interno de la
Teatro alla Scala
en
Milano
Teatrejo
estas ejo kie aktoroj ludas teatra?ojn kaj publiko spektas ilin. La vorto
teatro
povas montri kaj la ejon kaj la belarton kaj la aktorojn mem; ?i tie por plia klarigo ni uzos nur "teatrejo".
[1]
Antikva greka teatrejo de
Sirakuzo
La
teatrejo
kiel
arkitekture
tipa formo de
konstrua?o
evoluis en
antikva Grekio
, kun vicoj de se?oj duoncirkle aran?itaj en la publikejo, kun orkestrejo ? kutime malaltigita ? anta? tiuj se?ovicoj, kaj kun scenejo plialtigata, kie agas la teatraj
aktoroj
. Kutimi?is aran?i la orkestrejon en formo de "fosa?o" inter publikejo kaj scenejo. La teatrejo estis tiel konstruata, ke ?iuj spektantoj bone kapablis a?di la paroladon kaj kantadon scenejan. Teatraj aktoroj rajtis esti nur viroj ? ili pere de pezaj manteloj kaj maskoj anka? ludis virinajn rolojn. La teatrejoj estis sub?ielaj.
La antikvajn grekojn nomis tiun tipon de teatrejo θ?ατρον (
'θeatron
), kiu pli precize signifis "spektaklo" kaj el kiu devenas la vorto "teatro" kaj similaj vortoj.
Antikva (parte modernigita) romia amfiteatro de
Nimo
La
Romianoj
uzis similajn konstrua?ojn, kiujn ili lernis de la grekaj.
[2]
Sed ili enkondukis malsaman tipon de teatrejo, kiu ricevis la kategorian nomon
amfiteatro
(el la greka αμφ?
amPHI
= amba?flanke), t.e.
duobla teatro
, ?ar en ?i la se?oj por la publiko estis aran?ataj en vicoj ne duoncirklaj, sed tutcirklaj.
[3]
Dum la
Mezepoko
teatro estis ludata survoje en placoj, anta?pre?ejaj atrioj kaj foje ene de la pre?ejoj mem kaze de religia teatro. Tiutempe la kompanioj a? teatraj grupoj estis malmultnombraj, foje konsistantaj de nur du homoj, kiuj ne bezonis multe da a?oj a? ornamitan scenejon por ludi. Tamen dum la
renesanco
kaj poste disvolvi?is en kelkaj landoj de
Okcidenta E?ropo
, kiel ekzemple
Italio
,
Francio
,
Britio
a?
Hispanio
la kutimo munti scenejojn en korto ?u ene de granda domo ?u inter diversaj domoj, ekzemple tri, kiuj faris la kvadraton kune kun la kvara muro konsistigita de la scenejo mem. Tiu aran?o permesis ne nur pli ordigitan ludadon, sed cede ricevi monpagon de la spektontoj. Tre ofte la tri a? du muroj de la domoj ne estas simplaj muroj, sed koridoroj a? fenestroj, el kiuj eblis spekti la spektaklon. Tio estos la origino de la lo?ioj. En tiuj epokoj la provizoraj teatrejoj (ili estis malmuntitaj ofte post la ludado. sed ne ?iam) estis ankora? sentegmentaj kaj la ludado okazis sub la taga lumo. Tamen tuje oni ekkonstruis teatrejojn kiel precizan kaj por unufunkcia celo; tiam foje ankora? oni ripetis la jam konatan strukturon sentegmentan, kiel en
Almagro
en Hispanio, a? jam oni komencis konstrui kuntegmentajn teatrejojn. Tio necesigis lumigilojn, komence de
oleo
a? similajn, poste elektrajn. Ili permesis, ke ludado okazu ne nur kiam estas taglumo, sed nokte, vintre kaj pli ofte.
La unua ?tona kaj subtegmenta teatrejo post la
antikva epoko
estis la
Teatro Olimpico
en
Vicenza
, kiun ekde la jaro
1580
konstruigis la arkitekto
Andrea Palladio
kaj kiun kvin jarojn pli poste finis lia kolego
Vincenzo Scamozzi
. Unua aparta teatreja konstrua?o en
Germanio
estis la dum
1606
finita
Ottoneum
en
Kaselo
. Plia grava teatrejo en Meze?ropo fini?is dum la jaro
1641
en la urbo
Ulm
. La tiuepokaj teatroj havis sube la tradiciajn se?ovicojn, kaj supre multajn balkonojn por privilegiaj spektantoj. Modernaj teatrejoj kutimi?is ekde la jaro
1900
lige al la arkitektoj
Gottfried Semper
,
Richard Wagner
(kiu ne nur estis komponisto) kaj
Max Littmann
: ili repopularigis la antikvan duoncirklan aran?on de se?oj, kompareblan al tiu de
amfiteatro
. La publikejo en unua skizo de la operejo de la urbo
Dresdeno
de
Gottfried Semper
jam estas duoncirkla, kaj la skizoj por Wagner-festivalejo en
Munkeno
plisimili?as al la aran?o de antikvaj amfiteatroj. Richard Wagner kaj lia arkitekto Bruckwald pliperfektigis la antikvan se?oaran?on en la festivalejo de
Bayreuth
.
La moderna arkitekto
Walter Gropius
dum la jaro
1926
per la koncepto de "totala teatro" revenis al la origina antikva ideo komplete ?irka?igi la scenejon per publikejo ? li tamen ne kreis kompletajn cirklojn de se?ovicoj, sed du kontra?ajn publikejojn, en kies mezo trovi?as la scenejo. Aliaj moderna?oj estos la turni?antaj scenejoj, la rimedoj levi a? mallevi dekoraciojn, ktp., kaj la aldono de tre teknikaj sistemoj por lumo kaj sono (muziko, specialaj efektoj ktp). Multaj nuntempaj teatrejoj ? sed ne ?iuj ? samtempe servas kiel
operejo
.
Elstaraj antikvaj teatrejoj estis tiuj de
Ateno
,
Epida?ro
,
Priene
,
Sirakuzo
,
Taormina
,
Romo
,
Ostia
,
Verono
,
Arles
,
Orange
,
Nimo
,
Merido
,
Taragono
,
Italiko
apud
Sevilo
kaj
Majenco
.
En
A?strio
en
Britio
en
Francio
en
Germanio
en
Italio
en
Katalunio
en
Svislando
en
Skandinavio
kaj en meza kaj orienta E?ropo
Krome elstaras en
Ameriko
kaj en
A?stralio
- ↑
PIV
klarigas ke "teatro" estas unue
Konstrua?o, en kiu oni prezentas spektaklojn pere de aktoroj, kantistoj, dancistoj a? marionetoj
kaj citas en tiu senco frazojn de Zamenhofo mem; sed ?i povas esti anka? aro de homoj a? literaturo. La?
ReVo
"teatro" estas unue tipo de belarto, sed povas havi aliajn signifojn, inter kiuj "
teatrejo
".
- ↑
Ekzemplo estas la Teatro de Marcelo, konstruita en Romo sub
A?gusto Cezaro
.
- ↑
"Amfiteatro" estas parto de la 2a oficiala aldono. La?
PIV
?i estas "ronda konstrua?o, kie se?ovicoj alti?as unu poste k supre de alia ?irka? centra libera spaco, en kiu antikvuloj aran?is diversajn spektaklojn". La? ReVo tamen "amfiteatro" estas "ronda a? duonronda konstrua?o...".