|
Tiu ?i artikolo temas pri la termino "budho". Pri la budho de ?i tiu erao, vidu la artikolon
budho Gotamo
.
|
Skulpta?o de la
budho Amitabo
en
Kamakuro
,
Japanio
.
Budho
[noto 1]
estas honora titolo por tiuj
bodisatvoj
, kiuj atingis
budhecon
,
trovebla en pluraj hindidevenaj pensosistemoj, precipe en
budaismo
, al kiu ?i donis sian nomon. La budao de ?i tiu epoko estas la
budho Gotamo
.
Mandalo de la tridek tri budhoj,
Muroma?i-epoko
,
Japanio
.
La vorto
budho
devenas de la vorto
buddha
(?????), kiu en
sanskrito
,
prakrito
kaj
palio
signifas "
veki?inton
". ?i devenas de la hipoteza radiko
budh
(
percepti
).
Francisko Azorin
indikas etimologion el sanskrita
Budha
(
sa?a
), el
budh
(
kompreni
).
Ekzistas tri proponoj por la esperantigo de la titolo
buddha
:
- Buddo
:
proponita de
Zamenhof
.
- Budao
:
la? la
kutimoj de Esperanto
(tiuj fontoj ne a?dis pri la iama hungara urbo!).
- Budho
:
kvankam ?i tamen estas misanalizo de la latinigo per IAST (
Internacia Alfabeto de Sanskrita Transliterigo
), kiu uzas -h post senvo?aj konsonantoj por indiki, ke ili estas aspiritaj, same kiel en Esperanto oni uzas -x a? -h por indiki, ke la konsonanto estas ?apelita, ?i fari?is la plej populara el la tri proponoj. Tiu ?i formo estas anka? uzata en la nomo de
Budhana Ligo Esperantista
.
La stato de tiuj, kiuj i?is budhoj nomi?as
budheco
(
Sanskrito
: ????????
buddhatva
;
Palio
: ????????
buddhatta
a? ????????
buddhabh?va
).
La celo de
bodisatvoj
en
mahajana budhismo
estas atingi perfektan budhecon (
samyak-sambuddhatva
), same kiel faris post pluraj vivoj la bodisatvo kiu fari?is la
budho Gotamo
, por povi helpi ?iujn esta?ojn instruante ilin la vojon al la ?esigo de sufero.
Tio ?i kontrastas kun la celo de
hinajana budhismo
, en kiu la celo estas i?i
arahanto
.
Budhismo mencias tri specojn de budhoj:
- Ververa budho
:
[noto 2]
Atinganta veki?on sen la helpo de aliaj en tempo kiam la
budha darmo
ne estas konata, kaj "ekmovanta la dharmoradon", t. e. komencanta budhisman instruadon kaj fondanta
samgon
kaj
?asanon
, kiuj espereble postvivos lin mem. La vorto
budho
sen ia ajn aldono plejofte indikas tian, kaj kiam ?i havas artikolon kaj estas majuskligita,
la Budho
, ?i indikas la historian budhon de nia erao, la
budho Gotamo
.
- Privata budho
:
[noto 3]
Anka? veki?into sen la helpo de aliaj en tempo kiam la darmo ne estas konata, sed ne
ekmovanta la darmoradon
. Tiaj budhoj povas doni simplajn moralajn konsilojn, sed ne kapablas organizi sisteman agadon.
- Dis?ipla budho
:
[noto 4]
atinganta veki?on en la tempo kiam la darmo ja estas konata, do dum
?asano
, kaj kun apogo de
samgo
. Sed tio ne signifas, ke la samgo faras lian laboron. La decidajn pa?ojn li devas mem fari.
La?
Teravada budhismo
, la tri kategorioj atingis la saman liberigintan komprenon. Diferencaj estas la cirkonstancoj de tiu atingo, kaj la pedagogiaj kaj organizaj kapabloj de la tri.
Principe,
budho
estas sinonimo de
arahanto
, sed en la praktika lingvouzo,
budho
plejofte signifas la kategorion unu, dum
arahanto
la kategorion tri.
La sep prabudhoj
?e
San?io
(?1-a jarcento), reprezentitaj per tri
stupaoj
kaj kvar arboj kun tronoj anta? ili. Plejdekstre trovi?as la
Bodiarbo
, reprezentanta la
budhon Gotamon
; la apuda arbo estas
banjano
, kiu reprezentas la
budhon Ka?japon
; kaj la ceteraj arboj kaj stupaoj reprezentas la budhojn
Konagamanon
,
Kraku?andon
,
Vi?vabuon
,
?ikinon
kaj
Vipa?inon
.
En la plej antikva tavolo de tekstoj en
Palio
, kiel la kvar unuaj
Nikajoj
, la jenaj sep budhoj (
saptatath?gata
) estas menciitaj kun nomo:
- Budho Vipa?ino
- Budho ?ikino
- Budho Vi?vabuo
- Budho Kraku?ando
- Budho Konagamano
- Budho Ka?japo
- Budho Gotamo
La budho Gotamo estas la nuntempa budho, kaj la aliaj ses estas budhoj kiuj ekzistis anta? ol li.
La vortoj
Bu-dhe
kaj
Sa-kya-mu-n?
en
Brahmia skribsistemo
sur la
kolono de A?oko
en
Lumbinio
.
La titolo
budho
estas anka? ofte uzita por paroli pri la budho de ?i tiu erao, la
budho Gotamo
,
anka? nomita budho ?akjamunio, kiun oni kelkfoje nomas simple
la Budho
.
La
Cakkavattis?han?dasutta
de la
D?ghanik?ya
anka? mencias, ke post la sep antikvaj budhoj venos la estonta
budho Majtrejo
.
La dudek na? budhoj estas la budhoj priskribitaj en la
Kronikoj de la budhoj
(
Buddhava?sa
) el la
Tripitako
de
Teravada budhismo
,
[15]
teksto verkita inter la ?1-a kaj la ?2-a jarcentoj, kiu priskribas la vivon de la
budho Gotamo
kaj la dudek sep budhoj kiuj ekzistis anta? ol li.
Dudek unu budhoj estas aldonitaj al la listo de sep antikvaj budhoj priskribita en la plej antikva tavolo de tekstoj en la
Nikajoj
.
Al tiuj dudek ok budhoj estas aldonita la estonta
budho Majtrejo
, menciita en la
Cakkavattis?han?dasutta
de la
D?ghanik?ya
.
La? aliaj pli malfruaj tekstoj, ?iu kalpo havas mil budhojn, kaj la budho Majtrejo estos la kvina budho de la badrakalpo.
Do, la budho Kraku?ando estas la unua budho de nia kalpo, la badrakalpo, kaj la budho Vi?vabuo estas la mila budho de la vjuhakalpo, la glora kalpo. La budho Gotamo estas la kvara kaj nuntempa budho de la badrakalpo.
Listo de la dudek na? konataj budhoj
[
redakti
|
redakti fonton
]
|
Nomo en Esperanto
|
Nomo en
Palio
|
Nomo en
Sanskrito
|
Varno
|
Naski?loko
|
Gepatroj
|
Arbo de veki?o
|
Bodisatvo
de Gotamo
|
1
|
Budho Tri?nankaro
|
Ta?ha?kara
|
T???a?kara
|
K?atrijo
|
Popphavadi
|
Ra?o Sunandha kaj ra?ino Sunandh?
|
Rukkaththana
|
|
2
|
Budho Medankaro
|
Medha?kara
|
Medha?kara
|
|
Yaghara
|
Sudheva kaj Yasodhara
|
Kaela
|
|
3
|
Budho ?aranankaro
|
Sara?a?kara
|
?ara?a?kara
|
|
Vipula
|
Sumangala kaj Yasawathi
|
Pulila
|
|
4
|
Budho Dipankaro
|
D?pa?kara
|
D?pa?kara
|
Bramano
|
Rammavatinagara
|
Sudheva kaj Sumedhaya
|
Pipphala
|
La ri?a bramano
Sumedo
|
5
|
Budho Ka?ndinjo
|
Ko??anna
|
Kau??inya
|
K?atrijo
|
Rammavatinagara
|
Sunanda kaj Sujata
|
Salakalyana
|
La
?akravartio
Vijitavi (en Candavatinagara, Majjhimadesa)
|
6
|
Budho Mangalo
|
Ma?gala
|
Ma?gala
|
Bramano
|
Uttaranagara
|
Uttara kaj Uttara
|
N?ga (
Mesua ferrea
)
|
Suruchi
|
7
|
Budho Sumanaso
|
Sumana
|
Sumanas
|
K?atrijo
|
Mekhalanagara
|
Sudassana kaj Sirima
|
N?ga (Mesua ferrea)
|
La
naga
ra?o Atulo
|
8
|
Budho Rajvato
|
Revata
|
Raivata
|
Bramano
|
Sudhannavatinagara
|
Vipala kaj Vipula
|
N?ga (Mesua ferrea)
|
Bramano kiu parkeris la
vedojn
|
9
|
Budho ?obito
|
Sobhita
|
?obhita
|
K?atrijo
|
Sudhammanagara
|
Sudhammanagara kaj Sudhammanagara
|
N?ga (Mesua ferrea)
|
La bramano Sujata (en Rammavati)
|
10
|
Budho Anavamadar?ino
|
Anomadassi
|
Anavamadar?in
|
Bramano
|
Candavatinagara
|
Yasava kaj Yasodara
|
Ajjuna
|
Jak?a
ra?o
|
11
|
Budho Padmo
|
Paduma
|
Padma
|
K?atrijo
|
Campayanagara
|
Asama kaj Asama
|
Salala
|
Leono
|
12
|
Budho Narado
|
N?rada
|
N?rada
|
|
Dhammavatinagara
|
La ra?o Sudheva kaj Anopama
|
Sonaka
|
Meditanta asketo en
Himalajo
|
13
|
Budho Padmotaro
|
Padumuttara
|
Padmottara
|
K?atrijo
|
Hansavatinagara
|
Anurula kaj Sujata
|
Salala
|
La asketo Jatilo
|
14
|
Budho Sumedo
|
Sumedha
|
Sumedha
|
K?atrijo
|
Sudasananagara
|
Sumedha kaj Sumedha
|
Nipa
|
Naski?inta en Uttaro
|
15
|
Budho Su?ato
|
Suj?ta
|
Suj?ta
|
|
Sumangalanagara
|
Uggata kaj Pabbavati
|
Velu
|
?akravartio
|
16
|
Budho Prijadar?ino
|
Piyadassi
|
Priyadar?in
|
|
Sudannanagara
|
Sudata kaj Subaddha
|
Kakudha
|
La bramano Kassapa (en Sirivattanagara)
|
17
|
Budho Artadar?ino
|
Atthadassi
|
Arthadar?in
|
K?atrijo
|
Sonanagara
|
Sagara kaj Sudassana
|
Champa
|
La bramano Susino
|
18
|
Budho Darmadar?ino
|
Dhammadass?
|
Dharmadar?in
|
K?atrijo
|
Surananagara
|
Suranamaha kaj Sunanada
|
Bimbajala
|
Indro
, la estro de la dioj
|
19
|
Budho Sidarto
|
Siddhattha
|
Siddh?rtha
|
|
Vibharanagara
|
Udeni kaj Suphasa
|
Kanihani
|
La bramano Mangal
|
20
|
Budho Ti?jo
|
Tissa
|
Ti?ya
|
|
Khemanagara
|
Janasando kaj Paduma
|
Assana
|
La ra?o Sujata de Yasavatinagara
|
21
|
Budho Pu?jo
|
Phussa
|
Pu?ya
|
K?atrijo
|
K??i
|
Jayasena kaj Siremaya
|
Amalaka
|
Vijitavi
|
22
|
Budho Vipa?jino
|
Vipass?
|
Vipa?yin
|
K?atrijo
|
Bandhuvatinagara
|
Vipassi and Vipassi
|
P??al? (Stereospermum chelonoides)
|
La ra?o Atula
|
23
|
Budho ?ikino
|
Sikh?
|
?ikhin
|
K?atrijo
|
Arunavattinagara
|
Arunavatti kaj Paphavatti
|
Pu??ar?ka (
mangujo
)
|
Arindamo (en Paribhuttanagara)
|
24
|
Budho Vi?vabuo
|
Vessabh?
|
Vi?vabh?
|
K?atrijo
|
Anupamanagara
|
Suppalittha kaj Yashavati
|
S?la (
fortika ?oreo
)
|
Sadassana (en Sarabhavatinagara)
|
25
|
Budho Kraku?ando
|
Kakusandha
|
Krakucchanda
|
Bramano
|
Khemavatinagara
|
Aggidatta ?la ra?a pastro (
r?jpurohit
) de la ra?o Khema? kaj Visakha
|
Sir?sa (
Albizia lebbeck
)
|
La ra?o Khema
|
26
|
Budho Kanakamunio
|
Ko??gamana
|
Kanakamuni
|
Bramano
|
Sobhavatinagara
|
La bramano Yannadatta kaj Uttara
|
Udumbara (Ficus racemosa)
|
La ra?o Pabbata de la monta regiono en Mithila
|
27
|
Budho Ka?japo
|
Kassapa
|
K??yapa
|
Bramano
|
Baranasinagara
|
La bramano Brahmadatta kaj Dhanavati
|
Nigrodha (
banjano
)
|
Jotipala (en Vappulla)
|
28
|
Budho Gotamo (nuntempa)
|
Gotama
|
Gautama
|
K?atrijo
|
Lumbinio
|
La ra?o
?udodano
kaj
Majadevio
|
Assattha (
Ficus religiosa
)
|
La
bodisatvo
Gotamo
|
29
|
Budho Majtrejo
|
Metteyya
|
Maitreya
|
Bramano
|
Ketumat?
|
Subrahma kaj Brahmavati
|
N?ga (Mesua ferrea)
|
?
|
En
budhismo
ekzistas multaj paralelaj mondoj kaj en ?iu mondo nur ekzistas unu budho, ?is la intruoj de la budhoj estas forgesitaj. Tiam nova budho aperas en la mondo, malkovras la instruojn kaj ekinstruas ilin. ?efe la?
Mahajana budhismo
, en kelkaj el tiuj paralelaj mondoj ekzistas paralelaj budhoj, kiel la
budho Amitabo
, kiu estas la ?efa budho en
purlanda budhismo
. Li estas la budho de la
purlando
Sukavatio
, kiun li mem kreis, en la plej okcidenta parto de la universo, trans la limoj de nia mondo.
La? la
Plilonga Sutro de Nemezurebla Vivo
, la budho Amitabo estis en pratempa epoko
bik?uo
nomita Darmakaro, kiu lernis pri
budhismo
de alia ekstermonda budho, la
budho Loke?varara?o
.
La?
esotera budhismo
, ekzistas eterna budho, kiu estas la
vera korpo
(
dharmak?ya
) de ?iu alia budho. Tiu budho estas la
budho Vajro?ano
.
La
mandalo
de la utera mondo, reprezentanta en la centro la okpetalan halon kun la
budho Vajro?ano
en la centro, ?irka?ita de la aliaj kvar budhoj de sa?eco kaj kvar bodisatvoj. Desupre, la?horlo?e, la
budho Ratnasambavo
,
Samantabadro
, la
budho Ak?objo
,
Man?u?rio
, la
budho Amogasidio
,
Avalokite?varo
, la
budho Amitabo
kaj
Majtrejo
.
En
Va?rajana budhismo
estas kvin ekstermondaj budhoj (
pancatath?gata
), kiuj aperas en budhisma tantroj kaj rilatas al
trikorpeco
. Ili reprezentas kvin kvalitojn de la unua budho, la
budho Vajro?ano
, asociitaj kun la
vera korpo
(
dharmak?ya
).
La? la
Tattvasa?grahatantra
, estas kvar familioj de budhoj. La kompleta
mandalo
Vajradhatu
kun kvin budhoj unue aperis en la
Vajra?ekharas?tra
, la? kiu ilia fonto estas la
budho Va?radaro
.
Ili estas ?efe gravaj en
mantra budhismo
, kie ili estas reprezentitaj en la mandalo de la
??ra?gamas?tra
.
?iu el la kvin budhoj de sa?eco havas purlandon. En tiu de la budho Ak?objo, la purlando Abiratio, lo?as
Vimalakirtio
kaj
Milarepo
.
Ili estas reprezentitaj jene:
- ↑
Homo, atinginta la plej altan gradon de sciado k klarvidado k atinginta la nirvanon.
- ↑
En Palio,
samm?-sambuddha
; en Sanskrito,
samyak-sambuddha
.
- ↑
En Palio,
pacceka-buddha
; en Sanskrito,
pratyeka-buddha
.
- ↑
En Palio,
s?vaka-buddha
; en Sanskrito,
?r?vaka-buddha
.
- Abeynayake, Oliver Ph. D.. (1984)
A textual and Historical Analysis of the Khuddaka Nikaya
,
1?a eldono
(
angle
).
-
Cakkavatti Sutta: The Wheel-turning Emperor
(
angle
).
- Azorin, Francisko
. (1932)
Universala Terminologio de la Arkitekturo
(arkeologio, arto, konstruo k. metio)
(
esperante
),
p. 42
.
- Barua, A.. (2008)
D?gha-Nik?ya: Romanize P?li Text with English Translation
,
1?a eldono
2
(
angle
), Delhi: New Bharatiya Book Corporation,
p. 6
.
ISBN 81-8315-096-9
.
- Beal, Samuel. (1875) “
Chapter III: Exciting to Religious Sentiment
”,
The Romantic Legend of ??kya Buddha: From the Chinese-Sanscrit
. London: Trubner & Company, Ludgate Hill,
p. 10?17
.
- Bogle, George; Markham, Clements Robert; Manning, Thomas. (1999)
Narratives of the Mission of George Bogle to Tibet and of the Journey of Thomas Manning to Lhasa
(
angle
).
ISBN 81-206-1366-X
.
-
Buddhism in a Nutshell Archives, Chapter 36: The Buddhas in the Three Periods of Time
(
angle
). Alirita 2014-12-21.
- History of the Buddhas
(
angle
). Buddha Dharma Education Association.
- Bucknell, Roderick; Stuart-Fox, Martin. (1986))
The Twilight Language: Explorations in Buddhist Meditation and Symbolism
(
angle
).
ISBN 0-312-82540-4
.
- Buswell Jr., R. E.; Lopez Jr., D. S.. (2014)
The Princeton Dictionary of Buddhism
(
angle
). Princeton, New Jersey: Princeton University Press,
p. 106, 776
.
ISBN 978-0-691-15786-3
.
- Cunningham, Alexander. (1880)
Report of Tours in the Gangetic Provinces from Badaon to Bihar, in 1875-76 and 1877-78
(
angle
). Calcutta: Office of the Superintendent of Government Printing,
p. 70?8
.
- Davids, Thomas William Rhys. (1878) “The Successive Bodhisats in the Times of the Previous Buddhas”,
Buddhist Birth-Stories; Jataka Tales. The Commentarial Introduction Entitled Nidana-Katha; The Story of the Lineage
(
angle
). London: George Routledge & Sons,
p. 115?44
.
- Gethin, Rupert. (1998)
The Foundations of Buddhism
,
1?a eldono
(
angle
), Oxford: Oxford University Press,
p. 224?234
.
ISBN 0-19-289223-1
.
- Ghosh, B. (1987). “
Buddha D?pankara: Twentyfourth Predecessor of Gautama
”,
Bulletin of Tibetology
(en)
11 (nova serio)
(2),
p. 33?8
.
- Harvey, Peter. (2013)
An Introduction to Buddhism: Teachings, History and Practices
,
2?a eldono
(
angle
), Cambridge: Cambridge University Press.
ISBN 9780521676748
.
- Horner, Isaline Blew. (1975)
The Minor Anthologies of the Pali Canon. Volume III: Buddhava?sa (Chronicle of Buddhas) and Cariy?pi?aka (Basket of Conduct)
(
angle
). London: Pali Text Society.
ISBN 0-86013-072-X
.
- Huntington.
Life of the Buddha: D?pankara's Prediction of Enlightenment
(
angle
). The Huntington Archive - The Ohio State University. Arkivita el
la originalo
je 2014-08-08. Alirita 2020-05-03.
-
Prophecies of Kakusandha Buddha, Konagamana Buddha and Kassapa Buddha
(
angle
). Arkivita el
la originalo
je 2011-07-13. Alirita 2011-07-13.
-
?陀(ぶっだ)とは - コトバンク
(
japane
). 朝日新聞社. Alirita 2017-09-26.
- Lancaster, L. R.. (2005) “Buddhist Books and Texts: Canon and Canonization”,
Encyclopedia of Religion
,
2?a eldono
(
angle
), New York: Macmillan Reference USA,
p. 1252
.
ISBN 978 00-286-5733-2
.
- Lanti, E?geno
(la 14-an de Majo de 1937).
"Inter Japanaj Kamparanoj", letero de Lanti al k-do K. B. en Nederlando,
(
esperante
).
- Malalasekera, Gunapala Piyasena. (2007)
Dictionary of P?li Proper Names
(
angle
). Delhi: Motilal Banarsidass Publishers Private Limited.
ISBN 978-81-208-3020-2
.
- Marshall, John. (1918)
A Guide to Sanchi
.
Kalkato
: Superintendent Government Printing.
-
"Buddha", angla vortaro Merriam-Webster
(
angle
). Alirita 2016-07-24.
- Morris, Richard. (1882) “XXVII: List of the Buddhas”,
The Buddhava?sa
(
angle
). London: Pali Text Society,
p. 66?7
.
-
Manual of Buddhist Terms and Doctrines (Pali Dictionary)
(
angle
). Alirita 2014-12-21.
- 新村, 出. (1986)
??苑
,
3?a eldono
(
japane
), 岩波書店,
p. 2111
.
-
buddhatva, ????????.
(
angle
). Alirita 2016-01-10.
- Turner, Sir Ralph Lilley.
A Comparative Dictionary of the Indo-Aryan Languages - Buddha 9276; 1962?1985
(
angle
). Oxford University Press. Arkivita el
la originalo
je 2012-07-17. Alirita 2010-02-22.
-
Pali Proper Names Dictionary: Metteyya
(
angle
).
- Williams, Paul; Tribe, Anthony; Wynne, Alexander. (2000)
Buddhist Thought: A Complete Introduction to the Indian Tradition
(
angle
). Routledge.
ISBN 978-0415207003
.
- ?富, 本宏.
Hevajratantraに見られるmantraについて
(
japane
),
p. 55
.