Kronologio
de
antikva Egiptio
|
| Temaj artikoloj
|
Egiptologio
·
Egiptaj dinastioj
·
Egiptoj
Faraono
·
Hieroglifoj
·
Religio
Skribarto
·
Politika administrado
Antikvaj nomoj de Egiptio
|
| Anta?dinastia epoko
|
Dinastia raso
Bau el Pe kaj Ne?en
·
Nakado
·
Ne?en
|
| Arkaika epoko
|
1-a
,
2-a dinastio
Cenej
·
Maat
·
Meni
·
Sere?
|
| Malnova imperio
|
3-a
,
4-a
,
5-a
,
6-a dinastio
Piramidoj
·
Suntemplo
·
Tekstoj de piramidoj
|
| Unua meza periodo
|
7-a
,
8-a
,
9-a
,
10-a
,
11-a dinastio
Libroj de sa?aj konsiloj en la vivon
|
| Meza imperio
|
12-a dinastio
Oazo Fajumo
·
Tekstoj de ?erkoj
|
| Dua meza periodo
|
13-a
,
14-a
,
15-a
,
16-a
,
17-a dinastio
Hatueret
·
Hiksosoj
|
| Nova imperio
|
18-a
,
19-a
,
20-a dinastio
Amarna periodo
·
Amono
·
Atono
Libro de mortintoj
·
Veset
|
| Tria meza periodo
|
21-a
,
22-a
,
23-a
,
24-a
,
25-a dinastio
,
Dia edzino
·
Vesetaj grandpastroj
|
| Malfrua epoko
|
26-a
,
27-a
,
28-a
,
29-a
,
30-a dinastio
2-a persia superregado
Naukratis
·
Mammisi
·
Saja renesanco
|
| Grekia
-
romia epoko
|
Makedonia dinastio
,
Ptolemeidoj
Aegyptus
·
Aleksandrio
·
Demotika kroniko
Hermetismo
·
Manehto
Museion
·
Ptolemea Egiptio
·
Serapis
|
Rilataj artikoloj
Portalo pri Antikva Egiptio
|
|
|
Mapo de Antikva Egiptio kun la ?efaj centrejoj
Piramido de Ra?ef
kaj
Granda sfinkso en Gizo
(proksimume 2500 a. K.)
Antikva Egiptujo
a?
antikva Egiptio
estis longtempa
civilizo
en
norda
-
orienta
Afriko
. ?i koncentri?is la? la meza ?is la malsupra fluo de rivero
Nilo
. La civilizo atingis sian plej grandan amplekson dum la dua jarmilo anta? Kristo; tiu ?i periodo estas markita kiel periodo de
Nova Imperio
. ?i etendi?is de la
Nila delto
norde ?is
?ebel Barkal
apud la kvara nila
katarakto
sude. En diversaj periodoj la antikva Egiptio ensumigis regionojn de suda
Levanto
, la
Orienta Dezerto
kaj la bordon de la
Ru?a Maro
,
Sinajon
kaj la
Okcidentan Dezerton
(kelkaj
oazoj
).
La antikva Egiptio evoluis minimume tri kaj duonon da
miljaroj
. ?io komenci?is per komenca unui?o de ?tatoj en valo de Nilo ?irka? la jaro
3150 a. K.
kaj fini?is en la jaro
31 a. K.
, kiam frua
Romia imperio
subigis
Egiption de ptolemeoj
kiel ?taton. Tamen tio ne estis la unua periodo de fremda superregado. La romia periodo estis atestinto de iompostioma ?an?o en la politika kaj religia vivoj en la valo de Nilo, markanta la finigon de la sendependeco de la civilizacia evoluo.
La civilizo de antikva Egiptio estis fondita sur fajne ekvilibrigita kontrolo de naturaj kaj homaj fontoj, karakterizata en la unua vico per gvidata
akvumado
de la fekunda Nilo, per eluzo de mineraloj de la valo kaj la ?irka?aj
dezertaj
regionoj, frua evoluo de sendependa
sistemo de skribmaniero
kaj
literaturo
, organizado de komunaj taskoj, per komerco kun la ?irka?aj ?tatoj en
nordorienta Afriko
kaj
orienta Mediteraneo
kaj fine per armeaj
ekspedicioj
, kiuj montris la imperian superregadon kaj teritorian superforton al la najbaraj kulturoj. Tiujn ?i aktivecojn subtenis kaj organizis socie-politikaj kaj ekonomikaj
elitoj
, kiuj atingis socian interkonsenton helpe de prilaborita sistemo de
politeisma
religia kredo sub persono de (duon)dia reganto (kutime de viro, sekvanto el la reganta
dinastio
).
Arkeologiaj
pruviloj indikas, ke la evoluinta egipta socio tu?as tre malproksimen ?is pratempo.
Nilo
, ?irka? kiu koncentri?as plimulto de lo?antaro de la lando, estas por la egipta kulturo vivdonanta rivero ekde la tempo, kiam migrantaj ?asistoj-kolektistoj eklo?is la?longe de Nilo dum
plejstoceno
. Spuroj de tiu ?i lo?antaro aperas en formo de artefaktoj kaj rokpentra?oj la?longe de terasoj de Nilo kaj en oazoj.
En tiu ?i periodo komenci?is la egipta
kronologio
, kiu konsistas el jaroj de regado. La konvencia egipta kronologio estas kronologio akceptita dum la
20-a jarcento
, sed ?i enhavas neniajn el signifaj ?an?aj proponoj, kiuj estis dum la tempo anka? faritaj. E? en unusola verko ofte arkeologoj proponos kelke da konvenja datoj a? e? la tutaj kronologioj. Sekve de tio ?i tie povas esti devioj inter ?i tie prezentataj datoj kaj datoj en artikoloj pri unuopaj regantoj. Ofte estas ?i tie anka? kelke da eblaj skriboj de la samaj nomoj.
En la 10-a jarmilo a. K.
kulturo
de muelado de
cerealoj
, vivanta la?longe de Nilo kaj uzanta la plej fruan tipon de
serpsimilaj
akra?oj estis anstata?ita de alia kulturo de
?asistoj
,
fi?kaptistoj
kaj
?asistoj-kolektistoj
uzantaj
?tonilaron
. Pruvoj anka? signas homan lo?adon en sudokcidenta angulo de Egiptio, proksime de
sudanaj
limoj, anta? la jaro 8000 a. K. Klimataj ?an?oj a? troa pa?tado ?irka? la jaro 8000 a. K. komencis sekigi pa?tistajn landojn de Egiptio, fine kreis
Saharon
(proksimume 2500 a. K.), kaj la fruaj triboj nature translo?i?is al Nilo, kie ili evoluigis da?ran
agrikulturan
,
ekonomian
kaj pli centraligitan
socion
. Estas ?i tie anka? aludoj de
pa?tistado
kaj kultivado de
cerealoj
en la orienta Saharo en la 7-a jarmilo a. K.
?is la jaro 6000 a. K. jam en la valo de Nilo aperis organizita agrikulturo kaj konstruado de grandaj konstrua?oj. Tiutempe la egiptoj en la sudokcidenta angulo de Egiptio pelis
brutaron
kaj anka?
konstruis
ampleksajn konstrua?ojn. Jam ?irka? la jaro 4000 a. K. estis uzata
mortero
. Dum tiu ?i periodo da?rigas
anta?dinasta periodo
, kies komenco estas diverse kunigata kun
Nakada
-kulturo. Kelkaj a?toritatoj tamen metas la komencon de la anta?dinastia periodo multe pli anta?e, en
malfruan paleolitikon
.
Inter la jaroj 5500 kaj 3100 a. K., dum la anta?dinastia periodo, kreskis la?longe de Nilo malgrandaj setlejoj. ?is la jaro 3300 a. K., anta? la unua egiptia dinastio, Egiptio estis dividita en du re?landojn, konatajn kiel
Supra Egiptio
(
Ta Shemau
) kaj
Malsupra Egiptio
(
Ta Mehu
). La dividlinio estis tirita proksimume tra regiono de la hodia?a
Kairo
.
La historio de la antikva Egiptio komenci?as per unui?o de egipta ?tato, kiu okazis iam ?irka? la jaro
3150 a. K.
.
Meneso
, kiu unuigis Supran kaj Malsupran Egiptiojn, fari?is la unua re?o -
faraono
. La egiptia kulturo estis rimarkinde stabila kaj dum la periodo preska? tri miloj da jaroj ?i ?an?i?is nur tre malmulte. Tio ensumigas
religion
,
kutimojn
,
arton
,
arkitekturon
kaj
socian
strukturon
.
Malnova kaj Meza imperioj
La Malnovan Imperion (proksimume la 27-a ?is la 22-a jarcento a. K.) fondis reganto
?oser
, kiu kiel la unua lasis konstrui
piramidon
(
kriptoj
a?
tomboj
de
faraonoj
). Komence de tiu ?i periodo Egiptio konkeris
Sinajon
(trovejo de
kupro
kaj
turkiso
) kaj
Nubion
(?i tie estis
oro
,
ligno
kaj besta ha?to). Sed balda? eksplodis sekvantulaj bataloj, kies sekvoj estis fondo de ofivcejo de administranto de Supra Egiptio, kiu devis renovigi la a?toritaton de la reganto sur tiu ?i teritorio. Sed la administrantoj kapablis profiti el sia funkcio, ili edzi?is kun egiptiaj princinoj kaj ilia oficejo fari?is hereda.
La plej signifajn piramidojn havis faraonoj:
La Meza Imperio en la historio de antikva Egiptio ampleksas la epokon de proksimume la jaro
2010
?is
1793 anta? Kristo
. La periodo konsistas de du fazoj: la
11-a dinastio
, kiu regnis de
Tebo
, kaj la
12-a dinastio
, kiu regnis el
Li?t
. Originale ?i tiuj du dinastioj estis konsiderata kiel la tuta Meza Imperio, sed historiistoj nun konsideras la
13-a Dinastio
kiel almena? parte en la Meza Imperio.
La faraonoj de la Meza Imperio restarigis la prosperon kaj stabilecon de la lando, tiel stimuligante relevi?on de arton, literaturon, kaj konstruado de monumentojn.
Ne konfuzu kun
Meza Egiptio
La faraonoj de la Nova Imperio establis periodon de senprecedenca prospero sekurigante iliajn landlimojn kaj plifortigante diplomatiajn ligojn kun iliaj najbaroj. Militistaj kampanjoj batalitaj sub
Tutmoso la 1-a
kaj lia nepo
Tutmoso la 3-a
etendis la influon de la re?lando en
Sirio
kaj
Nubio
, firmigante lojalecojn kaj malfermante aliron al kritikaj importa?oj kiel bronzo kaj ligno. La faraonoj de la Nova Imperio komencis grandskalan konstruadon oma?ante la dion
Amon-Reo
, kies kreskanta sekto estis bazita en
Karnak
. Ili anka? konstruita monumentojn glori iliajn proprajn atingojn, amba? verja kaj imagitaj. La virina faraono
Hat?epsut
propagandis por aserti la tronon. ?ia sukcesa regno estis distingita de komercaj ekspedicioj al
Punt
, eleganta funebra templo, kolosa paro de obeliskoj kaj kapelo ?e Karnak. Malgra? ?iaj atingoj,
Tutmoso la 3-a
, la adoptita filo kaj nevo de Hat?epsut, provis forvi?i ?ian hereda?on dum la fino de ?ia regno, eble por ven?i uzurpado de lia trono.
Tutan?amono
estas unu el plej konataj faraonoj de Egiptio.
?irka? 1350 a.K., la stabileco de la Nova Imperio estis minacita kiam
Amenhotep la 4-a
akiris la tronon kaj starigis serion da radikalaj kaj ?aosaj reformoj. ?an?ante lian nomon al
A?naton
, li subtenis la anta?e ne bone konata sun-dio
Atono
kiel la supera dio, subpremis la adoradon de aliaj dioj, kaj atakita la potencon de la pre?istan establon. Movante la ?efurbon al la nova urbo A?naton (moderne
Amarna
),
A?naton
ignoris fremdajn aferojn kaj entuziasme subtenis la novan religion kaj artan stilon. Post lia morto, la sekto de la Atono estis rapide malestablis, kaj la postaj faraonoj
Tutan?amono
,
Aje
, kaj
Horemhebo
forvi?is ?iom mencion de la herezo de A?naton, nun konata kiel la
A?natona Periodo
.
La 18-a Dinastio finis kiam ?ia lasta tri re?oj ? Tutan?amono, Aje, kaj Horemhebo ? ?iuj mortis sen heredulo. Ramseso la 2-a, anka? konata kiel Ramseso la Granda, entroni?is ?irka? 1279 a.K. 18-jara?e kaj konstruis pli da templojn, starigis pli da statuojn kaj obeliskojn, kaj faris pli da infanojn ol iu ajn alia faraono en historio. A?daca militista gvidanto, Ramseso la 2-a gvidis lian armeon kontra? la
Hititoj
en la
Batalo apud Kade?
kaj, post batalante sen decido, finfine konsentis al la unue registrita paco-traktato ?irka? 1258 a.K.. La ri?eco de Egiptio, tamen, faris ?in kiel tentantan celon por invado, precipe de la Libjanoj kaj aliaj popoloj ?irka? la Mediteraneo. Komence, la militistaro kapablis forbatali ?i tiujn invadojn, sed Egiptio poste perdis kontrolon de Sirio kaj Palestino. La efiko de eksteraj minacoj estis pliseverigita de internaj problemoj kiel korupto, tombo-rabado, kaj civila perterbo. La altaj religiuloj ?e la templo de Amon-Reo en
Tebo
amasigis vastajn pecojn da tero kaj trezoro, kaj ilia kreskanta potenco frakasis la imperion dum la Tria Meza Periodo.
18 m altaj grejsaj statuoj de
Amenhotep la 3-a
borderantaj enirejon en lian postmortan templon en okcidenta
Tebo
- fare de grekaj voja?isto en
antikvo
erare identigitaj kiel
kolosoj de Memnono
La lagidaj re?oj de Egiptio tre uzis tiun nomon, pro kio oni kromnomas la dinastion mem
ptolemeoj
.
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo
Aegyptus
.
En la jaro
30 a. K.
A?gusto Cezaro
konkeris Egiption kaj Egiptio fari?as provinco de
Antikva Romio
.
Por administraj celoj la antikva Egiptio estis dividita en
nom
-ojn
(el la greka vorto
nomos
- regiono; en la antikva egipta lingvo ili estis nomataj
sepat
). La dividon en nomojn ni povas spuri reen ?is la anta?dinastia periodo (anta? la jaro 3100 a. K.), kiam la nomoj estis origine a?tonomaj urbaj ?tatoj. La nomoj restis la samaj dum pli ol tri miljaroj. Kiel la regionoj de la unuopaj nomoj tiel ilia vico de numerado restis rimarkinde stabilaj. En la sistemo, kiu eltenis dum plimulto de la historio de la faraona Egiptio, la lando estis dividita en 42 nomojn: Malsupra Egiptio ensumigis 20 nomojn, dume Supra Egiptio estis dividita en 22.
?iu nomo estis gvidata de
nomarko
, regiona administranto, kiu estis frunte de regiona oficejo. La funkcio de nomarko estis en fruaj komencoj de la centraligita Egiptio funkcio donata fare de faraono, tamen ilia potenco kreskis kiam ili akiris heredecon de sia oficejo. Fine ili akiris tian potencon, ke ili ka?zis falon de Malnova imperio kaj komencon de la unua intertempa periodo, en kiu la re?o havis preska? nenian potencon kaj la lando estis fakte diserigita en malgrandajn ?tatetojn. E? kiam la nomarkoj konservis la heredecon de sia oficejo post renovigo de la centra potenco, la faraono havis sen?ese eblecon revoki la nuntempan nomarkon, a? e? senigi la tutan familion de tiu ?i privilegio kaj nomi tute novan nomarkon.
La registaro de antikva Egiptio montris al siaj homoj kelke da diferencaj
impostoj
. ?ar dum tiu ?i tempa periodo estis en Egiptio nenia konata formo de
valuto
, la impostoj estis pagataj "en naturalioj" (per produktoj a? per laboro).
Veziro
(en la antikva egipta lingvo:
tjaty
) kontrolis la impostsistemon de ?tataj oficejoj. La oficejoj devis ?iutage informi pri kvanto de alireblaj rezervoj kaj kiom estis atendata en estontecon. La impostoj estis pagataj depende de metio de la persono. La proprumantoj de grundo pagis la impostojn en
grajno
kaj alia produkto kulturita sur iliaj parceloj. ?asistoj kaj fi?kaptistoj pagis la impostojn en ?asa?oj el la
riveroj
,
mar?oj
kaj
dezerto
. Unu persono el ?iu hejmo devis pagi
laboron
a? laborimposton per tio, ke ?i laboris ?iujare kelke da semajnoj en publikaj laboroj, kiel fosado de kanaloj a? minado. Sed pli ri?a
nobelaro
povis lui malpli ri?an homon, por ke tiu plenumu lian laborimposton.
La gedioj
Oziriso
,
Anubo
, kaj
Horuso
.
La antikvaj egiptoj konfesis
politeisman
religion, do religion enhavanta multe da
diaroj
. Tiu ?i religio ekzistis en multaj aspektoj, kiuj komune kunekzistis en la sama tempo en diversaj lokoj de la lando. Sed malgra? tio plimulto de
Panteono
estis komuna por la tuta Egiptio, e? kiam roloj de kelkaj dioj/diinoj povis en la funkciado de la mondo, depende al la regiono, pli-malpli diferenci?i. Ekzistis kelke da diferencaj mitoj pri la esti?o de la mondo, kie frunte de ?iu el ili staris alia diaro.
Sed malgra? tio pluraj aspektoj de tiu ?i religio (e? spite al ties variableco) estis komunaj por la tuta Egiptio kaj tial ni parolas sen?ese pri la egiptia religio, malgra?e ke samtempe (depende de la loko) ekzistis apud si ties diversaj analogioj.
Signifan rolon en
egiptia mitologio
rolis
postmorta vivo
. Signifaj personoj (
faraonoj
,
pastroj
, altaj oficistoj) estis
mumiigitaj
kaj metitaj en kriptojn, komune kun granda ri?eco (ekzemple trezoro de
Tutan?amon
). Pri tio, ?u la konkreta persono iros en
Regnon de mortintoj
, decidis la t.n.
ju?o de
Oziriso
. En la mala kazo la spiriton a? la koron (dependas de versio de la mito) englutis
Amemait
(=granda vorulo), la demono kun kapo de
krokodilo
, korpo de
leono
kaj pugo de
hipopotamo
. Kio por la menciito signifis definitivan morton kaj nenian postmortan vivon.
Plua afero, kiu tre influis la vivon de la egiptoj kaj kiu estis parto de la religio, estas
maat
. Tiu ?i nocio estis unu el la bazaj ?tonoj (ne nur) de religia pensado de la antikvaj egiptoj - ties konservado devis certigi stabilecon de la mondo kaj ties regulan funkciadon. Pri ties funkciado parolas anka? fakto, ke e? la
faraono
, kiu estis en certa senco mem komprenata kiel dia (do el la reguloj de la homa mondo elprenita) esta?o, estis subigita al tiu ?i principo kaj lia ?efa tasko estis porti respondecon pri respektado de
maat
. En la antikva-egiptia religio tiun ?i proincipon prezentis
diino
Maat
, kiu estis diino de vero kaj enkorpigo de la ordeno.
La vorto
maat
mem estas por sia komplekseco nur tre komplike tradukebla kaj ?i kunigas en si nociojn kiel
"vero"
,
"harmonio"
kaj
"stabileco"
a? simple
"regula konduto"
. ?i reprezentas ?ion ?i, kio estas ?usta kaj necesa por regula irado de la aferoj. Tio estas univerzala ne?an?i?ema kosma ordeno ensumiganta la mondon de homoj kaj la mondon de dioj kaj iliajn reciprokan ne nur unui?on, sed anka? dependon. Per la esprimo
maat
en la mondo de dioj estas precipe mitoj kaj legendoj, en la mondo homa tio estas sociaj reguloj kaj persona homa moralo. Sekve de tio en la egiptia koncepto la respektado de la moralaj reguloj en unun kunflui?is kun subtenado kaj konservado de la kosma ordeno, ilia nekonservado male povis gvidi al ties rompo. Pro detrui?o de
maat
okazus pereo de la mondo kaj venko de ?aoso (egipte
isfet
).
La religio mem trapasis dum la miloj da jaroj de sia ekzistado anka? tra certa evoluo. Dum regado de re?oj de la kvara dinastio venis en la ?tatan religion (tiu aspekto de la religio konfesata de la re?a kortego) sur la plej altan postenon la suna dio
Reo
. En la sama aspekto fari?is parto de la re?a titolaro frazo "
sa-Re
",
filo de Reo
. Kiam pli poste (fine de la dua intertempa periodo) okazis renovigo de la unui?inta egiptia ?tato kaj ellandigo de hiksonaj regantoj, oni diris, ke la faraono kaj liaj armeo kapablis tion, ?ar ili estis ?irmataj de
veseta
dio
Amono
, kiu en
Nova imperio
venis sur supron de ?tat panteono. Sed ?ar ?i tie estis konkurenco en la aspekto de dio Reo, fine okazis en tiu ?i koncepto ilia unui?o: Amono-Reo. Sed la devenaj aspektoj de la dioj mem ne pereis kaj Amono-Reo, skribata anka? kiel Amonra, fari?is nova diaro.
En la tria intertempa periodo, en malfrua periodo kaj ?efe poste en ptolemea periodo Egiptio estis sub forta greka influo (la t.n.
helenigo
), kiu projekciis sin anka? en la religion. Dum ptolemaioj en la egipta panteono aperas dio
Serapis
, kiel edzo de
Izisa
, kio estas diaro kuniganta en si aspektojn de greka dio
Ze?so
kaj egiptia
Oziriso
. Sed la helena influo al la kulturo kaj la religio estis la plej forta en
Aleksandrio
kaj ju pli sude en Egiptio, des pli en malpli granda mezuro la helenigo montri?is.
Amono-Rao
- Amono
- dio de nevidebla spiro de bloveto, unu el ok devenaj dioj de Hermopolo, li senigas sen medikamentoj okulajn malsanojn, li estas bildigata en aspekto de homo kovrita de
egipta krono
kun du plumoj
- Anubo
(greke Anubis) - dio de morto, ?i?erono tra postmortejo kaj ties gardanto
- Bastet
- diino de hejmo, ?i personigis ?ojon kaj gajecon, tiu, kiu devenas el urbo
Bast
, bildigatta en aspekto de
kato
- Duamutef
,
Hapi
,
Imset
kaj
Kebehsenuf
- sepulta diaro, la kvar filoj de Horuso
- Geb
- patro de
Tero
, la plej konatan sanktejon li havis en
Ono
- Hapi (dio de Nilo)
- dio de la
Nilo
- Hatoro
- diino de Okcidento, ?La unua el ?iuj bovinoj“, bildigata kiel virino kun bovinaj oreloj kaj kornoj, iam ?i havas inter la kornoj sundiskon
- Horuso
- dio de firmamento, filo de Oziriso, ?irmanta Nilon kaj Malsupran Egiption, bildigata kiel falko a? viro kun falka kapo
- ?entiimentiu
- unu el dioj de mortintoj
- ?num
- dio de la
fekundeco
, li estas bildigita en aspekto de
vir?afo
- ?onsu
- dio, kiu senigas de demonoj
- Izisa
(greke Isis) - fratino de Oziriso
- Maat
- diino de vero kaj enkorpigo de kosmaj reguloj
- Mino (dio)
- li faciligas al malsanuloj kaj tenas vivuloj ?e la vivo
- Montu
- dio de milito, bildigita kun
falka
kapo
- Mut (diino)
- enkorpigo de patrineco, edzino de Amono, en Tebo diino de milito, bildigata kun leona kapo
- Ne?bet
- protektinta dio pri naski?o kaj milito, bildigita en aspekto de blanka
vulturo
- Nut
- patrino de Firmamento, ?ia nomo signifas Nokto, ?i estas simbolo de renaski?o
- Onuriso
- dio de milito, precipe en
Abidoso
kaj
Taniso
- Oziriso
(iam anka? Usirev, greke Osiris) - reganto de
subterejo
, dio de ordeno en la naturo, bildigata en aspekto de mumio kun brasika viza?o, sur la kapo li havis
kronon
Atef (supraegiptia krono kun du ?trucaj plumoj) kaj en la mano li tenis insignojn de la potenco
- Ptaho
- dio-fondinto, kreinto, patrona dio de laboristoj, nubkapa dio, pli poste li unui?is kun Sokratis, apartenas al li sankta ta?ro Hapi
- Reo
- dio de suno, enkorpigo de lumo, la plej granda reganto, kreinto
- Se?meta
- diino de bataloj, ?i kapablis kra?i kontra? malamiko fajron, adorata ?efe en
Memfiso
, ?i anka? portis
leoninan
kapon
- Serapis
- patrono de egiptia Aleksandrio kaj la tuta ptolemea imperio, diaro ensumiganta en si aspektojn de greka Ze?so kaj egiptia Oziriso
- Se?at
- filino de
Thovt
, diino de skribo kaj patronino de skribistoj
- Sobek
- patrono de armeo, bildigata kun
krokodila
kapo
- Setho
- ?irmanto de Supra Egiptio, bildigata kun kapo de besto, kiu a? pereis a? estas nur mita
- ?uo
- dio de
aero
(iam de seka aero)
- Tefnut
- diino de matena
roso
(iam de humida aero)
- Thot
- dio de luno, matematikisto kaj skribisto inter la dioj, la potenca dio, kiu tenas super kuracistoj ?irman manon, li devenas el nila delto, bildigata en aspekto de
ibiso
- Ua?et
(Uto) - ?irma diino de Malsupra Egiptio, adorata en aspekto de
kobro
.
Teksto el ptolemea tempo je la templo Kom Ombo.
La egiptoj uzis
hieroglifojn
, sed tiun ?i skribsistemon priregis sole kleraj personoj - pastroj kaj skribistoj. La hieroglifan skribsistemon solvis en la
18-a
kaj la
19-a jarcento
?an?o
Jean-Francois Champollion
, danke al trovo de
Rozeta ?tono
. Ili skribis sole sur
papiruso
, ?ar tiam ili ankora? ne konis paperon. Hieroglifoj estis skribataj de maldekstre dekstren, dekstre maldekstren a? desupre suben. La orientado de la teksto estis difinebla la? la orientado de certaj signoj.
La hieroglifa skribsistemo
ne estas
skribsistemo bilda, e? kiam ?i sendube esti?is el ?i. ?enerale la signoj de tiu ?i skribsistemo eblas dividi?i en tri bazajn grupojn:
Ideogramoj
Tiuj ?i signoj retenis al si sian devenaj aspekton, do unu signo egalas al unu vorto. Tio estas ligilo al radikoj de tiu ?i skribsistemo, kiu aperis dum la tuta tempo de ties ekzistado kaj neniam ili malaperis.
Fonogramoj
estas signoj, kiuj jam havas fonetikan valoron kaj ili prezentas a? vokalon a? grupon de vokaloj. Tiuj ?i signoj eblas plu dividi al unusilabaj (unu vokalo a? silabo), dusilabaj kaj ekzistas e? trisilabaj.
Determinativoj
Tiu ?i lasta signaro estas proporcie specifa. Tiuj ?i signoj malgra?e ke havis nenian fonetikan valoron, malgra? tio ili povis influi e? prononcadon. Sed la determinativoj estas nek interpunkcio nek diakritiko kaj en nia skribsistemo ekzistas por ili nenia ekvivalento. Tiuj ?i signoj plenumis pliprecizigan funkcion por kazo, ke du vortoj estis skribataj per la sama maniero. La determinativo, kiel la lasta signo de la vorto, poste pliprecizigis ties signifon.
Kelkokaze ?i povis influi anka? prononcadon. La egipta lingvo nome, kiel plimulto de lingvoj el tiu regiono, en sia skriba aspekto kaptis sole konsonantojn. La vokaloj estis kaptitaj sole malofte kaj plimulto el ili havis e? ne sian skriban ekvivalenton, do la determinativo povis danke al tiu ?i eco de la hieroglifa skribsistemo influi anka? la prononcadon.
Sed la limoj de unuopaj grupoj estas neniel precize limigitaj kaj unu signo plurfoje povis en diversaj situacioj servi kiel
fonogramo
kaj alifoje denove kiel
ideogramo
.
La Templo de
Iziso
?e
Philae
, kun
pilonoj
kaj interna korto dekstre kaj interna konstrua?o maldekstre
Arto disvolvi?is en Antikva Egiptio, el proksimume
Neolitiko
(5300-4000 a.K.) tra la diversaj periodoj, imperioj kaj dinastioj al la epoko de grek-romia dominado (332-30 a.K.). Kiel ?e aliaj artepokoj, la egipta arto povas esti dividita en:
Menciindas
piramidoj
,
obeliskoj
,
dromoj
,
mastaboj
,
sfinksoj
kaj kolosa?oj.
[1]
La
Egiptaj temploj
estas krom la piramidoj la ?efaj interesa?oj por historiistoj kaj altiro por turistoj kaj aliaj vizitantoj.
En la pasinteco ?tatoj a? teritorioj, sur kiu la ?tatoj trovi?adis, havadis iom diferencajn nomojn, ol kiuj ili havas hodia?. Kaj ju pli malproksima la pasinteco, des pli abisma ?ajnas esti la diferenco inter la nuntempa kaj tiama nomo de la donita teritorio. Anka? Egiptio ne estas en tio escepto.
La vorto Egiptio havas siajn radikojn en la egipta, sed devene tio havis kun la nomo de tiu ?i lando nenion komunan. Devene nome temis pri pri la markigo templa komplekso de
Ptah
en urbo
Menofer
(greke Μεμφι?,
Memfis
-
Memfiso
), kiu estis nomata "
Palaco de Ptah
Ka
", kio en la egipta oni diros "
hat ka ptah
". Sed el tiu ?i nomo dum la jarcentoj fari?is per iompostioma evoluo de mallongigado, kiu povis prononci proksimume "
hykupta
" kaj en tiu ?i aspekto de tiu ?i nomo renkonti?is
grekoj
.
Tiuj tute akomodi?is al sia lingvo kaj komencis uzi ?in por marki la tutan landon kaj e? ili havis al tio anka? miton, en kiu tiu nomo estas propre la nomo de la unua egiptia re?o, la? kiu nomi?as la tuta lando. Tiu ?i fare de grekoj misprononcita nomo sonis
AIΓYΠTOΣ
(Aigyptos). Kiam kun tiu ?i nomo por Egiptio renkonti?is romianoj, ili transprenis ?in kaj akomodis ?in denove al sia lingvo kaj tiel esti?is
ÆGYPTVS
(Egyptus), el kio estas poste derivita la hodia?a nomo.
La
?ardenoj de la antikva Egiptio
ver?ajne esti?is komence kiel simplaj frukto?ardenoj kaj legom?ardenoj, irigaciitaj per akvo de la Nilo. Iom post iom kiam la lando i?is pli ri?a, ili evoluis al plezur?ardenoj kun floroj, lagetoj kaj valoj de fruktarboj kaj ombroarboj. Temploj, palacoj kaj privataj lo?ejoj havis siajn proprajn ?ardenojn kaj modeloj de ?ardenoj foje estis metitaj en tombojn tiel iliaj posedantoj povis ?ui ilin en sia postvivo.
(?iuj datoj estas proksimumaj)
- 35-a jarcento a.K.
:
Senet
, la plej malnova (konfirmita)
tabulludo
en la mondo
- 35-a jarcento a.K.
:
Fajenco
, la plej malnova konata vazaro en la mondo
- 33-a jarcento a.K.
:
Bronzaj
laboroj (vidu
bronzepoko
)
- 32-a jarcento a.K.
:
Egiptiaj hieroglifoj
plene evoluigitaj
- 32-a jarcento a.K.
:
Paleto de Narmer
, la plej malnova konata historia dokumento en la mondo
- 31-a jarcento a.K.
:
Dekuma sistemo
, la plej malnova (konfirmita) uzo en la mondo
- 31-a jarcento a.K.
:
Vinkeloj
, la plej malnovaj en la mondo
- 31-a jarcento a.K.
: Konstruado de ?ipoj en
Abidozo
- 30-a jarcento a.K.
:
Eksporto
el regionoj de
Nilo
?is
Kanaano
kaj
Levanto
:
vino
- 30-a jarcento a.K.
:
Kupraj
instala?laboroj
- 30-a jarcento a.K.
:
Papiruso
, la plej malnova konata
papero
en la mondo
- 30-a jarcento a.K.
:
Medicinaj
institutoj
- 29-a jarcento a.K.
: ebla
?talo
:
fero
enhavanta
karbonon
- 27-a jarcento a.K.
:
Kirurgio
, la plej malnova konata en la mondo
- 27-a jarcento a.K.
: Preciza
termezurado
- 27-a jarcento a.K.
:
Unusilabaj signoj
, kreantaj bazon por la plej malnova konata
alfabeto
en la mondo
- 26-a jarcento a.K.
:
Granda sfinkso en Gizo
, ?is nun la plej granda
statuo
hakita el unu ?tono en la mondo
- 26-a jarcento a.K.
-
25-a jarcento a.K.
:
Transporta
ekspedicio:
Re?o Snofru
kaj
faraono Sahure
- 26-a jarcento a.K.
: ?ipa transporto, ?tonaj blokoj por
piramidoj
- 26-a jarcento a.K.
:
Piramido de ?oser
, la plej malnova konata ?tona konstrua?o de granda mezuro en la mondo
- 26-a jarcento a.K.
:
Piramido de Menkaure
kaj
Ru?a piramido
, la plej malnova konata laboro el
granito
en la mondo
- 26-a jarcento a.K.
:
Ru?a piramido
, la plej malnova "?usta" glatmura piramido
- 26-a jarcento a.K.
:
Granda piramido en Gizo
, la plej alta konstrua?o ?is la jaro
1300
- 25-a jarcento a.K.
:
Abelbredado
- 24-a jarcento a.K.
: Astronomia
kalendaro
, uzata e? en
mezepoko
pro ties
matematika
reguleco
- 22-a jarcento a.K.
:
Biero
- 19-a jarcento a.K.
: Ebla
kanalo inter Nilo kaj Ru?a maro
(la 12-a dinastio)
- 18-a jarcento a.K.
:
Alfabeto
, la plej malnova konata en la mondo
- 18-a jarcento a.K.
:
Moskva papiruso
, ?enerala formulo por kalkulo de volumeno de
hakita piramido
- 17-a jarcento a.K.
:
Matematika papiruso de Rhind
:
geometrio
,
goniometriaj funkcioj
, algebraj
ekvacioj
,
aritmetika sukcedo
,
geometria sukcedo
- 16-a jarcento a.K.
:
Papiruso de Edwin Smithe
, spuroj de medicina tradicio reen ?is la
30-a jarcento a.K.
- 16-a jarcento a.K.
:
Papiruso de Eber
, tradicia
empirismo
; la plej malnova konata dokumento priskribanta
tumoron
en la mondo
- 15-a jarcento a.K.
:
Vitrofarado
, la plej malnova konata en la mondo
- 13-a jarcento a.K.
:
Berlina papiruso
, la 19-a dinastio - la 2-a ordo de algebraj ekvacioj
- 13-a jarcento a.K.
:
Packontrakto
, la plej malnova en la mondo (vidu
Ramseso la 2-a
)
- 12-a jarcento a.K.
: Turina papiruso, la plej malnova konata
geologia
kaj
topografia
mapo en la mondo
- 10-a jarcento a.K.
: Dum
mumiigo
estis uzata
gudro
- 5-a jarcento a.K.
-
4-a jarcento a.K.
(a? eble pli frue): batalludoj
petteia
kaj
seega
; eblaj anta?uloj de
?akludo
En la kvina kanto de la verko de
Abel Montagut
nome
Poemo de Utnoa
okazas asembleo de la Gobanoj (eksterteranoj). Tie oni akceptas, ke oni plikura?igu la malfortigitan Utnoan (nome la ?efrolulo
Noa
) pere de la drogo
ano?do
. Inna malsupreniras kaj liveras ?in al Noa. Je ties efiko aperas anta? li la poeto
Valmikio
kiu montras al li la enormajn atingojn de la estonta homaro, se li sukcesas savi ?in, nome, en Azio, el
?ina Murego
al insulo
Srilanko
. Poste aperas la japana pentristo
Hokusajo
kiu siavice montras aliajn mirinda?on el
Azio
. Kaj poste venas la vico de
Fidiaso
, kiu montras mirinda?ojn el suda kaj centra
E?ropo
kaj la venonta ?i?erono estas
Maria Sklodovska
, kiu montris al Utnoa la mirinda?ojn de centra kaj orienta
E?ropo
. La venonta ?i?erono estas
Akenatono
kiu montras interesa?ojn el
Afriko
dekomence el Egiptujo:
|
 | ?
- Jam ili pluvoja?as kaj fluge venas Afrikon,
- super Egipta grundo, la piramide roklarma.
- -Jen kun lumturo luksa l'Aleksandria haveno,
- impona konstrua?o sur la insulo Faroso,
- ?e urbo kun skribrula biblioteko fiera,
- kien pilgrime venos la scienculoj el ajna
- mondregiono por ?iubran?aj studoj erudaj.
- Balda? ili al?vebas al la sabloza
Gizeo
.
- Inter kolonaj temploj, jen piramido Keopsa,
- tiuj de Mikerinos kaj diokulta Kefreno,
- brilantaj sub sunhelo per kalko?tona kovra?o,
- kaj la arkana
Sfinkso
, alrigardanta nenien,
- sa?ulo leonkorpa, nura kreanto de morga?.
- Ili voja?as suden al centpordega Teb-urbo.
- -Jen la Amona Templo de l'Suvereno nublo?a,
- kien la homoj pa?as la? longa sfinksavenuo
- el tiu de
Luksoro
; piemaj artokrea?oj
- kun hieratikaj skulptoj, surmuraj pentroj okrecaj.
- Amba? plu ?vebas cele al alta-Nila
Meroe
,
- ?efurbo de l'
Ku?regno
, kun multlegenda palaco.
- -Jen la granitaj temploj, sunhomoj korpe lanhavaj,
- la?vicaj piramidoj, kiuj sagmontre levi?as,
- eternaj atestantoj pri postmorteco vivloga.
[2]
”
|
|
- Franz-Joseph Geidel per kvarpa?a artikolo priskribas diversajn malbonajn okaza?ojn kiuj okazis rilate al la malkovro de la tombo de
faraono
Tutan?amono
; krome li aldonas komentojn pri surprizaj scipovoj de antikvaj popoloj, rilate al pluraj el la konstrua?oj de Antikva Egiptio, ?efe pri
piramidoj
.
[3]
- ↑
Francisko Azorin
, arkitekto,
Universala Terminologio de la Arkitekturo
(arkeologio, arto, konstruo k. metio), Presejo Chulilla y Angel, Madrido, 1932, pa?o 63.
- ↑
Abel Montagut
,
Poemo de Utnoa
. Pro Esperanto. Vieno, 1993.
ISBN 3-85182-007-X
. 225 p., p. 121-122.
- ↑
Franz-Joseph Geidel,
La malbeno de la faraono
,
Kontakto
, nº 307, januaro 2022, pp. 6-9.
