Bulaggna
Bulagna
Abitant
Abitant
(
30 ed nuvammber dal 2019
30-11-2019
)
392 696
Estensian
Estensian
(2 790 ab/km²)
140,73
km²
Prefess e codg'
Prefess e codg'
051 / 40100
(40121-40141)
Cod.ISTAT/catast
Cod. ISTAT/catast
037006 / A944
Scutmai
Numinaja
bulgni?, ptrugnan, felsinei
???
Sant prutetaur
Sant prutetaur
(
4 d utabber
4 d utabber
4 d'utober
)
San Ptroni
???
Frazian
Frazian
Frabaza, Paderen, Al Lepp, Laven, Rigau?a, Quert
Sit dla cmo?na
Sit dla cmo?na
Senndic
Senndic
(17/05/2011)
Virginio Merola
Tel. cmo?na
Tel. cmo?na
051-2193111
Posta eletronica cmo?na
Posta eletronica cmo?na
Canbiamant dal nommer di abitant int al tanp
Canbiamant dal nommer di abitant int al tanp
(an)
(an)
(abitant)
(abitant)
1861
116 874
1871
118 217
1881
126 178
1901
153 271
1911
179 311
1921
212 754
1931
249 226
1936
281 162
1951
340 526
1961
444 872
1971
490 528
1981
459 080
1991
404 378
2001
371 217
2007
372 699
2011
371 337
2019
392 696
Nommer dl
Nommer dl
ISTAT
- elaborazione grafica Wikipedia.
- grafica dla Vichipedia
Bulaggna
(
Bologna
in
itaglian
,
Felzna
in etrossc) l e una zite ed 392.696 abitant, capitel dla
zite metrupulitena col so nomm
e dla regian
Emegglia-Rumagna
. La s cata int al me? dla
Basa Padena
stra'l
Po
e i
Apenen
, par dirla mei stra'l
Raggn
e al
Sevna
.
Ai e o?na dali universite pio antighi dal mannd, l'
Alma Mater Studiorum
, funde dal 1088. Bulaggna l e o?na dal zite pio recchi e pio d?vilupe d
Itaglia
par vi dla so longa tradizian industriela e dla so pu?izian al zanter dali
autostre
e dal
ferovi
pio inpurtanti dal pajai?.
Bulaggna l e ste funde da i
Etrossc
e as ciameva Felsina, stra se e na dal
534
premma ed Cresst indovv ai eren beli ste i vilanovian, di pigrer e di cuntaden. La zite etrossca la s d?viloppa atauren a un santueri tire so in vatta a na cule?na.
Dal
300
premma ed Cresst, in zite i gnenn i Boii, dla ?ant
galica
, ch'i denn al nomm ch'al guinte po
Bononia
dapp ch'i arivenn i Ruman dal 189 premma ed Cresst. Al premmi famajj ruman al fonn guide da Lucius Valerius Flaccus, Marcus Atilius Seranus, e da Lucius Valerius Tappo.
I palaz saura a la
Vi Emegglia
, fine dal 187 premma ed Cresst i fenn ed Bulaggna un gran zanter stradel, d indovv as pseva ander in so fen ad
Ara??
par la
Via Flaminia minor
e in ?a fen ad
Aquileia
par la
Via Aemilia Altinate
.
Dl 88 premma ed Cresst, la zite la guinte un munizeppi: l'aveva dal stre dretti con si
cherd
e ot
decuman
(dal stre crau?anti) ch'al s polen vadder anc dal de 'd incu. Quand ai eren i Roman, la ?ant l'andeva dai 12.000 ai 30.000. L'era advinte anc la secannda zite pio granda d
Itaglia
dapp Ramma e
Pomponius Mela
l'aveva tolta insamm al zenc
opulentissimae
("pio recchi") zite d Itaglia.
Ai gne un gran fug satta a
Clavien
mo
Neran
la fe ricostruir totta da zemma a fannd dal premm secol dapp Cresst.
Dapp di secol ed d?grazi, Bulaggna la gne inpurtanta 'na secannda volta dal 400 dapp Cresst quand ai era al vasscuv
Ptroni
, ch'al ge tirer so la ci?a 'd San Steven. A la fen dl
Inper roman
, l'era 'na zite ed fruntira dl
E?arche ed Ravanna
int la
Basa Padena
e l'era difai?a da na raiga ed mur ch'al n eren bri?a al stassi ch'la zite rumana.
Dal 728 i arivenn i
Lunguberd
insamm al laur ra
Liutprand
, ch'la tule insamm int al raggn di Lunguberd. I cunquestadur germanic i mitenn so l'
adizian lunguberda
, un nov rian atai? a la ci?a ed San Steven, indovv ai stett anc
Cherel Magn
dal 786.
Dapp Bulaggna la tache a crasser e la guinte dal Mediuev
cmo?na lebbra
, la s ?unte a la
Liga Lunberda
cantr a
Federig Berbarassa
dal 1164. Dal 1088, l e ste funde l'
Universite ed Bulaggna
, la pio vecia d Europa ch'l aveva di lumineri cme
Irneri
e l'a avo cme student da la so fundazian
Dante
,
Boccaccio
e
Petrarca
. Dal
1100
, la zite ch'la s ?largheva la tacheva a avair bi?aggn 'd'na nova lennia ed mur, ch'l e ste fine dal 1500.
Dal 1256, Bulaggna la publiche la
La?? dal Paradi?
ch'l abule la servito feudel e la libere i seruv coi sold dla cmo?na. Int al zanter dla zite ai eren 'na moccia ed tarr (magara 180), tire so dal famajj pio sgnauri e anc dal ci?, di palaz par tott e di munastir. Dal 1294 la dgeva eser o?na dal zite pio grandi d Europa, la sesta dapp
Cordoba
,
Pari?
,
Vnezia
,
Fiuranza
e
Milan
coi so 60,000 o 70,000 abitant.
Propi cme socuanti etri zite dl
Itaglia
ed chi tenp, a Bulaggna ai eren dal litigheri stra i sgnur al gueren. A la fen, dal 1274, i mandenn vi la famajja di
Ghibelen
, i
Lanbertaz
. Dapp che i Bulgni? i en ste stianche int la
bataja dal Zapulen
cantr i Mudni? dal
1325
, Bulaggna la tache a inpuvrires e la dmande la protezian dal
Pepa
al cminzeppi dal
secol quatordg'
. Dal
1348
, quand ai era la
pest
, i murenn in 30,000.
Dapp al raggn feliz ed
Taddeo Pepoli
(
1337
-
1347
), Bulaggna l e ste in man ai
Visconti
ed
Milan
, mo la turne satta al
Stet dla Ci?a
col Cardinel
Gil de Albornoz
dal
1360
. L'an dapp ai e ste un po la ripobblica cme dal
1377
, ch'al tache a tirer so la
Ba?ellica ed San Ptroni
e la Mercanzi, con di tentativ ed metter so al Pepa o i Viscont, manter ch'al famajj al s feven sanper la guera.
Vers la mite dal 1400 i arivenn i
Bantvoi
, ch'i andenn al gueren con
Sante
(
1445
-
1462
) e
?van II
(
1462
-
1506
). St'epoca l e ste la pio granda par Bulaggna e i tachenn a gnir tant artesst e architett ch'i fenn ed Bulaggna 'na zite d'ert. Dal
Rinasimant
Bulaggna l e ste l'o?nica zite itagliena indovv al doni al pseven advinter tott quall ch'al vleven.
Al doni i eren pio lebbri che in tott i eter sit e ai era anc qualli ch'ai ariveven anc a tor 'na laurea a l'universite.
Al raggn ed ?van al d?mite dal
1506
quand al Pepa
Giolli II
arive col so e?ercit a Bulaggna e al purte vi totta l'ert ch'ai era int al so palaz. Da alaura fen a la fen dal 1700 Bulaggna l e ste satta al
Stet dla Ci?a
e al gueren ai era al
cardinel lighe
mande da
Ramma
insamm a un Senet ch'al ele?eva ogni du mi? un
ganfalunir
(gioddiz), con di eter ot consul pio vic'.
La prosperite dla zite l'ande inanz, anc se al mel naigher dla fen dal 1500 la purte la populazian da 72.000 a 59.000 abitant e quand ai e ste n'etra volta dal
1630
i arivenn a 47,000. Dapp i eren carso fen a 60,000-65,000. Dal
1564
i tirenn so al
?igant
e al
Palaz di Banc
atai? a l
Archigine?i
, indovv ai era l'Universite vecia. Al Pepa al fe tirer so dimonndi ed ci? e di palaz religiu?, pio ch'in totti ali etri zite d
Itaglia
. I artesst ed st'epoca i fundenn la
Scola bulgnai?a
ch'l aveva stra i eter
Annibale Carracci
, al
Minghen
, al
Guerzen
e di eter cgnosso in totta
Europa
.
Con
Napolean
, Bulaggna l'era dvinte la capitela dla
Repobblica Cispadena
e dapp al secannd zanter pio inpurtant dal
Raggn d Itaglia
dapp
Milan
. Quand Napolean l e ande ?a Bulaggna l era turne satta al Pepa (
Stet dla Ci?a
), ch'l udieva dimonndi. Dal
1831
e dal
1849
l'aveva tinte ed dstacheres mo i
austriac
i ariveven sanper a dsfer tott. Stral
1849
e al
1860
ai era anc una guarnigian ed tugnen dl'Austria ed stanzia int la zite.
Al ultum pepa-ra ch'l e vgno a Bulaggna cme gvarnant l e ste
Pio IX
, ch'ai vens dal
1857
a inaugurer una nova faculte (qualla ed
biologi
) a l'Universite. Dal
1859
, al
12 ed ?oggn
i bulgni? (insamm ai Tuscan e ai Lunberd) i vuden pr ander satta al
Raggn ed Sardaggna
, ch'l advent
Raggn d Itaglia
un an dapp.
Dapp l'Unite la zite la guanta 'na moccia 'd inpurtanza par vi dla so cultura mo anc parche la dvanta un zanter industriel, comerciel e d trasport dimonndi inpurtant. A l prinzeppi dal Novzant la zite la crass e la dvanta recca, as caza ?a al veci mur (fora che di pzulen e socuant port) par fer dal ca novi par la ?ant.
Bunbarde fen a la fen dla
secannda guera mundiel
, Bulaggna l e ste ritire so ed furia e l e arturne sque?i sobbit a eser o?na dal zite pio recchi, zivil e mei urgani?e d Itaglia, anc par l'imigrazian ed tanta ?ant ch'la gneva da la Basa Itaglia (ciame da la ?ant par disprez
taron
,
maruchen
o
magnamel
) e, int i utum an, anc da l'Africa e da l'A?ia.
Bulaggna l e un zanter dal
ferovi
e dali
autostre
dimonndi inpurtant. Al distratt dla Fira l e al secannd pio grand in Itaglia dapp quall ed Milan e al quert pio grand in Europa, col so e?ibizian 'na moccia inpurtanti cme al
Motorshow
(machin, motoziclatt; al pio inpurtant dal mannd, as di?, dal 2019 as cata a Modna), Saie, Saiedue e Cersaie (costruzian), Cosmoprof (scanbiatt), Lineapelle, ecz. Bulaggna e la so area metropolitena l'a dimonndi 'd indosstri saura tott mecanichi, dal magner e de l'eletronica e po anc di zanter ed vanndita pr al butaig (al
Centergross
dl'area nord), fen dal
1973
, ch'l e ste par di an al pio grand 'd Europa e al marche itaglian pio inpurtant dla fruta e dla verdura. Po Bulaggna l e pe?na ed monument, mu?i e ai e una vetta culturela inpurtanta.
Bulaggna l e ste capitel europea dla cultura dl an
2000
, mentar dal
2006
l e zite UNESCO dla mu?ica.
Tott quasst l e incredebbil s'as pansa che Bulaggna con la so area metropolitena la riva saul a 550.000 abitant: e pur, in Itaglia e in Europa, l'a 'na considerazian par la so indosstria, la so cultura e al so cumerzi anc pio granda dla so dimensian. A sti nommer que a arenn po anc da ?onter anc i 100.000 student ch'i venen da fora a studier a l'
Universite
.
Cum as sa, l'Emegglia-Rumagna in cu?e?na l e rege?na, e la cu?e?na bulgnai?a l e famau?a in tott al mannd. On ch'al s n intindeva ed bi magnaren, al rumagnol Pellegrino Artusi (
1820
?
1911
), al geva:
"Quand a senti parler dla cu?e?na bulgnai?a fe 'na riveranza, ch'as al merita"
.
Socuant di piat bulgni? pio famu? i en i turtlen in brod, al tajadel a l rago, al la?agn, al carsinten, i pasatel e al frigian.
Bulaggna dal 2016 l'a saul 6 quartir, mo ai e pio ed si rion e ?on.
I quartir storic en:
- Marcan;
- Irneri;
- Galvan;
- Malpig;
Al Baurg
- Casteldabbel
,
La Berra
,
Rigau?a
,
Laven
;
Rann
- Santa Viola;
- La Berca;
- Saffi;
Saragoza
San Dune
- San Dunen
,
Pilaster
,
Rauvri
;
San Videl
- Mazen;
- San Rafel;
- Mant Dune
,
Fuscrera
,
Dau Madon
,
Fossel
;
Al
Bulaggna Club ed Fubbol
l e la scuedra ed fubbol prinzipel dla zite e o?na dal pio titule 'd Itaglia, con 7 scudett, dau Copp Itaglia e eter tettol internaziunel. Incu al ?uga int la Serie A.
Dau dal mei scuedri ed basschet 'd Itaglia, la Virtus e la Fortitudo ali en bulgni?.
A Bulaggna zite al a al so sit la Duche (motoziclatt).
Bulaggna l e famau?a anc int al bei?bol (Fortitudo Baseball) e volleibol (Zinella).
Fen a la fen dl Otzant, quand i tachenn a tirer so di palaz in tott i sit, Bulaggna l era o?na dal zite medievel mej cunserve dl
Itaglia
. Anc al de 'd incu l e ban tgno dri e l e o?nica pr al so valaur storic.
Anc s i bunbardenn dimonndi la zite dal 1944, al zanter storic, on di pio grand dl
Europa
, l'a 'na moccia ed monument dal
Mediuev
, dal
Rinasimant
e dal
Baroc
.
La strutura uriginela di Ruman la s vadd anc al de 'd incu int al fortificazian dal Mediuev e int al tarr. Al pio cgnosso i en al
Dau Tarr
.
A Bulaggna ai e anc na moccia ed
ci?
:
- Pupi Avati
(regessta, ned dal 1938)
- Adriano Banchieri
(mu?icessta, 1568 ? 1634)
- Agostino Barelli
(architatt, 1627 - 1687)
- Laura Bassi
(sinzie, la premma dona ch'la dvinte prufesurassa d n'universite in totta Europa, 1711 ? 1788)
- Ugo Bassi
(eroe naziunel itaglian, maze pr i lavurir dal
1848 1800 - 1849
)
- Stefano Benni
(scritaur, ned dal 1947)
- Bandatt XIV
(Prospero Lambertini, Pepa 1740-58)
- ?van II Bantvoi
(1443-1508)
- Rossano Brazzi
(ataur, 1916-1994)
- Cesare Candi
(arti?an mu?izessta, 1869 ? 1947)
- Annibale Carracci
(pitaur, 1560 ? 1609)
- Lodovico Carracci
(pitaur, 1555 ? 1619)
- Agostino Carracci
(pitaur, 1557 ? 1602)
- Pierluigi Collina
(arbiter ed balan, ned dal 1960)
- Scipione del Ferro
(sinzie di nommer, l a arsolt l'
equazian cubica
, 1465 ? 1526)
- Lucio Dalla
(cantant, 1943 ? 2012)
- Domenichino
(Domenico Zampieri, pitaur, 1581 ? 1641)
- Gianfranco Fini
(pulettic, ned dal 1952)
- Luigi Galvani
(sinzie, dscuvridaur dla
bioeletrizite
, 1737 ? 1798)
- Serena Grandi
(atriz, ned dal 1958)
- Gregori XIII
(Ugo Boncompagni, Pepa 1572 ? 85, l a strulghe al
Luneri gregorian
)
- Gregori XV
(Alessandro Ludovisi, Pepa 1621-3)
- Al Guerzen
(Giovanni Barbieri, pitaur, 1591 ? 1666)
- Irneri
(giuressta, c.1050 - sicur fen dal 1125)
- Lucio II
(Gherardo Caccianemici dell'Orso, Pepa 1144-5)
- Marcello Malpighi
(sinzie, dscuvridaur dl'anatomi microscopica, 1628-1694)
- Guglielmo Marconi
(in?gnir, dscuvridaur dla
radio
e
Premi Nobel
par la Fi?ica, 1874 - 1937)
- Giuseppe Mezzofanti
(cardinel e linguessta, 1774 ? 1839)
- Andrea Mingardi
(cantant, ned dal 1940)
- Marco Minghetti
(ecunumessta e pulettic, 1818 ? 1886)
- Giorgio Morandi
(pitaur, 1890 ? 1964)
- Gianni Morandi
(cantant, ned dal 1944)
- Pier Paolo Pasolini
(scritaur, poveta, regessta, 1922 - 1975)
- Romano Prodi
(Presidant dal cunselli e profesaur dl'universite, ned dal 1939)
- Roberto Regazzi
(liuter, ned dal 1956)
- Eva Robin's
(atriz transesuel dla televi?ian e dal teater, neda dal 1958)
- Guido Reni
(pitaur, 1575 - 1642)
- Ottorino Respighi
(cunpunessta, 1879 - 1936)
- Augusto Righi
(fi?ic, al a scrett 'd
elettromagneti?um
, 1850 - 1920)
- Carlo Ruini
(anatomessta di caval, 1530-1598)
- Elisabetta Sirani
(pitriz, morta a 27 an)
- Alberto Tomba
(siataur, ned dal 1966)
- Ondina Valla
(premma dona itagliena a venzer l'or ali
Olimpiadi
1916 - 2006)
- Mariele Ventre
(masstra e diretriz, l'a funde al
Piccolo Coro dell' Antoniano
1939 - 1995)
- Christian Vieri
(?ugadaur ed balan, ned dal 1973)
- Alex Zanardi
(pilota ed machin da caursa, ned dal 1966)
- Coventry
,
Raggn Une
, fen dal 1984
- Kharkiv
,
Ucraina
, fen dal 1966
- La Plata
,
Ar?inte?na
, fen dal 1988
- Leipzig
,
Germagna
, fen dal 1962
- St. Louis
(
Missouri
),
Sted Une
, fen dal 1987
- Portland
(
Oregun
),
Sted Une
, fen dal 2003
- Thessaloniki
,
Grecia
, fen dal 1981
- San Carlos
,
Nicaragua
, fen dal 1988
- Saint-Louis
,
Senegal
, fen dal 1991
- Toulouse
,
Franza
, fen dal 1981
- Tuzla
,
Bosnia e Herzegovina
, fen dal 1994
- Valencia
,
Spagna
, fen dal 1976
- Zagreb
,
Cruazia
, fen dal 1963