Rijeko
(
kroate
Rijeka
,
itale
kaj
hungare
Fiume
,
slovene
Reka
,
germane
Sankt Veit am Flaum
) estas la ?efa
havenurbo
de
Kroatio
, ?e la adriatika marbordo. ?i havas 144 043 lo?antojn (2001), kaj estas la tria plej granda urbo en
Kroatio
. La urba ekonomio grandparte dependas de la mara trafiko, de ?ipkonstruado (?ipokonstruejoj "3. Maj" and "Viktor Lenac") kaj de turismo. Rijeko gastigas la nacian kroatan teatron "
Ivan Zajc
", unue konstruita en
1765
, kaj la universitaton de Rijeko, fondita en
1632
. Tie naski?is la muzikisto
Ivan Zajc
en
1832
.
Urboturo de Rijeka
Lo?antaro: 49.806
En
1719
la urbo ricevis la rangon "libera haveno", samtempe
vojo
estis konstruita al
Zagrebo
. En
1776
la urbo aldoni?is al Kroatio, sed post 3 jaroj ?i ricevis memstaran statuson sed jam kiel parto de Hungara re?lando. Balda?e Kroatio rericevis ?in.
En
1868
Hungario
kaj
Kroatio
faris ?an?on: por departementoj
Szerem
,
Ver?ce
kaj
Pozsega (re?a departemento)
hungaroj ricevis havenurbon Rijekon. La urbo i?is "fremda korpo" en Kroatio. Dum la hungara erao la urbo multe prosperis, ?i havis fervojan linion al
Zagrebo
-
Budape?to
kaj al
Triesto
. Tie naski?is
Janos Kadar
. Post la
unua mondmilito
italaj brigadoj okupis la urbon, balda? estis memstara urbo?tato, fine ali?is al
Jugoslavio
. Hungario pro pasinta kunhistorio havas avanta?ojn por uzi la havenon.
Unu el la temoj kiuj plie malhelpis la pactraktatojn per kiuj finis la
Unua Mondmilito
estis la intencoj de
Italio
akiri teritoriojn de orienta
Adriatiko
kun certe iome da itala populacio a? historio, sed ene de tutslava areo, kiun deziris anka? la naskanta nova ?tato
Jugoslavio
(ankora? ne la? tiu nomo). La ?efa problemo estis Rijeko (tiam Fiume, signife simple rivero), kies
haveno
ne estis atribuita al Italio fare de la venkintaj aliancanoj en sekreta traktato de 1915, kvankam majoritato de ties populacio estis italdevena. Fine de oktobro de 1918, kroataj rotoj okupis la urbon, sed la itala populacio reagis kreante Nacian Konsilantaron, kiu petis helpon de najbaraj italaj rotoj. Venis konfuzaj monatoj, kiujn la aliancanoj klopodis mildigi per kuna militokupo kaj diplomatia solvo. Usona prezidento Wilson proponis ke Jugoslavio okupu sudon de Istrio kaj Rijekon. La itala delegitaro abandonis la konferencon reage. Posta propono de franca Tardieu konvertis la urbon en sendependa urbo?tato sub kontrolo de Societo de Nacioj kaj oni donis al Italio la tutan Istrion, dum al Jugoslavio la reston de Dalmatio, sed kaj italoj kaj jugoslavoj malakceptis la proponon.
En tiu kunteksto, sekve de itala populara reago, la
12an de septembro
de
1919
malgranda privata (ne?tata) armeo de ?irka? 2,600 italoj naciismaj estrate de la poeto
Gabriele D'Annunzio
okupis la urbon, kiu estis abandonita de la aliancanaj trupoj. Tiuj italaj trupoj deklaris propran ?taton nome
Reggenza Italiana del Carnaro
, konstitucion kaj preparis ali?on al Italio, kiu siaflanke ne akceptis tiun faron, kompreneble malakceptata anka? de
Belgrado
. Sed amba? landoj devis negoci novan landlimon kun Fiume agnoskita kiel libera urbo de amba? flankoj per la traktato de Rapallo (
12a de novembro
1920
). Tion malakceptis la naciismaj italoj kaj D'Annunzio memproklamita diktatoro de Fiume, deklaris militon al sia propra lando! Devis esti la itala armeo kiu iris kontra? li: fakte bombardis la palacon de D'Annunzio, kiu kapitulacis. La urbo?tato restis sub itala okupo ?is kiam Jugoslavio akceptis la fakton de italigo (Traktato de Romo, 27an de januaro de 1924).
[1]
?is la fino de la
Dua Mondmilito
.
Kirko en Rijeka
En tiutempa Fiume naski?is:
En tiutempa Fiume mortis:
La unua hungara
guberniestro
estis
Ferenc Urmenyi
, balda?e
Lajos Batthyany (guberniestro)
.
En
1887
nome de la ?us elektita provizora estraro la prezidanto
Giampaolo Carminati
prezentis al la municipa magistrato la statuton de
Associazione Volapuk di Fiume
(Volapuk-Asocio de Fiume), kiun ?us fondis italaj civitoj. Kvankam en pluraj urboj de la lando agadis
volapukistoj
kaj okazis volapuk-kursoj, nur en tiu municipo fondi?is societo. La magistrato aprobis la statuton, sed la hungara estraro starigis ob?eton, ja oni ne en la oficiala (t. e. hungara), sed en la itala lingvo prezentis ?in. La grupo ne ekfunkciis.
En
1907
fondi?is en la urbo
Adriatika Esperanto-Ligo
, kies prezidanto estis
barono
Lajos Orczy
. Li ali?is al
Ido
inter la unuaj. La membraro ne sekvis lin, sed la Ligo jam en
1908
?esis.
En Rijeko okazis kongreso de
SAT
en
1980
kaj
Internacia Junulara Kongreso
en
1998
.
En la urbo okazis la 10a kongreso de la
EEU
de la 6a ?is la 12a de Julio 2014.
- ↑
Julio Gil Pecharroman, “La cuestion de Fiume” en
El silencio de las armas
. “La I Guerra Mundial, como nunca se la habian contado, y 8. Clemenceau”, suplemento de “La aventura de la historia”, nº 143, Madrido, septembro 2010. pa?o 16 por la du lastaj paragrafoj.