Teritoriaj ?an?oj inter malsamaj dinastioj en la historio de ?inio.
La
baseno de la Flava Rivero
estas lulilo de la
?ina nacio
kaj en suda
Shanxi-provinco
, kie kuni?as la meza kaj malsupra partoj de la
Flava Rivero
, estis sala
lago
kun perimetro de 60 km, kiun oni nomis
Salproduktejo Oriente de la Flava Rivero
. Proksime de la lago oni malkovris resta?ojn kun historio de 1.8 milionoj da jaroj, 600 mil jaroj kaj 5000-3000 jaroj respektive. La besta osto bruligita anta? 1.8 milionoj da jaroj estas plej frua atesto pri fajrouzado de la homoj.
Huangdi
estas rigardata kiel prapatro de la
?ina nacio
. Li estis
tribestro
en la lasta periodo de la primitiva socio. Legendo diras, ke li gvidis akran batalon kontra? la suda
tribo
gvidata de
Chiyou
. Fine Chiyou estis senkapigita kaj lia sango transformi?is en salakvon de la lago. Hodia? sude de la lago ankora? estas vila?o kun la nomo Chiyou. La unuan de la kvara monato ?iujare la?
?ina lun-kalendaro
?iuj vila?anoj pendigas soforajn frondojn sur sia pardo, dum membroj de aliaj vila?oj pendigas gledi?iajn frondojn anta? sia domo. La kutimo devenis de antikva legendo: Post morto de Chiyou fantomoj tumultis ?e la lago kaj estis mortigitaj de iu generalo. Tiam la soldatoj de Chiyou estis kovritaj per soforaj frondoj, dum iliaj rivaloj per ta gledi?iaj.
Arkeologoj
multe interesi?as pri la ka?zo de la batalo. Jam de antikve en suda
?inio
estas varmete kaj abundas pluvo. Tie la tero estas fekunda, riveroj multaj, arboj kaj herboj prosperaj, kaj la naturaj fontoj de man?a?oj multe pli abundaj ol tiuj ?e la supre menciita lago, sed kial Chiyou avidis la mezan kaj malsupran basenojn de la Flava Rivero? Pluraj erudiciuloj konjektis, ke li sin trudis norden por rabi salon. Tio kompreneble indignigis ?iujn tribojn ?irka? la sala lago. Ili do kune batalis kontra? Chiyou, elektinte Huangdi, kiu rajtis disponi je la lago, kiel estron de la alianca armeo. Anka? la posteuloj de Huangdi, nome,
Yao
,
Shun
kaj
Yu
, starigis sian ?efurbon en loko distanca de la sala lago je 20?140 km.
En ?inio estis eltrovitaj la ostoj de
Pekina Homo
, specimeno de
Homo erectus
, kiu lo?is en nuna anta?urbo de Pekino anta? 450.000 jaroj. Li havis
cerbon
malgrandan, tamen li scipovis fari fajron kaj ilojn el ?tono. Li povas iri sur du piedoj, sed ne povis paroli, kaj ne enterigis siajn mortintojn (do ne havis religion). La nuna ?ina popolo similas al li la? rasa aspekto.
La
prahistoria ejo de Beifudi
proksime al Yixian en la provinco
Hebejo
, en ?inujo, enhavas resta?ojn de kulturo samtempa kun la
Cishan
- kaj
Xinglongwa
- kulturoj de ?irka?e 7000?8000 a.K., nov?tonepokaj kulturoj oriente de la
Taihang-montaro
. Tio plenigas arkeologian mankon inter la du Nord?inaj kulturoj. La totala elkavigita areo estas pli ol 1,200 kvadrataj metroj kaj la kolekto de nov?tonepokaj trova?oj ?e la ejo konsistas je du fazoj.
[1]
Vila?oj
aperis ?irka? la
Flava Rivero
(Huang He) en norda ?inio
kaj homoj plantis
milion
kaj havis
porkojn, kaprojn
kaj
hundojn
. Ni nomas ilin la
Tangshao
. Iliaj lingvo,
religio kaj belarto estas la
radikoj de ?ina
kulturo
.
Nun aperis en ?inio la
osta plugilo, silko, skribo
kaj
sojfaboj
plantitaj.
Nun aperis en ?inio la
teo
,
akupunkturo
, inka skribilo,
seruroj, oran?oj
kaj
astronomio
je alta nivelo (en
-2136
du korteganaj astronomoj estis mortigitaj, ?ar ili ne
anta?diris
eklipson
). En
-2799
komenci?is la
?ina kalendaro
.
En ?inio aperis
trumpetoj, persikoj, ?aroj, mono, ombreloj
kaj
potilo
. Astronomo observis novajn stelojn.
La (legenda?)
dinastio Shang
regis ?inion
inter -1500
kaj -1000
.
Bronzarto
atingis altan nivelon. La
tiama bildskribado similas al posta ?ina skribado.
En
-1800, urboj
aperis en ?inio kaj do rangita
socio
.
En la ?ina historio estis praktikataj diversaj politikoj pri
salo
, iuj el ili favoris la landon kaj aliaj malutilis al ?i. La politiko praktikata de
Qi-regno
en la periodo de
Printempo kaj A?tuno
(
770
-
476
a.K.) ja estis pozitiva.
Guan Zhong
estis grava politikisto de
Qi-regno
. Li bone sciis ekonomikon. Li opiniis, ke oni avidas profitojn kaj evitas dan?erojn, kio estas tre komprenebla por la homoj. Guan diris, ke komercistoj senlace klopodas tagnokte ?uste por profito, tial la regantoj devas fari ion por gajni profiton, potencigi la landon kaj ri?igi la popolon.
Foje
Xiao Bai
, suvereno de Qi-regno, diris al Guan Zhong, ke li volas imposti domojn, arbojn, brutojn, kampojn kaj lo?antojn por pliigi la financon de 1a registaro. Guan Zhong malaprobis tion, dirante, ke tio signifas devigi la popolon malkonstrui domojn, forhaki arbarojn, bu?i brutojn kaj forlasi kampojn, sekve de tio, ili malproksimi?os de la regnestro, sed Qi, kiel regno montoza kaj ?emara, devas ?asi la profitojn de montoj kaj maroj kaj plej grave estas monopoligi vendon de salo, ?ar salo estas same grava kiel
rizo
al la popolanoj, kaj tia politiko estas akceptebla de ili. Guan Zhong opiniis, ke en la terkultura sezono la registaro devas malpermesi al la lo?antoj fari salon, tiam la ?tato entreprenu salfaradon kaj kolektu salon, kaj kiam alti?os la prezo, ?i vendos ?in al aliaj landoj por granda profito.
La regnestro akceptis la proponon de Guan Zhong, establis administracion pri sala farado kaj transportado en salfrejo kaj publikigis politikon pri salo. De tiam la financaj statoj de la regno fari?is pli kaj pli bonaj, la lo?antoj estis ne plu ?enataj de impostoj kaj regnestro Xiao Bai fari?is la unua regnestro venkinta en la batalo por hegemonio en la periodo de Printempo kaj A?tuno.
La ?ina civilacio ankora? lo?as en la nordo la?longe de la Flava Rivero, kie ?i naski?is.
La
dinastio Zhou
(?ine:
周朝
;
pinyin
:
Zh?u Chao
;
[t?o? t?????]
) regis de
-1027
?is, nominale,
-256
(a?
-1029
?is
-258
[2]
), sed perdis efektivan potencon en
-722
.
La
Zhou-dinastio
uzis
fe?dan sistemon
donante potencon al lokaj nobeloj kaj fidante je ilia lojaleco por kontroli ?ian grandan teritorion.
[2]
Rezulte, la ?ina registaro dum tiu tempo estis malcentra kaj malforta kaj ofte malmulton la imperiestro povis fari por solvi naciajn aferojn. Tamen, la registaro estis kapabla reteni ?ian pozicion per la kreo de la
Mandato de la ?ielo
, kiu povis establi re?on kiel die elektitan por regi. La Zhou cetere malinstigis la
homan oferon
de la anta?aj epokoj kaj unuigis la
?inan lingvon.
Fine, la Zhou-registaro instigis setlantojn movi en la
Jangzian
valon, tiel kreante la ?inan Mezan Re?landon.
Kiam la re?a dinastio perdis potencon, ?aosa epoko de milito post milito sekvis, dum kiu nacietoj kunbatalis. Sed ?i tiu epoko ? la epoko de
Printempo kaj A?tuno
(
-722
al
-421
) kaj de la
Landoj Militantaj
(
-403
al
-222
) -- estis tre fekunda en penso,
literaturo
kaj
tekniko
: ?i tiu estas la epoko de
Laozio
,
Konfuceo
kaj
Sunzio
, kiam la klasikaj verkoj de la ?ina kulturo estis verkitaj, kiam la
mil skoloj
filozofiis, kiam aperis la ideoj
jino kaj jango
kaj la ideo pri la
tao
, kaj kiam feraj iloj ekaperis.
La ?ina socio kaj kulturo atingis sian klasikan formon kaj, en
-221
unuafoje estas unuigita sub unu krono, la krono de la
dinastio Qin
(?ine: 秦朝; pinyin: Qin Chao, de kiu venas la nomo
?inio
), kiu da?ris ?is
-207
[3]
: unu regneta gvidanto venis supren,
Qin Shi Huang
(?ine:
始皇帝
, pinyin:
Sh? Huangdi
).
[2]
La nova Imperiestro aboliciis la fe?dan sistemon kaj rekte nomumis burokration, kiu devu fidi je li por potenco. La Imperiaj fortoj de Huang disbatis ajnan regionan reziston kaj ili anta?enigis la ?inan imperion vastigante ?in al la
Sud?ina Maro
kaj al norda
Vjetnamujo
. Pli granda organizado alportis unuforman impostan sistemon, nacian censon, reguligitan vojan konstrua?on (kaj ?aran lar?on), normajn mezurojn, norman monon kaj oficialan skriban kaj parolitan lingvon.
[4]
Pli foraj reformoj inkluzivis novajn irigaciajn projektojn kaj la instigon de
silka
fabrikado,
[4]
. La
Granda Muro
estis konstruita por forpeli la
Mongolojn
kaj
Man?urojn
.
Tamen, Shi Huang estis fifama pro lia tiraneco: tiu devigis laboristojn konstrui la Muron, ordonis pezajn impostojn kaj severe punis ?iujn kiuj oponis lin. Li subpremis Konfuceanojn kaj instigis
Le?ismon
, la ideon ke homoj estis fundamente malbonaj kaj ke forta registaro estis necesa por kontroli ilin. Le?ismo estis inspirita de realismaj, logikaj vidoj kaj malakceptis la plezurojn de edukita konversacion kiel frivolajn. ?io ?i igis Shi Huang ekstreme nepopulara ?e la homoj. Kiam la Qin-imperiestroj komencis malforti?i, diversaj frakcioj ekbatalis por kontroli ?inujon.
La rego de la Qin ne longe da?ris, kiam la Han dominis kaj regis,
-202
?is +
220
.
Dum ?i tiu jarmilo aperis en ?inio fero, ?talo, preciza kalendaro, Pekino, likvoro, kalkulilo, pantalonoj, moneroj de metalo kaj
sukero
. La ideo de
drogo
kiel kemia?o, kiu ?an?as la korpon, estas ideo ?ina kaj naski?is dum ?i tiu jarmilo.
?ina kulturo disvasti?is al
Koreio
.
La baza ciklo de ?ina historio nun aperas: unu dinastio venkas ?inion, regas bone kaj sa?e, tiam fari?as dibo?a, malforti?as kaj falas kaj tiam epoko de militoj sekvas kaj da?ras, ?is denove nova dinastio venkas. Iafoje la nova dinastio estas fremda kaj tio enportas novajn ideojn, kiuj pliri?igas ?inan civilizon. Post tempo la fremduloj ?ini?as, ?ar ?inio estas tre granda.
Dum
dinastio Han
(simpligita ?ina: ?朝; tradicia ?ina: 漢朝; pinyin: Han Chao ; 206 a.K. ? 220 p. K.) regula komerco inter ?inio kaj
Barato
komenci?is kaj portis
budhismon
, kiu fari?is la principa religio en ?inio.
Kvarjarcentan, la periodon de la Han-Dinastio oni konsideras ora a?o en la ?ina historio. Unu el la plej grandaj imperiestroj de la Han-Dinastio,
Wu Di
, establis pacon en ?inujo.
[4]
?is ?i-tempe, la plimulta etna grupo de ?inujo nomas sin la "
Han-popolo
". La Han-Dinastio estis establita kiam du kamparanoj sukcesis alti?i kontra? la grave pli malforta posteulo de Shi Huang. La nova Han-registaro retenis la centralecon kaj burokratismon de la Qin-dinastio, sed tre reduktis la subpremon viditan anta?e. Ili vastigis ilian teritorion en
Koreujo
, en
Vjetnamujo
kaj en
Centra Azio
, kreante e? pli grandan imperion ol la Qin-dinastio.
Poste venis la periodo de la
Tri re?landoj
(
220
-
265
).
La
Sudaj kaj Nordaj Dinastioj
(?ine 南北朝, pinjine Nanb?ichao) estis periodo kiu da?ris de la jaroj
420
?is
589
de nia erao. ?i estas foje konsiderata kiel lasta parto de pli longa periodo konata kiel la "Ses Dinastioj" (jaroj 220 ?is 589 de nia erao).
Poezio
atingis altan nivelon dum la
dinastio Tang
sub la plumoj de
Li Bo
kaj
Du Fu
, eble la plej bonaj poetoj de iu ajn lando a? epoko.
Dum ?i tiu jarmilo aperis en ?inio
papero, pulvo, karbo,
papera mono, la mekanika horlo?o,
?ako
(el
Barato
),
presilo
kaj la
kompaso
.
?ina kulturo disvasti?as al
Japanio
kaj ?ina civilacio
mem suden.
Dinastio Jin (flava) ?irka? 1141.
La
dinastio Jin
(en
?ina
: 金,
Wade-Giles
: Chin, en
pinjino
: J?n, en ?ur?en: An?u), konata anka? kiel dinastio ?ur?en, estis fondita de la ?ajnan (完? Wanyan), klano de la ?ur?enoj, la prauloj de la
Man?uroj
kiuj establis la
dinastion Qing
post kvincent jaroj. La nomo estas foje skribita Jinn por diferenci ?in disde la anta?a dinastio Jin kies nomo estas sama al Jin en la
latina alfabeto
.
La
mongoloj
venkis ?inion (kaj la plejparton de
E?razio
)
kaj tie regis kiel la
mongola dinastio Yuan
(
1279
-
1368
)
. Pro la venko,
?inaj inventoj
-- precipe la presilo, kompaso kaj
pulvo
--
disvasti?as al tuta E?razio
. ?i tiuj helpis transformi
E?ropon
el eta angulo de la mondo al ?ia centro kaj
ventro. Dum ?i tiu tempo anka? disvasti?is al E?ropo el ?inio
spageto
kaj la rakonto pri
Cindrulino
?inio, iam la plej potenca kaj avangarda lando, nun kaduki?is sub
la man?ua dinastio
Qing
kaj fari?is malforta giganto. En
1840
Britio
militis
kaj forprenis la teron de nuna
Honkongo
dum
Opia milito
. Milionoj pereis en
kamparanaj ribeloj. La potenco de
Francio
,
Germanio
,
Rusio
kaj Japanio
super ?inio anka? pliforti?as. En
1895
?inio cedas Koreion kaj
Tajvanon
al Japanio.
E?ropaj potenco kaj komerco kunportas la e?ropajn ideojn de
modernismo
.
?inio el?etas Man?urian kaj E?ropan regojn kaj fari?as
respubliko
(
1912
) sub
Sun Yatsen
.
?ina naciismo
(en simpligita ?ina: 中?民族主?; en tradicia ?ina: 中國民族主義; en pinjino: Zh?ngguo minzu zh?yi) estas formo de naciismo, kiu asertas, ke la ?ina popolo estas nacio kaj promocias la kulturan kaj landan unuecon de ?iuj ?inoj. ?i estas tre diferenca al la Hana naciismo, kiu konsideras, ke pure Han-?inoj estas superaj al aliaj ekzistantaj etnoj (tipe minoritatoj) en ?inio. La? la idealoj de la Tri Principoj de la Popolo de Sun Yat Sen, ?ina naciismo estu formo de Civita naciismo konstruita sur unuigema valoro.
Poste la partio
Kuomintango
(KMT) subtenita de la nacia armeo kaj la urba ri?ularo, regas. Sed la respubliko estis malforta kaj do ?inio dronas sub milito inter lokaj fortuloj. Dum la 1930-aj jaroj Japanio, rigardinta la malfortecon de ?inio, sendas sian armeon kaj forprenas multe de marbordan ?inion, venkinte
Man?urion
en
1931
.
El ?i tiuj jardekoj de milito, la komunistoj finfine superas kaj unuigas (preska?) la tutan landon sub la mano de
Mao Zedong
(
1949
)
. La partianoj de KMT forfu?as al
Tajvano
, kie ili
ankora? regas, kaj multe da ri?uloj iris al Tajvano kaj
Hongkongo
. Ekde tiu jaro ekzistas du respublikoj: la
?ina popola Respubliko
kiu regas sur la kontinenta ?inio, kaj la
Respubliko ?inio
kiu regas sur Tajvano; ili amba? konsideras sin legitima registaro de la tuta ?inio.
Mao
reformis la ?inan socion, kvankam iafoje kruele kaj senprudente (precipe dum
la
Granda Salto Anta?en
je la fino de la 1950-oj kaj la
Kultura Revolucio
en la
1960-oj
). En
1965
, ?inio
ekhavas la
atombombon
.
En
1976
Mao mortis kaj, post kelkaj jaroj da lukto inter liaj
sekvantoj,
Deng Xiaoping
finfine superas kaj reformas la ?inan
ekonomion
la? ideoj
kapitalismaj
. Interalie, dum la okdekaj jaroj oni kreis "
Specialaj Ekonomiaj Regionoj
" en kiuj la reguloj estis ?an?itaj por permesi al eksterlandaj kompanioj investi pli facile. Sed ekonomia reformo
?ajne ne sufi?is, ?ar en
junio
1989
studentoj protestis por politika
reformo en
Tian An Men-Placo
, kie kelkmil el ili estis mortigitaj de la armeo.
En
1990-oj
?inio fari?is grava potenco en internacia
komerco, kune kun Tajvano kaj Hongkongo kiel fonto de malkara laboro.
Made in China
(Fabrikita en ?inio), unufoje rara kaj
rimarkinda, nun estas vulgara en Usono, kie anta? 30 jaroj Tajvano,
Hongkongo kaj Japanio estis la principa fonto de malkaraj vestoj kaj
ludiloj.
La ?na Popola Respubliko kaj la Respubliko ?inio estas membroj de la
Monda Organizo pri Komerco
ekde respektive
2001
kaj
2002
.
- ↑
"New Archaeological Discoveries and Researches in 2004 — The Fourth Archaeology Forum of CASS"
Arkivigite je
2011-05-12 per la retarkivo
Wayback Machine
.
- ↑
2,0
2,1
2,2
Stearns, Peter N.; Michael Adas, Stuart B. Schwartz, Marc Jason Gilbert (2011) (Textbook), World Civilizations: The Global Experience (6th ed.), One Lake St., Upper Saddle River, NJ 07458: Longman,
ISBN 978-0-13-136020-4
2011, p. 43.
- ↑
Stearns 2011, p. 42.
- ↑
4,0
4,1
4,2
Stearns 2011, p. 45.