| Sameoj
|
Samit
(
nord-samea
)
Saemieh
(
sud-samea
)
Same
(
lule-samea
kaj
pite-samea
)
Sammiliih
(
anar-samea
)
Sa?mmla
(
skolt-samea
)
Са?мь (
kildin-samea
)
|
|
|
|
|
|
| Samea nacia flago
|
| etno
?
Indi?enaj popoloj
|
| finn-ugroj
|
| Suma populacio
|
| ~80,000
|
| ?tatoj kun signifa populacio
|
|
|
|
| Lingvo(j)
|
| sameaj lingvoj
(
akala-samea
,
anar-samea
,
kildin-samea
,
kemi-samea
,
lule-samea
,
nord-samea
,
skolt-samea
,
pite-samea
,
ter-samea
,
sud-samea
,
ume-samea
);
norvega
,
sveda
,
suoma
,
rusa
|
| Religio
|
| Indi?ena
?amanismo
,
kristanismo
:
luteranismo
(interalie
lestadianismo
) kaj
ortodoksismo
|
|
La lo?areo de la Sameoj
La
Sameoj
(
nord-samee
Sapmi
a?
Sapmela?
(
sg.
)
[7]
) estas la
indi?enaj
lo?antoj de
Norda Kaloto
, trovi?antaj tie jam en
prahistorio
. Ili anka? nomi?as "laponoj", sed tiu vorto estas foje konsiderata malrespekta kaj evitinda.
Hodia? Sameoj ?efe lo?as en
Finnmark
kaj
Troms
(
Norvegio
),
Norrland
(
Svedio
),
Lappi
(
Finnlando
) kaj
Kola duoninsulo
(
Rusio
).
Anka? lo?as kelkaj en
Nordland
kaj
Trøndelag
(
Norvegio
).
Oni kalkulas ke ekzistas inter 50 mil kaj 100 mil Sameoj, kun plejofta kalkulo je 85 000 Sameoj, el tiuj ?irka? duono lo?anta en Norvegio. La due plej grandan Samean enlo?antaron havas Svedio, dum nur etaj grupoj ankora? vivas en Finnlando kaj Rusio.
La tutan areon parte enlo?atan de Sameoj oni kelkfoje nomas
Sameio
. ?i samgrandas kiel Svedio.
La Sameoj parolas
sameajn lingvojn
, kiuj estas
finn-ugraj
kaj parencaj al la
finna
.
Sven-Roald Nystø, Aili Keskitalo kaj Ole Henrik Magga. La dua, tria kaj unua prezidantoj de la Samea Parlamento en Norvegio.
Samea familio en
Norvegio
(1900)
Dum la frua
?tonepoko
, 1100 - 500 anta? Kristo, registreblas klara kontrasto inter du malsamaj kulturo-socioj, en meza kaj norda
Nordio
, respektive. La nordaj lo?antoj elmontras sciojn kaj kulturon similajn al tiuj pli oriente (la tielnomata "
kulturo Anajino
", kun armiloj kaj instrumentoj el
bronzo
kaj
fero
), kaj unikan
asbest-ceramikan
arton. Ver?ajne la kulturo Anajino lan?is la
ferepokon
en Nordion, kaj ?is la 17-a jarcento kelkaj homoj la?dire scipovis identigi montojn kun valoraj metaloj. Tion oni anka? konsideras la eko de la Samea kulturo, sed necesas pliaj esploroj.
La unuan fojon Sameoj menciitis skribe, estis en la libro
Germania
de
Tacitus
, jaro
98
post Kristo. Li nomis ilin
fenni
, vorto parenca al nia
finna
.
Skribo de
Jordanes
de ?irka?
551
anka? mencias Sameojn.
Dum la epoko de la
Praskandinava lingvo
(200-500) la Sameoj kontakti?is kun
?ermanoj
(Pranorvegoj kaj Prasvedoj), ?ar la
Sameaj lingvoj
hodia? konservas kelkajn praskandinavajn vortojn.
Pratempe ili lo?is ?is multe pli sude ol hodia?, kaj fakte Samea lingvo estis parolata en
Femundsmarka
?is 1993.
Dum la
mezepoko
sudaj Skandinavoj ekkoloniigadis nordan Sameion, kio kondukis al konfliktoj inter la novlo?antoj kaj la Sameaj boacistoj. ?ar nefiksitis la limoj, la Sameoj de temp' al tempo devis pagi
imposton
al Norvegio,
Svedio
kaj
Rusio
samtempe. Svedio kreis tielnomatajn
lappmarker
("laponaj kampoj") (Ume, Pite, Lule kaj Torne) por marki areojn kie koloniigado kontra?le?is. Tiujn "kampojn" oni nomis
Lappland
. Dum la
vikinga epoko
?irka? duono de Svedio kaj Norvegio, kaj preska? tuta Suomio estis "laponaj kampoj".
Dum
Norvegio
estis
Dana
kolonio (?. 1400-1800), estis Samea popolkontinuo ekde
Trøndelag
(
Røros
) kaj norden.
Kelkaj Sameoj tiutempe forlasis la vivon kiel
nomadaj
boacistoj
de la
ebena?oj
kaj montaroj, kaj translo?i?is Norvegi-marborden.
Ili apudvivis Norvegojn, kaj vivtenis sin per
fi?ado
kaj bienetumado. Tiujn la Skandinavoj nomis "maraj sameoj".
En
20-a jarcento
estis konfliktoj inter Sameoj kaj Norvega registaro pro la konstruado de digoj ?e diversaj riveroj (aparte ?e rivero
Alta
.
La sameoj parolas diversajn sameajn lingvojn, el kiuj la
nord-samea lingvo
estas la plej granda.
La anta?kristana Samea religio da?ris ?is ?irka? 1800. Kristanismo enkonduki?is jam en la 11-a jarcento, sed la
Biblio
estis tradukita multe pli poste. En la 16-a jarcento Skandinavaj pastroj penis kristanigi Sameojn per kruelaj metodoj, kiel bruligado de homoj kaj religiaj iloj (
runtamburoj
). Nur post la sameigo de la Biblio amaso da Sameoj sin lasis bapti.
La Samea religio estis
natura religio
, kie la famili?efo ludis rolon de
?amano
.
?i anka? havis multajn kunajn elementojn kun la
Norena mitologio
. La Samea mitologio dividas trajtojn kun tiuj de
Siberio
kaj de
Nordameriko
. ?i estis zorge esplorita de
Lars Levi Læstadius
. Lia persona kristana movado, la
lestadianismo
, forte influis la Sameojn.
La Sameaj ?amanoj muzikis per instrumentoj
runtamburo
kaj fluto "
fadno
".
Kelkfoje ili uzis la runtamburon por a?guri. Anka? estis "sang-haltigistoj" kiuj la?dire povis ?esigi sangofluon de vundoj per sor?a kantado.
Tradiciaj muzikiloj jam menciitas sub "religio". Famas la tradicia Samea kantospeco
jojko
, kiu similas al
jodlo
. Moderntempe muzikistoj kiel
Mari Boine
miksis jojkon kun
popo
kaj aliaj modernaj muzik-?enroj.
Samea flago
Nur malmultaj hodia?e sin vivtenas per boacado. Kelkaj
fi?as
, kaj kelkaj gajnas monon de
Samea lignoarto
kaj
turismo
, sed plejparto vivas samkiel siaj Skandinavaj kaj finnaj najbaroj. En Svedio kaj Norvegio estas propraj
Sameaj asembleoj
, kiuj elektas
prezidentojn
. Multaj Sameoj translogi?is suden, kaj onidire estas pli da Sameoj en
Oslo
ol en Norda Norvegio. En tiu laste menciita ejo ankora? troveblas multaj "maraj sameoj", kiuj sin vivtenas per fi?ado. En iliaj lo?lokoj (
Laplando
) la sameoj havas jam de 1992 la rajton je servoj en sia propra lingvo ?e ?tataj kaj komunumaj oficejoj kaj en malsanulejoj
[8]
.
Sameio
havas ekde
1986
propran
flagon
, kaj
nacian himnon
,
Sami soga lavlla
, kiu signifas "La kanto de l' Samea popolo" en la Nord-Samea. En
1992
oni unuafoje festis la
Samean nacian tagon
, la
6-a de februaro
.
- La revuo "Kuriero" de
Unesko
dedi?is sian numeron n-ro 1 de januaro-marto 2019 al la temo de
indi?enaj lingvoj
okaze de la proklamo de 2019 kiel Internacia Jaro de Indi?enaj Lingvoj.
[10]
Kelkaj el ties artikoloj temas pri kiel la diversaj indi?enaj
komunumoj
frontas la minacojn de la
klimata ?an?o
pere de tradicia sciaro. Tiukadre la artikolo
La Sameoj en Jokkmokk: defii modernecon
, de Marie Roue, temas pri la ekologiismaj konceptoj inter Sameoj, nome pri la minacoj kiuj endan?erigas la pa?tejojn de iliaj
boacoj
.
[11]
- Carolus Linnaeus
:
Iter Lapponicum ? Voja?o al
Laponio
(trad. kaj komentis Sten Johansson; helpis pri trad. de latina?oj Istvan Ertl). Dum tiu veturado norden kaj en okcidentan Finnlandon Lineo verkas ian
taglibron
, en kiu li notas renkontojn kun bestoj (partikulare birdoj), plantoj (partikulare floroj) kaj homoj (partikulare sameoj). Multaj interesaj indikoj pri la vivo kaj kutimo de sameoj.
[12]
Samea parlamento de Finnlando
Samea lingvaro
- ↑
Focus on Sami in Norway
. Arkivita el
la originalo
je 9 March 2012.
- ↑
Samer
(
svede
). Arkivita el
la originalo
je 11 September 2017. Alirita 15 September 2017.
- ↑
Eduskunta ? Kirjallinen kysymys 20/2009
. Arkivita el
la originalo
je 2 June 2014.
- ↑
Russian census of 2002
. Arkivita el
la originalo
je 7 November 2017. Alirita 17 February 2010.
- ↑
Table 1. First, Second, and Total Responses to the Ancestry Question by Detailed Ancestry Code: 2000
(XLS) (22 January 2007). Arkivita el
la originalo
je 23 July 2017. Alirita 11 February 2016.
- ↑
National composition of population, 2001 census
(
ukraine
). Arkivita el
la originalo
je 23 July 2020. Alirita 6 November 2012.
- ↑
La?
Hans-Hermann Bartens. (1989)
Lehrbuch der saamische (lappischen) Sprache
. Hamburg: Helmut Buske Verlag,
p. 536
.
ISBN 3-87118-885-9
.
, pa?o 497
- ↑
Asta Torpo,
Mia sperto kiel instruistino de sveda lingvo
[
rompita ligilo
]
, 83-a Itala Kongreso de Esperanto, a?gusto 2016 (
esperante
).
- ↑
anonco pri la nacia tago de sameoj, la 6-a de februaro (2013),
en retejo la
Esperantoklubo de Stokholmo
(
esperante
)
- ↑
"Kuriero" de Unesko, n-ro 1 de januaro-marto 2019, ISSN 2521-7356 60 pa?oj (
esperante
).
- ↑
La Sameoj en Jokkmokk: defii modernecon
, de Marie Roue, "Kuriero" de Unesko, n-ro 1 de januaro-marto 2019, pa?oj 26-27 (
esperante
). Tradukis el la angla lingvo
Ursula Grattapaglia
(
Brazilo
).
- ↑
Carolus Linnaeus
:
Iter Lapponicum ? Voja?o al
Laponio
; En
Beletra Almanako
35
, junio 2019. pp. 88-102. (
esperante
)