diligentzia bat zen, beste fabrikatzaile batek egina, eta haiek diseinatutako motor bat egokitu zioten. 1895ean, Daimlerrek eta Maybachek hogeita hamar bat ibilgailu egin zituzten, bai Daimlerren lantegian, bai Hermann hotelean, eta han jarri ziren haien babesleekin izandako liskarren ondoren. Badirudi Benzek, Maybachek eta Daimlerren taldeak ez zituztela bestearen lehen lanak ezagutzen. Ez zuten inoiz elkarrekin lan egin; bi enpresek bat egin zutenean, Daimler eta Maybach jada ez ziren DMGko kide. Daimler 1900. urtean hil zen, eta urte horretan bertan, Maybachek Daimler-Mercedes izeneko motor bat diseinatu zuen,
Emil Jellinek
ek ezarritako zehaztapenen arabera bereziki enkargatutako eta eraikitako modelo batean jarri zena. Ibilgailu kopuru txiki baten ekoizpena zen, Jellinekek bere herrialdean merkaturatu zitzan. Bi urte geroago, 1902an, DMG auto modelo berri bat egin zen, Maybach motorragatik Mercedes izena jaso zuena, 35 CV sortzen zituena. Maybachek handik gutxira DMG utzi eta bere negozioa ireki zuen. Daimler markako eskubideak beste fabrikatzaile batzuei saldu zitzaizkien.
Karl Benzek DMGren eta Benz & Cieren arteko lankidetza proposatu zuen,
Lehen Mundu Gerra
ren ondoren Alemanian baldintza ekonomikoak okertzen hasi zirenean, baina DMGko zuzendariek hasieran ez zuten aintzat hartu nahi izan. Bi enpresen arteko negoziazioak urte batzuk geroago hasi ziren berriro, baldintza horiek okerrera egin zutenean, eta 1924an Elkarrekiko Intereseko Akordio bat sinatu zuten, 2000. urtera arte balio zuena. Bi enpresek diseinua, ekoizpena, erosketak eta salmentak bateratu zituzten, eta automobil-modeloak batera iragarri edo merkaturatu zituzten, nahiz eta bakoitzak bere markari eutsi. 1926ko ekainaren 28an, Benz & Ciek eta DMGk bat egin zuten Daimler-Benz enpresa gisa, auto guztiak Mercedes Benz izenez bataiatuz. DMG autoen modelo garrantzitsuenaren omenez egindako marka gisa, Maybach diseinua, beranduago 1902ko Mercedes-35 CV deitua, Benz izenarekin. Karl Benzek Daimler-Benzeko administrazio-kontseiluko kide izaten jarraitu zuen 1929an hil zen arte, eta, batzuetan, bere bi semeek ere parte hartu zuten enpresaren zuzendaritzan.
1890ean
Emile Levassor
eta
Armand Peugeot
frantsesak Daimler motorrak zituzten ibilgailuak fabrikatzen hasi ziren,
Frantzia
n automobilgintzaren oinarriak ezarriz. 1891n,
Auguste Doriot
ek eta Peugeoteko bere lankide Louis Rigoulotek gasolinazko ibilgailu batek egindako bidaiarik luzeena osatu zuten, Daimler motorrarekin beraiek diseinatu eta egindako
Peugeot Type 3
rekin 2.100 km (1.300 milia) egin zituztenean
Valentigney
tik Paris eta Brestera eta buelta.
Paris-Brest-Paris
lehen txirrindularitza lasterketari atxiki ziren, baina
Charles Terront
txirrindulari irabazleak baino 6 egun geroago amaitu zuten.
Gasolinazko barne-errekuntzako motorra zuen auto estatubatuar baten lehen diseinua 1877an egin zuen
Rochester
reko (New York)
George Selden
ek. Seldenek patente bat eskatu zuen auto batentzat 1879an, baina patentearen eskaera iraungi egin zen, ibilgailua ez zelako inoiz egin. Hamasei urteko atzerapenaren eta patente-eskaeraren prozesua luzatu ondoren, 1895eko azaroaren 5ean Seldeni patente estatubatuar bat eman zitzaion
bi aldizko eztanda-motorra
baterako, eta
horrek zaildu egin zuen, sustatu baino gehiago
, Estatu Batuetan automobilen garapena. Bere patentea
Henry Ford
ek eta beste batzuek inpugnatu zuten, eta 1911n baliogabetu zuten.
1893an,
Springfield
eko (Massachusetts)
Duryea anaiek
lehenengo gasolina-
auto amerikarra
eraiki eta probatu zuten errepidean.
Duryea Motor Wagon
eko lehen lasterketa publikoa 1893ko irailaren 21ean izan zen, Springfieldeko
Metro Center
reko Taylor kalean.
[10]
Studebaker Automobile Company
, tradizio luzeko gurdi eta autokar fabrikatzaile baten filiala, 1897an autoak eraikitzen hasi zen eta 1902an ibilgailu elektrikoak eta 1904an gasolinazko ibilgailuak saltzen hasi zen.
Britainia Handian lurrunezko autoak fabrikatzeko hainbat saiakera izan ziren, arrakasta handiagoarekin edo txikiagoarekin, eta
Thomas Rickett
ere serieko ekoizpen bat egiten saiatu zen 1860an.
[11]
Britaina Handiko Veteran Car Club-ek Malverneko
Santler
-en lana aitortu zuen, 1894an, herrialdeko lehen gasolina-autoa egin zuelako.
[12]
Frederick William Lanchester
rek jarraitu zion 1895ean, biak salbuespen bat izanik.
[12]
Britainia Handiko lehen ekoizpen-ibilgailuak
Daimler Company
-k sortu zituen,
Harry John Lawson
ek 1896an sortutako enpresaren bidez, motorren izena erabiltzeko eskubidea eskuratu ondoren. Lawsonen enpresak 1897an egin zuen bere lehen autoa,
Daimler
izena zuena.
[12]
1892an,
Rudolf Diesel
ingeniari alemaniarrak "errekuntza arrazionaleko motor berri" baten patentea lortu zuen. 1897an, lehenengo
diesel motor
ra eraiki zuen. Ibilgailu elektrikoak, lurrunezkoak, gasolinazkoak hainbat hamarkadatan lehiatu ziren, eta gasolinaren barne-errekuntzako motorrak nagusitu ziren 1910eko hamarkadan.
Pistoirik gabeko motor birakari
en hainbat diseinu
pistoi
eta
birabarki
en ohiko diseinuarekin lehiatzen saiatu diren arren,
Wankel motor
raren
Mazda
bertsioak soilik izan du arrakasta mugatua.
Azken batean, 100.000 patente baino gehiagok sortu dituzte automobil eta motozikleta modernoak.
[13]
Nicolas-Joseph Cugnot
(1725-1804), idazle eta asmatzaile frantziarrak eman zuen lehen pausoa, bi zilindroko motor bertikalarekin eta 50 litroko desplazamenduarekin lurrunezko ibilgailua erakitzerakoan. 1770. urtean bigarrengo bat eraiki zuen, lehenengoa baino handiagoa eta 4,5 toneladako pisua mugitu zezakeena 4km/h-ko abiaduran. Ibilgailua modu egokian manipulatzea ezinezkoa zelako, pareta bat jo eta erortzea eragin zuen istripu bat gertatu zen; historiako lehen auto-istripua, hain zuzen. Cugnotek hirugarrengo bertsio bat eraikitzeko denbora ere izan zuen 1771an, gaur egun Parisko Teknologia Museo Nazionalean aurkitzen dena.
1784an
William Murdoch
-ek lurrunezko bagoi bat eraiki zuen. Lehen ibilgailu hauetan, esku balazta, engranajeak eta bolantea bezalako berrikuntzak garatu ziren.
1838an, Walter Hancock-ek lurrunarekin elikaturiko lau eserlekuko faeton izeneko ibilgailua eraiki zuen. Bere eraikuntza hau historiako lehen taxietako bat izan zen. “Era”, “Enterprise”,”Sun” eta “Automaton” ekin batera animaliarik gabeko garraio publikoaren aroa hasi zen Londresen. Frantzian, Le Mansen, lurrun-propultsiozko automobilgintza industria garatu zuten Bollee anaiek. Bidaiarien garraiorako ibilgailuak seriean egiten hasi ziren. Ibilgailu horiei "L'Obeissante", "La Mancelle", "La Marie-Anne" eta "La Rapide" izenak eman zizkieten. Azken honen kasuan, gidari bakarrak mugi zezakeen eta orduko 62 kilometroko abiadura har zezakeen.
Lurrunezko ibilgailuen arazoetariko bat galdara berotzea zen, eta horregatik eraikitzaileak ordezko likido bat topatzen ahalegindu ziren; Joseph Wilkinson eta Joseph Ravel besteak beste.
1815ean
Josef Bozek
ek olioz hornituriko motorra zuen ibilgailua eraiki zuen.
Etienne Lenoir
belgikarrak 1860 inguruan ikatz-gasarekin elikaturiko auto bat martxan jartzea lortu zuen. Bere patentean ordurarte ezagutzen ez ziren berritasunak aipatzen ziren, adibidez, aire- erregaiaren nahasketaren pizte elektrikoa.
1876an Alemanian
Nicolaus Otto
-k lau aldiko lehen motor praktikoa eraiki eta patentatu zuen Lenoir-ren bi aldiko motor sistema oinarri ibiliz, eta horren printzipioa 1886an
Beau de Rochas
frantziarrak adierazi zuen.
1870. urte inguruan,
Viena
n,
Siegfried Marcus
asmatzaileak gasolinan oinarritutako barne-errekuntzako motorra erabiltzen zuen ibilgailua asmatu zuen, “Marcusen lehen autoa” izenarekin ezagutzen dena. 1883an, Marcus-ek behe tentsioko pizte sistema patentatu zuen, ondorengo ereduetan ezarriko zena.
1879an
Georg Baldwin Selden
ek,
Estatu Batu
etan, 549.160. patentea aurkeztu zuen, eta horrek bi aldiko motorra duten gasolina automobilen eraikuntza deskribatzen du xehetasun guztiekin. 1895. urtera arte baieztatu ez bazen ere, eta 1899. urtera arte ibilgailu bat egin ez bazen ere, hainbat onodorio eragin zituen horietariko bat, horrelako ibilgailuak eraiki nahi zituzten ekintzaile guztiak baimendutako elkarte batean sartzea hori guztia aldarrikatzeko.
Gasolina
dun lehen autoak modu independentean lan egiten zuten ingeniari
alemania
rrek garatu zituztela onartu ohi da: 1885ean
Mannheimen
en,
Karl Benz
-ek bere lehen modeloa (Benz Patent-Motorwagen) eraiki zuen.
Bertha Benz-ek bere senarraren asmakuntzaren potentziala erakusteko 106 km egin zituen.
Osagai edo atal bat baino gehiago ditu autoak; besteak beste:
motorra
, mugiarazten duen indarra ematen diona; indar eragile hori gurpiletara eramango duten atal mekanikoak; zoruko gorabeherek eta eragindako astinaldiak moteldu eta egonkor eta eroso bihurtzen duen
suspentsioa
;
galgak
, abiadura gutxitzeko edo autoa erabat gelditzeko erabiliak;
gida sistema
, gurpilak nora nahi den hara zuzentzen dituena;
karrozeria
, autoa estaltzen duena eta jendea nahiz gauzak barruan eramaten dituena; horiei denei gurpilen gainean doan txasis edo armazoiak eusten die. Autoa ibil dadin, hiru gauza dira beharrezkoak:
- Abian jarri; horretarako, ukipen giltzari eragin behar dio gidariak eta, bildutako indarra libre geratu eta motorrera joan ondoren, lastergailua zapaldu eta gasolina pasako da karburagailura, han airearekin nahastu eta zilindroetan gertatutako leherketatxoen ondorioz motorra pizteko.
- Motorraren indarra gurpiletara pasa; abiaraztekoari zapaldu eta abiadura kaxa mugituta, eta automatikoetan bere kasa, motorreko indarra gurpiletara joaten da eta mugitu egiten ditu.
- Abiadurari neurria hartu; behin abiatuz gero, eskuz eragin beharreko abiadura kaxa duenean, hura mugitu beharko du gidariak,
lastergailuarekin
egin ezin duen lastertasun aldaketa egin behar badu, eta aldaketa automatikoa duten autoetan, berriz, bere kasa gertatzen da hori bera. Gaur egun aldaketa eta aurrerapen ugari ari dira egiten etengabe autoetan, bai gurpil,
gidagailu
,
frenu
, motor, argi, eserleku eta abarretan, eta horrek hobekuntzak ekarri ditu, batez ere segurtasunari eta erosotasunari dagokionez.
- ↑
Setright, L. J. K.. (2003).
Drive on! : a social history of the motor car.
Granta
ISBN
1-86207-628-6
.
PMC
53461239
.
(Noiz kontsultatua: 2021-12-13)
.
- ↑
≪The Serpollet Steam Automobile≫
Scientific American
83 (23): 357?358. 1900-12-08
doi
:
10.1038/scientificamerican12081900-357
.
ISSN
0036-8733
.
(Noiz kontsultatua: 2021-12-13)
.
- ↑
a
b
Golvers, Noel. (2013-05).
≪A note on the “machine of Roemer” in late-17th century China, Antoine Thomas, S.J., and the first contacts of Ferdinand Verbiest, S.J., with the Jesuits in Paris≫
Almagest
4 (1): 62?73.
doi
:
10.1484/j.alma.5.100983
.
ISSN
1792-2593
.
(Noiz kontsultatua: 2021-12-13)
.
- ↑
Dodge, John Vilas, (25 Sept. 1909?23 April 1991), Senior Editorial Consultant, Encyclopædia Britannica, since 1972; Chairman, Board of Editors, Encyclopædia Britannica Publishers, since 1977.
Oxford University Press 2007-12-01
(Noiz kontsultatua: 2021-12-13)
.
- ↑
a
b
Dodge, John Vilas, (25 Sept. 1909?23 April 1991), Senior Editorial Consultant, Encyclopædia Britannica, since 1972; Chairman, Board of Editors, Encyclopædia Britannica Publishers, since 1977.
Oxford University Press 2007-12-01
(Noiz kontsultatua: 2021-12-13)
.
- ↑
a
b
≪The Inauguration of the Statue of Niepce≫
Scientific American
20 (503supp): 8023?8023. 1885-08-22
doi
:
10.1038/scientificamerican08221885-8023asupp
.
ISSN
0036-8733
.
(Noiz kontsultatua: 2021-12-13)
.
- ↑
Wakefield, Ernest Henry. (1994).
History of the electric automobile : battery-only powered cars.
Society of Automotive Engineers
ISBN
1-56091-299-5
.
PMC
28800685
.
(Noiz kontsultatua: 2021-12-13)
.
- ↑
(Ingelesez)
Daimler.
≪Benz Patent Motor Car: The first automobile (1885?1886)≫
Daimler
(Noiz kontsultatua: 2021-12-13)
.
- ↑
Garrison, Ervan G.. (2018).
History of Engineering and Technology : Artful Methods..
(2nd ed. argitaraldia) Routledge
ISBN
978-1-351-44048-6
.
PMC
1082254395
.
(Noiz kontsultatua: 2021-12-13)
.
- ↑
(Ingelesez)
≪The Brothers Who Invented America's First Gas-Powered Car≫
ThoughtCo
(Noiz kontsultatua: 2021-12-13)
.
- ↑
Burgess Wise, David. (1970).
Veteran and vintage cars.
Hamlyn
ISBN
0-600-00283-7
.
PMC
15298539
.
(Noiz kontsultatua: 2021-12-13)
.
- ↑
a
b
c
The Beaulieu encyclopedia of the automobile.
Fitzroy Dearborn Publishers 2000
ISBN
1-57958-293-1
.
PMC
45369199
.
(Noiz kontsultatua: 2021-12-13)
.
- ↑
(Ingelesez)
News, FIVA “Federation Internationale des Vehicules Anciens” /.
Turin Charter ratified by FIVA “Federation Internationale des Vehicules Anciens” ? TICCIH.
(Noiz kontsultatua: 2021-12-13)
.