Nuna panoramo de monto kaj re?a palaco
Matiaso-pre?ejo
Fi?ista Bastiono kun monumento de
Stefano la 1-a (Hungario)
Monto Var
(
hungare
Varhegy
) estas tre malalta monto en
Budape?to
. Var signifas:
fortika?o
. Panoramo de la monto apartenas al la
Monda Hereda?o
.
La monto trovi?as inter
Monto Gellert
kaj Monteto Rozo, estas 1500 m-ojn longa, 400 m-ojn vasta, 175 m-ojn alta (la? la
Danubo
-nivelo tio estas nur 70 m). La monto formas
bastonon
kaj ties longo paralelas kun la Danubo. La monto estas
fonto
kalk?tono
, ?ar varmaj fontoj liveris la
kalkon
el la profundo, el tio konstrui?is la tuta monto.
La monto estas kovrita per historiaj konstrua?oj. La tuta monto estas ?irka?ita per defenda
muro
kun
bastionoj
, anka? nun videblaj. En la suda parto (?e Monto Gellert) oni konstruis la re?an
palacon
, meze estas la prezidenta palaco kun
teatro
, norde estas lo?domoj kaj aliaj konstrua?oj (bur?a kvartalo).
La fortika?o konstrui?is post invado de
tataroj
ekde
1242
, kiam
re?o
Bela la 4-a
?irka?igis la lo?lokon per fortika?muroj. La kvartalo pleni?is je hungaroj kaj germanoj, ?i tie staris e? palaceto de la re?a familio.
Sur la loko de la palaco-kvartalo situis la unua re?a konstrua?o, datebla je la unua duono de la
14-a jarcento
. En tiu periodo estis konstruita la
turo
nomumita la? princo Stefano, filo de re?o
Karlo la 1-a
. La frato de princo Stefano, kiu poste fari?is re?o
Ludoviko la 1-a
, en la jaro
1347
translokis sian sidejon el al urbo
Visegrad
al
Buda
. Tiam komenci?is la konstruado de la re?a palaco kaj ?ia defenda sistemo, kiu da?ris du jarcentojn. La konstrua?oj de Ludoviko situis norde de la turo princo Stefano, kaj ties palaco rigardis al Danubo. En la praktiko ?iuj hungaraj re?oj alkonstruis ion al la fortika?o a? al la palaco.
La sekva periodo ligi?as al la nomo de re?o
Sigismondo la 1-a (Sankta Romia Imperio)
(el la Luksemburga dinastio, 1387-1487), kiu de
1410
plenumis anka? la rolon de cezaro (
imperiestro
). La gotikstilaj konstrua?oj starigitaj en lia epoko situas pli norde. Ili la? grandeco kaj ornamoj multe superis la pli fruajn. La palaco Friss ([fri?], 'fre?a'), kiu en 1419 jam staris preta, kaj ?ia korto kun malfermita arkado ? la? la atesto de ?tonoj ?izitaj en 1380 ? supozeble havas kontakton kun la metiejo Parler en
Prago
.
En
1458
estis elektita re?o
Matiaso la 1-a
, la filo de
Johano Hunyadi
, la fama militestro kontra? la
turkoj
.
Matiaso
organizis fortan
armeon
, li establis fortan centran potencon, kaj li havis e? pli grandan hava?on ol liaj samtempuloj, la angla kaj franca re?oj. Li konstruigis palacaron tiutempe unu el la plej brilaj, jam kun trajtoj de la stilo “quatrocento” (itale:
15-a jarcento
).
La kortego de Matiaso - helpe de lia edzino Beatrica el
Napolo
kaj ?in akompanantaj metiistoj, artistoj, krome helpe de hungaraj junuloj studantaj en
Italio
- fari?is la hejmo de humanisma kulturo. De Bonfini, la historiisto de Matiaso, ni scias, ke estis trovebla en ?i pompa marmora halo, ri?ega
biblioteko
kun luksaj libroj (
Corvinus
), vastaj man?ejoj, ornamitaj dormo?ambroj. La diversaj ejoj estis ornamitaj per
kasonoj
, pompaj fornegoj, gravuritaj plankobrikoj, ru?marmoraj pordokadroj, kaj la koridoroj per
renesancstilaj
putoj, bronzaj statuoj kaj pordoj.
En la jaro
1526
mallongtempe, sed de
1541
dum unu kaj duonjarcentoj la tuta urboparto fari?is poseda?o de
turkaj
konkerantoj. Ili nur simple foruzis sed ne konservis ?in. La detrui?on rapidigis anka? la sie?oj,
incendioj
, la eksplodo de la pulvo-turo.
Kvankam en la jaro
1686
la urbo Buda estis liberigata de turka regado, la kvaza? monument-aspektaj konstrua?oj restis ne renovigitaj dum la sekvaj tridek jaroj.
Komence de la
18-a jarcento
la ?irka?a?o de la palaco ?is la fortika?muroj estis niveligitaj pere de ruboj de la iama mezepoka palaco. Sur la ruboj estis konstruita modestaspekta kazernostila
baroka
kastelo, en ?i ricevis lokon la a?stra milita komandantaro.
La konstruado rapidi?is dum la regado de imperiestrino-re?ino
Maria Terezia
pro postulo de hungara nobelaro. La? la planoj de I. N. Jadott, F. A. Hillebrandt kaj I. Oracsek inter 1749-1770 preti?is la palaco rigardanta al Danubo. ?ian interna?on ornamis la freskoj de Vinzenz Fischer. ?is
1780
la palaco fari?is la sidejo de
universitato
, translokita el
Nagyszombat
, poste sidejo de la palatino, anstata?anto de la re?on.
Post la
1867
-a a?stra-hungara interkonsento denove montri?is bezono por reprezenta re?a palaco en Buda. En
1881
arkitekto Miklos Ybl estis komisiita alikonstrui la palacon. Post la morto de M. Ybl (1891) estis konstruita nova alo la? la planoj de Alajos Hauszmann tiel, ke la anta?aj partoj de la palaco estis spegulite konstruitaj en la norda flanko.
La palacaron fermas norde, flanke de la bur?a urboparto, muro kaj novbaroka barilo. Apude troveblas la placo
Sankta Georgo
(Szent Gyorgy ter). Sur la danuba parto de la palaco en
mezepoko
staris la
klostro
kaj
pre?ejo
de
franciskanoj
, dum la regado de turkoj la
moskeo
de
pa?ao
de Buda. Inter 1728-1736 sur la sama loko la
karmelanoj
konstruis
puritanan
barokan klostron kaj pre?ejon. Post la malfondo de la karmelana ordeno en
1787
la arkitekto Farkas Kempelen transformis la pre?ejon je
teatro
. En ?i okazis la unua hungarlingva teatra prezentado en la jaro
1790
.
Sude de la klostro-teatro lokigis sian palacon klasikstilan grafo Vince Sandor pere de konstruistoj Janos Amon el Vieno kaj Mihaly Pollack el Budape?to. La reliefojn kreis la skulptisto Anton Kirchmayer el
Bavario
. La
Aleksandro
-palaco (Sandor palota) fari?is la sidejo de la ?efministro inter 1867 kaj 1945.
La mezepoka bur?a parto de Buda komenci?is ?e la nuna Paradoplaco (Disz ter). La sistemo de la stratoj preska? konservi?is ?is hodia?. ?i montras la skemon de plane konstruita urbo. La Paradoplaco donas specifan historian sekcon tra la konstruado de la bur?a kvartalo. La placo grandparte konsistas el modestaj bur?aj barokaj (n-ro 15a), klasikismaj, historiismaj domoj, sed anka? tie troveblas ekzemplo de karakteriza aristokrata konstrua?o: la palaco de Batthyany (n-ro 3a). Tiu dueta?a reputacia domego konstrui?is inter 1745-1748 la? la planoj de Jozsef Gissl utiligante du mezepokajn domojn. La apude staranta senkaraktera domo montras indan vida?on malanta? ?ia pordo: tie troveblas el la 13-15a jarcentoj unu el la karakterizaj elementoj de la bur?a konstruarto: la plej frua sidni?o. Sub la numero 13a troveblas la klasikisma domo konstruita en 1815, devenas same el la mezepoko. ?iaj superfenestraj reliefoj simbolas la diojn kaj heroojn: Diana, Romulo, Remo, Rea Silvia kaj Pallas Athene.
La lar?a strato Trezorista (Tarnok utca) kondukas al la centro de la fortika?kvartalo, ?iuj domoj en ?i estis konstruitaj sur mezepokaj resta?oj en la 18-19a jarcentoj. Du domoj ankora? montras la tiutempan formon. Sub la n-ro 14a videblas bela ekzemplo de la 14-15-jarcenta stilo: anta?en konstruita eta?o, la dekora?-pentra?oj de la fasado, la formo kaj la truoj de la tegmento. (Vid-al-vide en la moderna lo?domo, malanta? la pordego, estas videblaj belaj sidni?oj). Sub la numero 18a, tereta?e, videblas la resta?oj de la iam tie funkciinta apoteko.
La placo Sankta-Triunuo (Szentharomsag-ter) estas la centro de la civitana kvartalo. ?i ricevis la nomon pri tiu statuokompozicio, kiun skulptis inter 1711-14 Fulop Ungleich el Eisenstadt, kaj ?in reliefigis Antal Horger. Per la ri?a baroka statuokompozicio dankis la civitanoj de Buda al Dio la fori?on de pesto.
Kafejo Ruszwurm
Unu el la karakterizaj partoj de la placo estas la urbodomo de Buda, kvankam ?ia pordego malfermi?as al la strato Szentharomsag. ?i estis konstruita inter 1702-1710 la? la planoj de Ceresola Denerio, kaj ?ia interna?o aludas la mezepokon. Krom la eleganta ?tuparejo anka? menciindas la iama kapelo, en kiu videblas la stukoreliefoj de Sankta Maria kaj de Sankta Floriano, protektanto kontra? incendio.
Vid’-al-vide al la urbodomo staras civitanaj lo?domoj el la 18a jarcento. Inter ili la plej fama estas tiu kapvost-harlig-stila, en kiu de 1827 funkcias la sukera?ejo Ruszwurm. ?ian ampirstilan instala?on pretigis ligna?isto Krautsiedler kaj skulptisto L?rinc Dunainszky.
Monto Var apartenas al la unuarangaj vidinda?oj kaj vizitinda?oj de la
?efurbo
. Estas ebleco perpiede supreniri helpe de ?tuparoj, sed estas
lifto
?e la biblioteko, malgrandaj
a?tobusoj
trafikas tre ofte,
funikularo
funkcias de la Danubo-bordo, nome
Funikularo de Budape?to
.
A?toj
uzas 3
pordojn
, se ili havas specialajn permesojn. Apud Matias-pre?ejo luksa
hotelo
funkcias kaj apude trovi?as
Fi?ista Bastiono
.
La monto Var estas anka? bara?o, tial oni faris
tunelon
apud la funikularo por a?toj. En la fortika?o la plej grava muzeo estas la
Hungara Nacia Galerio
. Apude
Tutlanda Biblioteko Szechenyi
trovi?as.
Malsupre
labirinto
(parte artefaritaj kavernoj) estas turisma vidinda?o.
La monto havis
putojn
, kiuj ne sufi?is. Tial oni faris specialajn pumpilojn, kiuj pumpis la akvon el la Danubo. Estis tempo, kiam la monto ricevis akvon de la proksimaj pli altaj montoj.