La vorto
kurona lingvo
(en la kurona kaj la
latva lingvo
kur?u valoda
,
litove
kur?i? kalba
,
germane
Kurisch
) apliki?as al du malsamaj, sed parencaj lingvoj el la
balta lingvaro
.
La "malnova" a? origina kurona lingvo
[
redakti
|
redakti fonton
]
La "malnova" a? origina kurona lingvo estas elmortinta lingvo, kiun parolis la
balta
popolo
kuronoj
, kiu vivis en la teritorio
Kuronio
, kiu kovris la duoninsulon de la nuntempa okcidenta
Latvio
(regiono ankora? nun latve nomata
Kurzeme
) kaj borde de la
Balta Maro
sude de
Kurzeme
, do en la pleja okcidento de la nuna
Litovio
kaj la nordo de la ekde la 13-a jarcento germana regata provinco
Orienta Prusio
, la nuna
Kaliningrada provinco
de
Rusio
? ?irka? la
kurona laguno
. Kvankam baze
balta lingvo
, la malnova kurona lingvo anka? estis proksime rilata al la
finn-urgraj
finna
kaj
estona lingvoj
.
Tiu lingvo malaperis dum la 17-a jarcento, lasante nur iujn spurojn en la okcidentaj dialektoj de la
latva
kaj
litova lingvoj
, aparte la
?emajtia dialekto
. Neniuj skribitaj dokumentoj en la lingvo estas konataj, sed iuj frumezepokaj tekstoj en la litova lingvo el la pleja okcidento de Litovio montras rimarkeblan influon de la malnova kurona lingvo.
la areo kie la nova kurona lingvo estis parolata dum
1649
Kiam la germanlingvaj armeanoj de la
Ordeno de germanaj kavaliroj
kaj la
Livonia ordeno
enmar?is
Kuronion
, la sudo de la teritorio estis preska? senhoma. Plejparto de la kuronoj estis formigrintaj al la nordo (la nuna okcidenta Latvio), pro fortegaj pluvoj dum pluraj jaroj en la sudo, kiuj ?an?is la regionan klimaton kaj malfaciligis kaj la kultivadon de plantoj kaj la bestobredadon. Nur sur la
Kurona Duoninsulo
estis restintaj iuj kuronaj familiaroj. La sudo de la kurona teritorio i?is tereno de la
Ordeno de germanaj kavaliroj
, la nordo de la
Livonia ordeno
. Ekde proksimume la jaro 1400 unuaj kuronoj remigris el la nordo, la latva regiono
Kurzeme
, al la teritorio ?irka? la kurona laguno. La patroflankaj prauloj de
Immanuel Kant
estas tiaj remigrintaj latviaj kuronoj (en la nova kurona lingvo
kursenieki
), kiuj resetlis en la regiono ?irka? la delto de la rivero
Nemunas
kaj ?irka? la
kurona laguno
.
Intertempe la kurona lingvo adapti?is al la
latva lingvo
, tiel ke la origina kurona lingvo nur estis parolata de malmultaj maljunuloj. En miksi?o kun la
praprusa lingvo
de la
skalvoj
(sude de la rivereto
Minija
) kaj la latvigita eks-kurona lingvo ekestis nova lingva?o, kiun oni nomas
nova kurona lingvo
(en la nova kurona
kursenieku valoda
germane
Nehrungskurisch
, do "duoninsula kurona lingvo"). Ekde la 15-a jarcento en la anta?aj sudkuronaj pejza?oj anka? vivis germanlingvanoj, praprusoj,
jemajtianoj
kaj aliaj litovoj, tiel ke inter la kamparanoj ekestis lingvo, kiu havas latvajn, praprusajn, nov-kuronajn,
platgermanajn
kaj precipe litovajn vortojn, sed en la vortaro tamen signife malsamis de la "norma"
litova lingvo
.
La kampara lo?antaro ?enerale estis plurlingva, sed nur tre malmultaj lo?antoj regis la norman germanan lingvon, kiu la? la regantoj de
Orienta Prusio
estis la lingvo de la eklezio, de la lernejoj kaj de la administro. Tiel la kristana eklezio adapti?is oferti diservojn jen en la germana, jen en la litova lingvo. La litova lingvo estis kompromiso, ?ar temis pri la lingvo kiun pli-malpli ?iuj komprenis kaj kiun la pastroj povis lerni, ?ar ekzistis signife pli da skribaj dokumentoj en tiu ol en la aliaj baltaj lingvoj. Tamen multaj kristanaj paro?oj restis sen pastro. Germanaj instruistoj kun konoj de la litova a? nov-kurona lingvoj ricevis aparte altajn salajrojn, por plenumi almena? la instruistajn postenojn. La disvasti?o de la
germana lingvo
en la teritorio formale klare apartenanta al
Germanio
do estis tre malgranda. La lingvo de la regantoj nur disvasti?is fine de la 19-a jarcento, kiam la kampara lo?antaro pli interesi?is pri klerigo, ekaprezis la vastan germanlingvan literaturon kaj gazetaron, kaj krome ekdisvasti?is la turismo kun ?iam pli da germanaj gastoj en la regiono.
La kurona lingvo i?is pura vira respektive marista sublingvo.
Lingvaj dokumentoj en la nova kurona lingvo
[
redakti
|
redakti fonton
]
La
Patro nia
:
- Teve m?ses, kur tu es danguj,
- Garbiets ir taue vards.
- Lai n?ke taue karel?ste.
- Taue vale nuoase duoade ka is dange, ta ir us zeme.
- M?se diene maize duoade mums ?uoadiene.
- Ir paduoade mums m?se kalte,
- Ka ir mes paduoadame m?sams kaltejams.
- Ir nevede mums is pajundijuma,
- Islidze mums nu piktume.
- Tad taue ir ta kareliste un ta sile un ta ?viesibe
- Nu am?u lidz am?u. Amen
Kuoa tie lau?es ede (Man?okutimoj):
- Kad tie zvejes par labes saguvumes juoa dauge ?spelnij, tap pirages cepte, tas jau pussvete tap uoazgrieste un duoate. (Kiam la fi?istoj pro bonaj kaptoj pli multe enspezis, oni anka? bakis kukojn, kiu jam sabate vespere estis tran?ita kaj donita.)
- Svedienes deve tad s?les r?pu?es ar pe??nes br?des, apvirtes gribes, tie rudina tap ielikte, va ieliktes bruklines lasete is k?pe meze. (Diman?e oni donis tiam salitajn terpomojn kun porka rosta?o, kuiritajn fungojn, kiuj a?tune estis marinitaj, a? konservitajn
vakciniojn
el la arbaro de la
duoninsulo
.)
- Ieliktes melines, kracines va avie?es deve nu k?de reze va us svediene pa edine. (Konservitajn
mirtelojn
,
rubusojn
a?
frambojn
oni donis nur je specialaj eventoj a? sur la diman?a pudingo.)
Vortaro de la nova kurona lingvo publikigita dum la jaro 1927 montris, ke 60 procentoj de la nov-kuronaj vortoj samis al tiuj en la
latva lingvo
, 27 procentoj estis pruntvortoj el la
platdi?a
kaj
altgermana
lingvoj, kaj 13 procentoj samis al paralelaj vortoj de
litovaj dialektoj
, aparte de la
?emajtia dialekto
. La eventoj de la unua duono de la 20-a jarcento, inkluzive de la
sovetunia
okupado de la
baltiaj ?tatoj
kaj poste de
Orienta Prusio
, gvidis al la preska?a elmorto de la nova kurona lingvo, kaj nune ?i de lingvistoj estas konsiderata ekskreme endan?erigita. Grupo de denaskaj parolantoj de la lingvo vivas en
Germanio
, ?ar post la
Dua Mondmilito
, kiam la sovetuniaj funkciuloj forsendis ?iujn ?istiamajn lo?antojn el
Orienta Prusio
al plia okcidentaj partoj de Germanio, ili celis forsendi la germanlingvanojn sed praktike ekziligis anka? ?iujn lokajn parolantojn de la nova kurona.
Post la malfondo de la Sovetunio, la baltiaj ?tatoj observis revivi?on de scienca kaj kultura intereso pri la elmorti?intaj baltaj lingvoj kaj triboj. Ekzemplo estas la dokumenta filmo
Tarp 8 v?j?
("inter ok ventoj") fare de la filmisto
Arturas Barysas
, pri la deklino de la kurona lingvo.
Ekzistas multaj entuziasmuloj pri la kurona lingvo, kiuj provas gardi informojn pri la lingvo, inkluzive ekzemple de la germanoj
Paul Kwauka
["Pa?l
Kva?
ka"] kaj
Richard Pietsch
["Ri?art
Pi:?
"].