Mortinta lingvo
estas tiu lingvo kiu jam estas plu la
gepatra lingvo
de neniu. Post tiu momento, la lingvo jam ne sekvas la normalan vojon de evoluo kaj disvolvigo kio okazas la?longe de la tempo ?e la vivantaj lingvoj.
Ekzistas multaj ka?zoj pro kiuj lingvo povas malaperi, ka?zoj kiuj ne ?iam estas sendependaj. Ekzemplo estas la hispana konkero de granda parto de
Ameriko
, kie malsanoj unui?intaj al perforto kaj sklaveco masakris la
karibanojn
, kvankam la lingvo sukcesis pluvivi ?is 1920.
- Perforto
. Militoj, invadoj kaj koloniigoj povas malaperigi fizike la parolantaron de lingvo a? ?an?i tiun anta? nova, pro kio la ?istiama lingvo malaperas. Tio okazis ?e la
lingvoj de Tasmanio
a? ?e kelkaj de la indianaj lingvoj amerikaj, ?efe en
Nordameriko
. Eblas konsideri en tiu grupo la perfortajn politikojn de senradikigo de la a?stralia registaro kontra? la abori?enoj ?is la
1960aj jaroj
.
- Naturaj katastrofoj kaj malsanoj
. Naturaj katastrofoj kiel la
cunamo
kiu okazis en
Indonezio
, povas malaperigi fizike lo?antaron a? tiom enda?erigi ?in ke tiu parolantaro devas rifu?i en alia kulturo, adoptante ties lingvon kaj morojn. Kaze de malsanoj, la modernaj sciencistoj devas ege prizorgi en siaj kontaktoj kun malproksimaj popoloj, ?ar transporto de simpla malsano povus ka?zi terurajn konsekvencojn.
- Lingva evoluo
. Etaj ?an?oj la?longe de longa tempoperiodo igas lingvon nerekonebla. Tiel naski?is ?iu
latinida lingvo
el la
latina
kaj tiu ?i ?esis esti parolata.
- Ekonomia premo
. ?e tiu kazo la malapero okazas ?ar la parolantaro konsideras, ke la filaro havos pli bonan estontecon se ili lernas specifan alian lingvon. Post du generacioj la originala lingvo estos en dan?ero malaperi. Tiu estas la kazo de la lingvo de enmigrintoj a? la kazo de la premo de la angla sur multaj lingvoj, inkludante kelkajn tiom gravaj kiel la
dana
[1]
a? la
norvega
[2]
, kiuj, en tiu preciza kazo kaj ?isnune ankora? ne estas endan?eritaj.
- Kultura presti?o
. Tiu konsidero ofte rilatas la anta?an, ?ar la kultura presti?o ofte devenas el la materiala ri?eco. Tiu ?i estas unu el la plej gravaj ka?zoj de malaperoj de etaj lingvoj. Kiam fremda lingvo atingas presti?on kaj la kultura a? ekonomia elito ekuzas ?in, post nelonge, tiu lernado transloki?os al ?irka?a?o kaj geografia kaj kultura kaj geinfanoj ?esos lerni la propran lingvon favore la fremdan.
- La?vola ?an?o
. Tio okazas malofte, sed ekzistas dokumentitaj kazoj kie lo?antaroj decidis la?vole kaj per kunsido ?an?i al alia lingvo .
[3]
Oni supozas, ke unu homa lingvo mortas ?iun duan semajnon pro morto de ties lasta parolinto. Sciencistoj supozas, ke estas ?irka? 6.000 vivantaj lingvoj en la mondo, de kiuj oni supozas, ke ?irka? 90% malaperos, en la venontaj du a? tri jarcentoj. Nur en Nordameriko jam estis malaperintaj en la lastaj jaroj 51 indi?enaj lingvoj. Evidente la sociologiaj konsekvencoj de la ekonomiaj procezoj kiuj malpliigis la izolecon de malproksimaj komunumoj kaj devigis milionojn de personoj forlasi siajn etajn lokajn komunumojn por elmigri al grandaj urboj kontribuis grave al forlaso a? malpliigo de lingvoj de lokaj niveloj favore aliajn pli disvastigitajn, je skalo sen anta?a?oj en la historio de la homaro.
Oni konsideras, ke la supervivo de lingvo estas minacata kiam la geinfanoj jam ne lernas ?in kiel
gepatra lingvo
.
?usaj movadoj klopodas intenci la konservadon de tiu hereda?o, ?u klopodante la reenmeton, ?u fiksante la lingvan enhavon. Tamen, la dokumentado de la lingva varieco la? la propra lingvo estas nekapabla haltigi la sociekonomiajn procezojn kiuj enkondukas al forlaso a? malplii?o de la minacataj lingvoj.
?e la lingvoj de kiuj ne estas jam vivantaj parolantoj, la analizoj de antikvaj dokumentoj estas la ununura eblo rekonstrui kiun havas la
lingvistoj
. Por lingvoj malaperontaj (kiu havas malmultajn parolantojn estas nomata foje
mikrolingvo
) a? tiuj kiuj havas multan dokumentaron perskribe, la barakto fokusi?as ?e la kreado de
vortaroj
,
gramatikoj
kaj sonaj surbendigoj por konservi la plej grandan kvanton da informoj eblan. La plej granda problemo estas manko de mono kaj de sperta fakularo. Krome la plejparto da lingva tasko estas farata plej ofte surbaze de vivantaj lingvoj, pro kio estas pridiskutebla la valoro de scienca uzo de la materialoj pri malaperintaj lingvoj.
La
latina
, la
klasika greka
kaj la
sanskrito
estas lingvoj plej ofte konsiderataj mortintajn lingvojn. Tamen, kelkaj fakuloj asertas, ke ili ne estas tiaj se konsideri, ke kelkaj fakoj a? sciencoj ankora? uzas grandan kvanton de ties vortaroj kaj ke ekzistas ankora? multaj personoj kapabaj paroli ilin kiel dua lingvo, sed oni dubas, ke ekzistas parolantoj de tiuj lingvoj kiuj povus ju?i la gramatikecon de kelkaj esprimoj.
Ekzemple la latina estas la
oficiala lingvo
de la
katolika eklezio
. La? artikolo de Pierre Georges en sia kroniko de
Le Monde
, la latina pliri?i?is per ?irka? 60.000 vortoj kaj novaj esprimoj en la lastaj jarcentoj. Kiel ekzemploj li mencias
vis atomica
por "atompovo",
res inexplicata volans
por "
Nifo
", ktp. La latina pluestis uzata en sciencaj kaj filozofaj tekstoj multe post ties morto, e? ?irka? la
19-a jarcento
.
La?
Paul Valery
nur post la
Unua Mondmilito
la kono de la klasika greka ?esis esti kutima en
Francio
inter edukitaj personoj. En lia juna?o ne estis rara?o vidi mezulon legi
Tucididon
en la originala teksto.
Tiu tipo de "vivo" eblis por eta nombro de lingvoj asociaj al kulturo kun sufi?a presti?o kaj kiu permesu la pluhavon de la lingvo por la scienca, jura a? eklezia uzoj. Pro eklezia uzo estis ekzemple konservitaj la
slavona
, la
avesta
, la
kopta
, la
sanskrita
, la
geeza
, ktp.
Kelkaj organiza?oj uzas mortintajn a? rarajn lingvojn por helpi la produkton de ia etoso a? por doni presti?on. Ekzemplo de tiu uzo estas la
Vikipedio
: ekzistas versioj en
sanskrito
,
latina
kaj
anglosaksa
. Alia ekzemplo: la lingvo de la
leni lenape
ankora? estas parolata de kelkaj membroj de la tribo, sed anka? ?uas limigitan uzon en ceremonioj kaj tradicioj de la
Ordeno de la Sago
(Order of the Arrow).
Mortontaj lingvoj estis uzitaj foje en la
?ifrado
de komunikado.
Tre ofte oni pridiskutas la temon ?u utilas la studado a? aplikado de antikvaj lingvoj. Estas argumentoj poraj kaj malporaj.
[4]
Almena? ekzistas unu kazo, la
hebrea
, kie mortinta lingvo estis "revivigita" por ?iutaga uzo. La hebrea estis jam anstata?igita en la antikveco de la
aramea
, kvankam ?i konservi?is kiel eklezia lingvo kaj estis uzata en la
19-a jarcento
de la
cionisma movado
. La decido doni al la ?tato
Israelo
"neutralan" lingvon kiel oficiala lingvo akcelis la revivigon de la lingvo. Evidente la lingvo devis modifi?i kaj oni kreis grandan nombron da
neologismoj
por adapti ?in al moderna uzado.
Aliaj kazoj, kiel la
kornvala
, ne estas klaraj, ?ar ili ne ricevas apogon de politikaj entoj kiel oficialaj lingvoj kaj la nombro de la parolantaro estas malaltega.
Pri
endan?erigitaj lingvoj
, oni realigis diversajn klopodojn konservi kelkajn ne tre disvasti?intajn lingvojn, ?u sukcesete ?u malsukcese.
Estas sukcesa ekzemplo la
finna
en
Finnlando
, kiu estis restarigita kaj helpita kiel oficiala lingvo de la registaro post la sendependi?o. La lingvo estis minacata de la presti?o de la
sveda
, kiu aktuale estas kroma oficiala lingvo de la lando. Malpli gravaj sukcesoj estas tiuj de la
e?ska
kaj de la
bretona
, kiuj havas pli da parolantoj en
2004
ol en
1954
, kvankam la estonteco de amba? lingvoj ankora? ne estas sekura.
Lingvoj en kiuj la protektado ne ?ajnas sukcesa estas la
irlanda
kaj la
okcitana
. En la kazo de la irlanda temas pri nacia lingvo kiu e? estas oficiala en la E?ropa Unio, sed kies uzado malplii?is en la lastaj jaroj favore de la angla. En la kazo de la okcitana, oni starigis regulan televidon kaj ekzistas bazaj unulingvaj lernejoj, la
Calandretas
, sed la parolantaro estas maljuna kaj la junularo preferas la uzadon de la
franca
. Oni supozas, ke la lingvo estos mortinta post unu generacio.
La ekzemploj estis e?ropaj, kies parolantoj posedas materialajn resursojn por defendi siajn gepatrajn lingvojn. En la kazo de lingvoj de malri?aj landoj, a? kies parolantoj estas mar?enigitaj, la konservado kompliki?as multe. Simple oni ne disponas el la necesa mono por oferi la samajn eblecojn kiujn havas la parolantoj de presti?aj lingvoj: lerneja sistemo, televido, gazetaro, libroj, Interreto, laboro, ktp.
Kelkaj de la plej gravaj mortintaj lingvoj estas listigitaj sube.
Inter la antikvaj:
Inter la mezepokaj:
Inter la ?usaj:
Multnombraj
Amerikaj lingvoj
malaperis ekde la
16-a jarcento
, sed la tendenco akceli?is draste en la
20-a jarcento
. Praktike ne estas lando de
Ameriko
kie ne estas indi?enaj lingvoj minacataj. Ekzistas almena? ?irka? 170 kiuj estas krite minacataj. Kelkaj el ili eble jam estis formortintaj en
2005
, ?ar la lastaj kalkuladoj de kontaktoj kun parolantoj estas foje de anta? e? 20 jaroj.
- ↑
angle
:
Encroaching English Erodes Local Languages
Arkivigite je
2007-09-27 per la retarkivo
Wayback Machine
de la
BBC
(mayo 2003) y
Multilinguismo?
,
English ? a killer language?
kaj
Danish as an endangered species
)
- ↑
Munduko hizkuntzen amarauna
Arkivigite je
2007-11-01 per la retarkivo
Wayback Machine
ver pregunta
18.Is the language passed down from generation to generation? If not, why not? What language is replacing it?
- ↑
Claude Hagege,
No a la muerte de las lenguas
,
ISBN 84-493-1175-6
, pag 129,
La decision publica de los yaaku
- ↑
?u plu instrui la antikvajn lingvojn?, p. 121. ?u la studo de Esperanto povas anstata?i la studon de antikvaj lingvoj?, pp 122-124. Esperanto, UEA, julio 1965.
- Gordon, Raymond G., Jr. (ed.), 2005.
Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition
. Dallas, Tex.: SIL International. Version en linea:
http://www.ethnologue.com/
.
- Hagege, Claude,
Halte a la mort des langues
, Odile Jacob, Paris, 2000
- Hagege, Claude.
No a la muerte de las lenguas
. Barcelona: Ed. Paidos, 2001.
ISBN 84-493-1175-6
.
- Dante Sinfuentes (ed.),2005. "Gramatica del Espanol y Competencia Linguistica" (pag 39 - 42).