Ιστορ?α τη? Ιταλ?α?
Προ?στορ?α Προ?στορικ? Ιταλ?α Ετρουσκικ?? πολιτισμ?? (12ο??6ο? αι. π.Χ.) Μεγ?λη Ελλ?δα (8ο??3ο? αι. π.Χ.)
Αρχα?α Ρ?μη Βασ?λειο (753 BC–509 BC) Δημοκρατ?α (509 BC–27 BC) Populares και Optimates Αυτοκρατορ?α (27 BC–286 AD) Roman Italy Δυτικ? Αυτοκρατορ?α (286 AD–476 AD) Praetorian prefecture of Italy
Ρωμανο-Βαρβαρικ? Βασ?λεια Odoacer's 476-493 Ostrogothic 493-553 Vandal 435-534 Lombard (independence) 565-774 Lombard (under the Frankish rule) 774-885 Frankish (as part of the Carolingian Empire ) 885-961 Germanic (as part of the Holy Roman Empire ) 961-1801
Μεσα?ωνα? Η Ιταλ?α στο Μεσα?ωνα Βυζαντιν? ανακατ?κτηση τη? Ιταλ?α? (6ο??8ο? αι.) (6th–8th c.) Ισλ?μ και Νορμανδο? τη? Ν?τια? Ιταλ?α? Ναυτικ?? δημοκρατ?ε? και ιταλικ?? π?λει?-κρ?τη Guelphs and Ghibellines
Πρ?ιμη σ?γχρονη Ιταλικ? Αναγ?ννηση (14ο?–16ο? αι.) Ιταλικο? Π?λεμοι (1494–1559) Καθολικ? αναγ?ννηση (1545-1648) Ξ?νε? κυριαρχ?ε? Ναπολε?ντεια Ιταλ?α (1801–1814) Δημοκρατ?α Βασ?λειο Risorgimento (1815–1871) Young Italy Thousand
Σ?γχρονη Μοναρχ?α (1861–1946) Αποικιακ? Αυτοκρατορ?α (1882–1960) Η Ιταλ?α στον Α' Παγκ?σμιο Π?λεμο (1914–1918) Φασισμ?? (1922–1943) Η Ιταλ?α στον Β' Παγκ?σμιο Π?λεμο (1940–1945) Ιταλικ? Κοινωνικ? Δημοκρατ?α , Παρτιζ?νοι και Εμφ?λιο? Π?λεμο? (1943–1945) Ιστορ?α τη? Ιταλικ?? Δημοκρατ?α? (1946– σ?μερα ) Μολυβ?νια χρ?νια (1970s–1980s) Δ?κη Μ?ξι (1986–1992) Επιχε?ρηση Καθαρ? Χ?ρια (1992–2001) Μεγ?λη ?φεση (2007–2009) Ευρωπα?κ? μεταναστευτικ? κρ?ση (2014– σ?μερα ) Πανδημ?α COVID-19 (2020– σ?μερα )
Αν? θ?μα Γενετικ? Ιθαγ?νεια Μ?δα Μουσικ? Ν?μισμα Οικονομ?α Στρατ??
Χρονολ?γιο
π σ ε

Οι Ετρο?σκοι ? Τυρρηνο? ? Ρασ?ννε? ?πω? αυτοαποκαλο?νταν οι ?διοι, ?ταν αρχα?ο? λα?? που κατοικο?σε στην Ετρουρ?α , κατ? του? Ρωμα?ου?, ? Τυρρην?α κατ? του? ?λληνε?, στην κεντρικ? χ?ρα τη? σημεριν?? Ιταλ?α? . Οι Τυρρηνο? ? σημαντικ? υπ?θεση για την κλασικ? αρχαιολογ?α στη διευρυμ?νη τη? ?ννοια ? αν?πτυξαν ?ναν εντυπωσιακ? πολιτισμ? ?δη απ? τον 8o αι?να π.Χ. Η τ?χνη του? ω? ιδια?τερη πολιτισμικ? ?κφραση προσ?λκυσε την προσοχ? ερευνητ?ν και περιηγητ?ν πολ? πριν γ?νει η αρχαιολογ?α επ?σημα επιστημονικ?? κλ?δο?. Το ενδιαφ?ρον των Ετρο?σκων για τι? ταφικ?? ιεροτελεστ?ε? και τη λατρε?α των νεκρ?ν, μ?? κληροδ?τησε μια εκπληκτικ? συλλογ? καλ? συντηρημ?νων υπολο?πων του πολιτισμο? του?. Οι απ?ραντε? διαστ?σει? των νεκροταφε?ων, η αρχιτεκτονικ? των τ?φων και η αφθον?α των αναθημ?των που βρ?σκονται, ερμηνε?ονται εν μ?ρει απ? τη σημασ?α που ε?χε ο ?λλο? κ?σμο? για του? Ετρο?σκου?.

Π?λει? [ Επεξεργασ?α | επεξεργασ?α κ?δικα ]

Η αρχαι?τερη φ?ση του Ετρουσκικο? Πολιτισμο? ?ταν ο Πολιτισμ?? τη? Βιλαν?βα . ^{[1] [2] [3] [4] [5]} Το Ετρουσκικ? ?θνο? ?ρχισε να δημιουργε?ται στα τ?λη τη? Εποχ?? του Χαλκο? (11ο? αι?να? π.Χ.-10ο? αι?να? π.Χ.). ^{[6] [7]} Ο προγεν?στερο? του στα τ?λη τη? Εποχ?? του Χαλκο? ?ταν ο Πολιτισμ?? τη? Πρ?το-Βιλαν?βα σαν τμ?μα του ευρ?τερου πανευρωπα?κο? Πολιτισμο? των Τεφροδ?χων . Του? πρ?το-Βιλαν?βα ακολο?θησαν ο Πολιτισμ?? του Λατ?ου με του? γνωστο?? τ?φου? υπ? μορφ? καλ?βα? υπ? και ο κ?ριο? δι?δοχο? Βιλαν?βα στα βοριν?τερα. Στην τελευτα?α φ?ση του πολιτισμο? του? (770 π.Χ.-730 π.Χ.) οι Ετρο?σκοι ?ρθαν σε ?ντονη επαφ? με του? ?λληνε? που ?δρυσαν στην κεντρικ? Ιταλ?α την ?σκια και την Κ?μη τη? Μεγ?λη? Ελλ?δα?. Οι τεχνικ?? του? απ? τ?τε εκσυγχρον?στηκαν σημαντικ? στον τρ?πο τη? κοινωνικ?? ζω??, στι? ταφ??, στι? τ?χνε?, στα γρ?μματα, τα ?πλα, υιοθ?τησαν και το Ελληνικ? Αλφ?βητο. ^[8] Οι ?λληνε? επηρ?ασαν απ? τ?τε το μεγαλ?τερο τμ?μα τη? Ιταλ?α? , του? ?βηρε? , του? Κ?λτε? με την ?δρυση τη? Μασσαλ?α? , ολ?κληρο το Αιγα?ο Π?λαγο? και την Μικρ? Ασ?α . ^[9] Ακολο?θησαν οι Φο?νικε? απ? την Λεβ?ντε? , εξαπλ?θηκαν σε ολ?κληρη την ν?τια Ευρ?πη ν?οι τεχν?τε? και ?μποροι με μι? ν?α σειρ? απ? αποικ?ε?. Οι τρε?? τελευτα?ε? φ?σει? του Ετρουσκικο? πολιτισμο? παρουσι?ζουν ?ναν πλ?ρη εξελληνισμ? του.

Η ?κταση του ετρουσκικο? πολιτισμο? σηματοδοτε?ται απ? τι? π?λει? του. Αφομοι?θηκαν πλ?ρω? απ? ιταλικ??, κελτικ?? ? ρωμα?κ?? εθνικ?? ομ?δε?, αλλ? τα ον?ματ? του? διασ?θηκαν απ? επιγραφ??, και τα ερε?πι? του? ?χουν αισθητικ? και ιστορικ? ενδιαφ?ρον στι? περισσ?τερε? π?λει? τη? κεντρικ?? Ιταλ?α?. Οι ετρουσκικ?? π?λει? ?νθισαν περισσ?τερο και τη Ρωμα?κ? Εποχ? του Σιδ?ρου, σηματοδοτ?ντα? τη μεγαλ?τερη επ?κταση του ετρουσκικο? πολιτισμο?. Σταδιακ? αφομοι?θηκαν πρ?τα απ? Ιταλικο?? πληθυσμο?? στα ν?τια, μετ? απ? Κ?λτε? στο βορρ?, και τ?λο? στην ?δια την επικρ?τεια τη? Ετρουρ?α? απ? την επεκτειν?μενη Ρωμα?κ? Δημοκρατ?α ^[10] . Το γεγον?? ?τι πολλ?? ρωμα?κ?? π?λει? ?ταν πριν ετρουσκικ??, ε?ναι πολ? καλ? γνωστ? στου? Ρωμα?ου? συγγραφε??. Κ?ποιε? π?λει? ιδρ?θηκαν απ? του? Ετρο?σκου? κατ? του? προ?στορικο?? χρ?νου?, και ε?χαν εντελ?? ετρουσκικ? ον?ματα. ?λλε? αποικ?θηκαν απ? Ετρο?σκου?, οι οπο?οι μετ?τρεπαν το, συν?θω? ιταλικ?, ?νομα σε ετρουσκικ? ^[11] .

Η θρησκε?α [ Επεξεργασ?α | επεξεργασ?α κ?δικα ]

Η θρησκε?α του? διακρ?νεται για την π?στη τη? στην παντοδυναμ?α των θε?ν και τη? μο?ρα?, η οπο?α οδ?γησε πιθαν?? το ?τομο εκε?νη? τη? εποχ?? σε ?να συνα?σθημα ασημαντ?τητα?, καθ?? ε?χε να αντιμετωπ?σει δυν?μει? αν?τερε?, που σχετ?ζονταν με την ευημερ?α των νεκρ?ν. Εκε?νο? που συνδιαλεγ?ταν στο δι?βα τη? ζω?? του με τι? θε?ε? δυν?μει?, γν?ριζε τη μο?ρα του στη μεταθαν?τια ζω? και τη θ?ληση των θε?ν, δηλαδ? γιν?ταν μ?ντι? . Αν και η λατρε?α των νεκρ?ν ?ταν σημαντικ? στον ελληνορωμα?κ? κ?σμο, στην Ετρουρ?α η μεταθαν?τια ζω? σ?μαινε κ?τι περισσ?τερο απ? την επ?γεια ζω?.

Η β?ση τη? ετρουσκικ?? θρησκε?α? ?ταν η θεμελι?δη? ιδ?α ?τι το ανθρ?πινο πλ?σμα καθοριζ?ταν πλ?ρω? απ? τι? ιδιοτροπ?ε? των πολλ?ν θεοτ?των που εκδ?λωναν την πρ?θεσ? του? μ?σω των φυσικ?ν φαινομ?νων. Η αστραπ?, η δομ? των εσωτερικ?ν οργ?νων των ιερ?ν σφαγ?ων -ηπατοσκοπ?α- τα πρ?τυπα τη? πτ?ση? των πουλι?ν κ.λπ. ?ταν επομ?νω? ?κφραση του θε?ου και περιε?χε ?να μ?νυμα που θα μπορο?σε να ερμηνευθε? απ? του? εκπαιδευμ?νου? ιερε??-μ?ντει?. Τ?τοιοι ιερε??-μ?ντει? β?βαια δεν ε?ναι μοναδικ? φαιν?μενο στον αρχα?ο κ?σμο, ?πω? φα?νεται απ? τι? αναρ?θμητε? αναφορ?? τη? αρχαιοελληνικ?? γραμματε?α?. Για του? Ετρο?σκου? η μαντε?α ? οιωνοσκοπ?α ακολουθο?σε ?να σ?νθετο κ?δικα τελετουργικ?ν, που ?μειναν γνωστ? απ? του? Ρωμα?ου? ω? etrusca disciplina . Ακ?μη και μ?χρι την πτ?ση τη? ρωμα?κ?? αυτοκρατορ?α? , οι Ετρο?σκοι αντιμετωπ?ζονταν απ? του? συγχρ?νου? του? με μεγ?λο σεβασμ? για τη θρησκε?α και τι? μαντικ?? του? ικαν?τητε?.

Η προφαν?? ανατολικ? ελληνικ? επιρρο? στην ετρουσκικ? θρησκε?α και τ?χνη απ? την εμφ?νιση του πολιτισμο? κατ? τον 8ο αι. Π.Κ.Ε., μπορε? να ερμηνευθε? πιθαν?? ω? στοιχε?ο προ?λευση? των Ετρο?σκων απ? τη Λυδ?α , ? ω? επιρρο?? Ελλ?νων απο?κων που τρ?βηξαν νωρ??-νωρ?? του? εμπορικο?? δρ?μου? για την ευημερο?σα περιοχ? τη? Ετρουρ?α?. ?πω? και αν την ερμηνε?σει κανε??, η ετρουσκικ? θρησκε?α ?ταν μοναδικ? στην περιοχ?, γιατ? ?πω? ο χριστιανισμ?? και ο ιουδα?σμ?? ?ταν αποκαλυπτικ? ω? προ? τη φ?ση τη?. Μια αφ?γηση του κεντρικο? πυρ?να τη? αποκ?λυψη? παρ?χεται απ? τον Κικ?ρωνα . ≪ Μια ημ?ρα≫, λ?γει ο μ?θο?, σε ?να χωρ?φι κοντ? στον ποταμ? Μ?ρτα τη? Τερουρ?α?, συν?βη ?να παρ?δοξο γεγον??. Μια θε?κ? ?παρξη ξεπ?δησε απ? το οργωμ?νο χωρ?φι με τη μορφ? παιδιο? αλλ? τη σοφ?α γ?ροντα. Η τρομαγμ?νη κραυγ? του ζευγολ?τη ?κανε του? lucomones, του? ιερατικο?? βασιλε?? τη? Ετρουρ?α? να σπε?σουν στο σημε?ο. Το σοφ? παιδ? ?ψαλλε το ιερ? δ?γμα, το οπο?ο ?κουσαν και κατ?γραψαν ευλαβικ?, ω? την πολυτιμ?τερη κληρονομι? για του? απογ?νου? του?. Αμ?σω? μετ? την αποκ?λυψη το θαυματουργ? πλ?σμα ?πεσε νεκρ? και εξαφαν?στηκε στο οργωμ?νο χωρ?φι. Το ?νομ? του ?ταν Τ?γκε?, ο γιο? του Γκ?νιου? και εγγον?? του υπ?ρτατου θεο?, του Τ?νια (? Jupiter ?πω? ?ταν γνωστ?? στου? Ρωμα?ου?).

Disciplina Etrusca [ Επεξεργασ?α | επεξεργασ?α κ?δικα ]

Η disciplina etrusca , η ετρουσκικ? μαθητε?α δηλαδ?, καταγρ?φηκε σε τρει? κατηγορ?ε? βιβλ?ων τη? μο?ρα?. Η πρ?τη ?ταν τα libri haruspicini , που σχετ?ζονταν με την παρατ?ρηση του ?πατο? των θυσιαστικ?ν σφ?γιων. Η δε?τερη περιελ?μβανε τα libri fulgurates , ? την ερμηνε?α τη? βροντ?? και τη? αστραπ?? και η τρ?τη τα libri rituales , που κ?λυπταν μια ποικιλ?α θεμ?των. Περιε?χαν σ?μφωνα με τον Φ?στο ≪τελετουργικο?? τ?που? για την ?δρυση των π?λεων, την καθι?ρωση βωμ?ν και να?ν, το απαραβ?αστο των επ?λξεων, ν?μου? για τι? π?λε? των π?λεων, τη δια?ρεση σε φυλ??, τελετουργικ? θεραπε?α, κανονισμο?? για τη σ?νθεση του στρατο? και ?λα ?σα αφορο?σαν στον π?λεμο και την ειρ?νη.

Στα libri rituales ξεχωρ?ζουν τρει? επιπλ?ον κατηγορ?ε?: τα libri fatales, για τον χωρισμ? του χρ?νου και τη χρονικ? δι?ρκεια τη? ζω?? των ανθρ?πων. Τα libri acherontici, για τον κ?σμο π?ρα απ? τον τ?φο και τα τυπικ? τη? σωτηρ?α? και τελικ? τα ostentaria, που παρε?χαν του? καν?νε? ερμηνε?α? των οιων?ν και των σημε?ων, καθ?? και τι? εξαγνιστικ??, εξευμενιστικ?? και καθαρτ?ριε? τελετουργ?ε? σε περιπτ?σει? καταστροφ?ν.

Αστικ?? σχεδιασμ?? και τελετουργικ? τυπικ? [ Επεξεργασ?α | επεξεργασ?α κ?δικα ]

Σ?μφωνα με τον τελετουργικ? μ?θο ο ουραν?? και η γη χωρ?ζονται σε τ?σσερα τεταρτημ?ρια απ? ?να μεγ?λο, α?ρατο σταυρ?, ο β?ρειο?-ν?τιο? ?ξονα? του οπο?ου ονομαζ?ταν cardo εν? ο ανατολικ??-δυτικ?? ?ξονα? decumanus , για να χρησιμοποι?σουμε του? αντ?στοιχου? λατινικο?? ?ρου?. Η τελετουργικ? και θρησκευτικ? παρατ?ρηση στηριζ?ταν σε αυτ? τη δια?ρεση του ουρ?νιου και γ?ινου χ?ρου. Βοηθο?σε του? ιερε?? να αποκρυπτογραφο?ν και να κατανοο?ν τα σημ?δια που προ?ρχονταν απ? του? θεο??. Συνεπ??, κ?θε ιερ? και κοσμικ? λειτουργ?α ?πρεπε να συμμορφ?νεται με αυτ? την τετραμερ? δια?ρεση. Οι Ετρο?σκοι π?στευαν πω? ευμενε?? και δυσμενε?? δυν?μει? συνδ?ονταν αμετ?κλητα με τα τ?σσερα τ?ταρτα του ουρανο?, σ?μφωνα με τι? κοσμικ?? θ?σει? των θε?ν. Η ανατολ? θεωρε?το τ?πο? καλ?? οιωνοσκοπ?α?, γιατ? εκε? επ?λεξαν να κατοικ?σουν οι θεο? που βοηθο?σαν το ανθρ?πινο γ?νο?. Η βορειοανατολικ? γων?α στη μαντικ? του? τ?χνη υποσχ?ταν καλ? τ?χη. Στον ν?το κυβερνο?σαν οι θεο? τη? γη? και τη? φ?ση?. Οι φοβερο? και ανελ?ητοι θεο? του κ?τω κ?σμου και τη? μο?ρα? κατοικο?σαν στι? θλιμμ?νε? επικρ?τειε? τη? δ?ση?, ιδια?τερα στη νοτιοδυτικ? γων?α που θεωρε?το η πλ?ον δυσμεν??.

Β?σει των παραπ?νω οι Ετρο?σκοι εξ?λιξαν ?να σ?στημα αστικο? σχεδιασμο? βασισμ?νο σε αυτ?? τι? θρησκευτικ?? ?ννοιε?, που απεικον?ζονταν στο λεπτομερ?? τυπικ? του? για την ?δρυση τη? ν?α? π?λη?. Στην Ετρουρ?α, η π?λη που σχεδιαζ?ταν σ?μφωνα με του? ιερο?? καν?νε? θεωρε?το μικροκοσμικ? απεικ?νιση του σ?μπαντο? , αρμονικ? ενσωματωμ?νη στην τ?ξη των θε?ν. Στην πραγματικ?τητα η ?δια ιδ?α απαντ?ται στη θεμελ?ωση τη? roma quadrata και τον μ?θο τη? ?δρυσ?? τη?, αλλ? και σε μεταγεν?στερε? ρωμα?κ?? π?λει?, ?πω? η Κωνσταντινο?πολη . Ο ιερ?α?, καθορ?ζοντα? του? ?ξονε? βορρ?-ν?του και ανατολ??-δ?ση? με τη βο?θεια του ουρανο?, στρεφ?ταν στον ν?το και απ?γγειλε τα εξ??: ≪Το?το? ο τ?πο? μπροστ? μου, το?το? ο τ?πο? π?σω μου, αυτ?? αριστερ? μου και το?το? δεξι? μου≫ . Κατ?πιν, φορ?ντα? το κωνικ? καπ?λο του και κρατ?ντα? τη ρ?βδο του, χ?ραζε ιερ?πρεπα το cardo και το decumanus .

Θρησκε?α και ειμαρμ?νη [ Επεξεργασ?α | επεξεργασ?α κ?δικα ]

Οι Ετρο?σκοι π?στευαν στην ειμαρμ?νη . Αν και μια αναβολ? ε?ναι εν?οτε εφικτ? με τη βο?θεια τη? προσευχ?? και τη? θυσ?α?, το τ?λο? ε?ναι σ?γουρο. Σ?μφωνα με τα libri fatales , ?πω? περιγρ?φτηκαν απ? τον Κενσορ?νο, για τον ?νθρωπο προβλ?πονται κ?κλοι επτ? και δ?δεκα ετ?ν. ?ποιο? ζει π?ρα απ? τα ?ρια των χρονικ?ν κ?κλων, χ?νει την ικαν?τητα να κατανοε? τα σημε?α των θε?ν.

Οι Ετρο?σκοι π?στευαν επ?ση? ?τι η ζω? των ανθρ?πων περιοριζ?ταν απ? μια χρονικ? κλ?μακα καθορισμ?νη απ? του? θεο??. Σ?μφωνα με το?τη τη δοξασ?α τα δ?κα saecula συνδ?ονταν αριθμητικ? με το ?νομα Ετρο?σκο?. Το?το αποδε?χθηκε ιδια?τερα ακριβ?? και λ?γεται συχν? ?τι οι Ετρο?σκοι προφ?τευσαν το τ?λο? του? ? ουσιαστικ? ?φησαν τα πρ?γματα να καταρρε?σουν εξαιτ?α? τη? συγκεκριμ?νη? π?στη?. Οι σημαντικ?τερε? θε?τητε? του ετρουσκικο? π?νθεου αποδ?δονται στον παρακ?τω π?νακα σε σχ?ση με τι? ελληνορωμα?κ?? θε?τητε?, ?που μπορο?με τουλ?χιστον να διακρ?νουμε μια τ?τοια σχ?ση:

Η συνδιαλλαγ? με την ιδ?α του θαν?του [ Επεξεργασ?α | επεξεργασ?α κ?δικα ]

Μια ματι? στι? θε?τητε? και στι? σημαντικ?τερε? ?ψει? τη? ετρουσκικ?? τ?χνη? - τη? ετρουσκικ?? αρχαιολογ?α? κατ? συν?πεια- δε?χνει ?τι αυτ?? ο αρχα?ο? λα?? συνδιαλ?γεται πεισματικ? με τον θ?νατο . Η ετρουσκικ? εμμον? με τον επιμελημ?νο ενταφιασμ? μ?? οδηγε? στην υπ?θεση ?τι πιθαν?? υπ?ρχε η βαθ?τερη πεπο?θηση, παρ?μοια με εκε?νη των Αιγυπτ?ων, πω? ?να τμ?μα τη? ψυχ?? παρ?μενε με το σ?μα, ? τουλ?χιστον ?τι το σ?μα ?ταν σημαντικ? για τη μεταθαν?τια ζω?. Γνωρ?ζουμε ?τι ο πρ?ιμο? τρ?πο? ταφ?? ?ταν η αποτ?φρωση και ?τι η στ?χτη τοποθετε?το σε δικωνικ? δοχε?α, ? δοχε?α που ?μοιαζαν με τα κωνικ? μαγικ? καλ?μματα. Βαθμια?α, ?ρχισαν να εμφαν?ζονται οι ενταφιασμο? ανθρ?πων, οι πρ?τοι στην Ταρκιν?α και την Κ?ρε. Κατ? τη δι?ρκεια τη? ανατολ?ζουσα? περι?δου (7ο?-6ο? αι. Π.Κ.Ε) ο ενταφιασμ?? υπερ?σχυσε τη? αποτ?φρωση? , εκτ?? απ? τη β?ρεια Ετρουρ?α, ?που η αποτ?φρωση διατηρ?θηκε ω? ταφικ? ?θιμο μ?χρι τον 1ο Π.Κ.Ε. αι., ?πω? φα?νεται απ? τα αλαβ?στρινα δοχε?α τη? Βολτ?ρα .

Η αρχιτεκτονικ? του? ε?ναι πολ? καλ?τερα γνωστ? απ? του? τ?φου? τη?, παρ? απ? τα σπ?νια υπολε?μματα σπιτι?ν και να?ν. Η λειτουργ?α ?ταν ζωτικ?? σημασ?α? για τη ζω? των Ετρο?σκων. Ο ρωμα?κ?? ιστορικ?? Λ?βιο? περι?γραψε του? Ετρο?σκου? λ?γου? αι?νε? αργ?τερα ω? ≪λα? που π?νω απ? ?λα τα πρ?γματα διακριν?ταν για την αφοσ?ωσ? του στι? θρησκευτικ?? πρακτικ??≫. Η θρησκε?α, ?πω? και η γλ?σσα , ?ταν οι βασικο? παρ?γοντε? συν?νωση? των δι?σπαρτων π?λεων-κρατ?ν τη? Ετρουρ?α?. Τα τερ?στια ετρουσκικ? νεκροταφε?α, γεμ?τα τ?μβου? και νεκρικ? δ?ματα σ?γουρα διεκδικο?ν με αξι?σει? τον χαρακτηρισμ? νεκροπ?λει? , δεδομ?νου ?τι ?ταν πρ?γματι π?λει? των νεκρ?ν, με του? αναρ?θμητου? τ?φου? του? απλωμ?νου? κατ? μ?κο? μια? κεντρικ?? νεκρικ?? λεωφ?ρου, ?πω? στο Κερβετ?ρι.

Για του? Ετρο?σκου? φα?νεται πω? τα π?ντα καθορ?ζονταν απ? τη μο?ρα. Θεωρο?σαν ?τι το πεπρωμ?νο του? ?ταν προκαθορισμ?νο απ? αυτ? που αποκαλο?σαν saecula, ? ιστορικ?? φ?σει?. Κεντρικ? στην ετρουσκικ? θρησκε?α ?ταν η πεπο?θηση πω? η ζω? συνεχ?ζεται μετ? θ?νατον και οι τ?φοι των πλουσ?ων ?ταν ιδια?τερα πολυτελε??, διακοσμημ?νοι περ?τεχνα απ? Ετρο?σκου? καλλιτ?χνε? και τεχν?τε?. Η γλυπτικ? ?ταν προσανατολισμ?νη στην ?δια εμμον? με τον θ?νατο. Το πορτρα?το του νεκρο? απαιτε?ται για να εξασφαλ?σει τη μαγικ? επιβ?ωση του. ?σον αφορ? στι? τοιχογραφ?ε?, προορ?ζονταν να ζωογον?σουν την ψυχρ? κατ?θλιψη του τ?φου, να του προσδ?σουν χρ?μα και κ?νηση και να βοηθ?σουν τον νεκρ? να συμμετ?χει στα παιχν?δια και τι? γιορτ?? που απεικον?ζονται στου? το?χου? τη? τελευτα?α? κατοικ?α? του. Η ετρουσκικ? αρχαιολογ?α μα? οδηγε? σε ?ναν κ?σμο που κινε?το μακρ?ν του ελληνικο? κ?σμου, των στοχασμ?ν και των αξι?ν του. Αν και η ελληνικ? και η ετρουσκικ? τ?χνη αναπτ?χθηκαν λ?γο-πολ? παρ?λληλα, η λειτουργ?α, ο σκοπ?? και η φ?ση του? ε?ναι αν?μοιε?.

Η τ?χνη τη? Ετρουρ?α? [ Επεξεργασ?α | επεξεργασ?α κ?δικα ]

Η ετρουσκικ? τ?χνη μπορε? να διαχωριστε? σε τρει? κατηγορ?ε?: επικ?δεια, αστικ? και ιερ?. Εξαιτ?α? τη? στ?ση? των Ετρο?σκων προ? τη μεταθαν?τια ζω?, το μεγαλ?τερο τμ?μα τη? τ?χνη? του? παραμ?νει νεκρικ?. Χαρακτηριστικ? καλλιτεχνικ? επιτε?γματα ε?ναι οι τοιχογραφ?ε? -ζωγραφισμ?νε? σε δισδι?στατο στυλ- και ρεαλιστικ? πορτρα?τα οπτ?? γη? ( terracota ) που βρ?θηκαν σε τ?φου?. Επ?ση? ε?ναι γνωστ? και κοιν? τα ορειχ?λκινα αν?γλυφα και αγ?λματα. Οι τ?φοι που ανακαλ?φθηκαν στην Κ?ρε σκαλισμ?νοι σε μαλακ? ηφαιστειακ? βρ?χο, μοι?ζουν με κατοικ?ε? και απεικον?ζουν εν μ?ρει τι? αντιλ?ψει? των Ετρο?σκων για τον αστικ? σχεδιασμ?. Οι Ετρο?σκοι θεμελ?ωσαν τι? π?λει? του? β?σει συγκεκριμ?νου κ?νναβου , με μια τεχνικ? που αντ?γραψαν πιθαν?? απ? του? Ρωμα?ου? , αν και η υπ?θεση τη? πολιτισμικ?? μεταβ?βαση? απ? τη Λυδ?α ? η επαφ? με την Ελλ?δα ?ιδια?τερα την ανατολικ? επικρ?τεια των ν?σων- θα μπορο?σε να αποδ?σει μεγαλ?τερο χρονολογικ? β?θο? σε αυτ? τη χωροτακτικ? πρακτικ?. Στου? ιερο?? τ?που?, οι ναο? των Ετρο?σκων δι?θεταν βαθι? εμπρ?σθια ?ψη με στ?λε? και ?φθονα γλυπτ? οπτ?? γη? στι? στ?γε?, σαν και αυτ? που βρ?θηκαν στον να? του Β?ι (?στερο? 6ο? αι. Π.Κ.Ε.). Η ετρουσκικ? τ?χνη επηρε?στηκε απ? την ελληνικ? τ?χνη και επηρ?ασε στη συν?χεια την αν?πτυξη του ρεαλιστικο? πορτρα?του στην Ιταλ?α.

Σημαντικ? θ?ση στην ετρουσκικ? τ?χνη φα?νεται πω? ε?χε και η μουσικ? . Αυτ? που γνωρ?ζουμε για την ετρουσκικ? μουσικ? προ?ρχονται κυρ?ω? απ? τη διεξοδικ? αν?λυση των τοιχογραφικ?ν παραστ?σεων, ? απ? τι? μυστηρι?δει? επιγραφ?? στα καλ?μματα των σαρκοφ?γων. Βασ?ζουμε την πενιχρ? γν?ση μα? για την ετρουσκικ? μουσικ? κυρ?ω? στι? λιγοστ?? μαρτυρ?ε? που επιζο?ν απ? τι? αρχα?ε? πηγ??. Οι περισσ?τεροι ερευνητ??, στηριγμ?νοι σε το?τη την ?λλειψη μουσικ?ν χειρογρ?φων ?χουν την ?ποψη ?τι οι Ετρο?σκοι δι?θεταν μ?λλον προφορικ? μουσικ? παρ?δοση και αυτ? ε?ναι η πλ?ον αποδεκτ? υπ?θεση, εφ?σον δεν υπ?ρχουν προ? το παρ?ν τουλ?χιστον οι απαρα?τητε? αρχαιολογικ?? μαρτυρ?ε? για να υποθ?σουμε διαφορετικ?.

Το Liber Lintaeus του Ζ?γκρεμπ, που θεωρε?ται τμ?μα ιερ?ν ετρουσκικ?ν βιβλ?ων, περιλαμβ?νει επαναλαμβαν?μενε? ρυθμικ?? φρ?σει?, οι οπο?ε? εκφ?ρονταν προφαν?? με μουσικ? τρ?πο. Ορισμ?νε? πινακ?δε? που βρ?θηκαν σε τ?φου? επ?ση? παρουσι?ζουν την ?δια επαναλαμβαν?μενη ρυθμικ?τητα και μ?τρο που συναντ? κανε?? στου? ποιητικο?? στ?χου?. Αυτ?? οι πηγ??, μαζ? με τι? απεικον?σει? τ?φων που παρουσι?ζουν μουσικο?? να πα?ζουν σε ομαδικ? σχηματισμ? και αφηγ?σει? του Λ?βιου για το ετρουσκικ? θ?ατρο, μα? οδηγο?ν στην εικασ?α ?τι τ?τοια περ?πλοκα προγραμματισμ?να γεγον?τα πιθαν?? ε?χαν πρ?βε?, που απαιτο?σαν ενδεχομ?νω? καταγραφ? των μουσικ?ν στοιχε?ων με κ?ποιο τρ?πο. Ο σημαντικ?? ρ?λο? τη? μουσικ?? σε ?λε? τι? σημαντικ?? πτυχ?? τη? ζω?? -συμπ?σια, θρησκευτικο? εορτασμο?, νεκρικ?? ιεροτελεστ?ε?- οι μαγικ?? και πνευματικ?? πτυχ?? τη? τε?νουν να προσθ?σουν ειδικ? β?ρο? στο επιχε?ρημα των γραπτ?ν μουσικ?ν κειμ?νων.

Η μουσικ? συν?δευε την εργασ?α και τι? δραστηρι?τητε? του ελε?θερου χρ?νου των Ετρο?σκων. Ιερ?πρεπα τελετουργικ? γεγον?τα ?πω? οι αγ?νε? του ετ?σιου Fanum Voltumnae συνοδε?ονταν απ? επαγγελματ?ε? μουσικο?? και χορευτ??, ?πω? βεβαι?νεται απ? τον Τ?το Λ?βιο. Μουσικ? υπ?ρχε, επ?ση?, κατ? τη δι?ρκεια αθλητικ?ν αγ?νων και πολεμικ?ν επιχειρ?σεων, κατ? τη δι?ρκεια του κυνηγιο? και στι? νεκρικ?? τελετουργ?ε?, ?πω? επ?ση? και κατ? τη δι?ρκεια των συμποσ?ων που αποτυπ?θηκαν στου? το?χου? των πολυτελ?ν ανακτ?ρων τη? αριστοκρατ?α?. Η μουσικ? δεν παιζ?ταν μ?νο κατ? τη δι?ρκεια το ?διου του γε?ματο? ( σ?νδειπνον ), αλλ? και κατ? τη δι?ρκεια τη? παρασκευ?? του δε?πνου για τη δημιουργ?α του κατ?λληλου περιβ?λλοντο? μαγειρ?ματο? και φυσικ? κατ? τη δι?ρκεια των μακρ?ν συζητ?σεων ( συμπ?σιον ).

Κατ? τη δι?ρκεια τη? νεκρικ?? τελετ?? ο γλυκ?? ?χο? του auleta ( αυλο? ) και τη? λ?ρα? ελ?φρυνε την ατμ?σφαιρα του συμποσ?ου που ακολουθο?σε, πε?θοντα? του? παρευρισκ?μενου? να χορ?ψουν. Λ?γα γνωρ?ζουμε για τα πραγματικ? ετρουσκικ? ον?ματα των μουσικ?ν οργ?νων και συνεπ?? μπορο?με να χρησιμοποι?σουμε μ?νον τα ελληνικ? ? ρωμα?κ? αντ?στοιχα για να τα περιγρ?ψουμε. Η αρχαιολογικ? σκαπ?νη ?φερε στην επιφ?νεια κρουστ? ?ργανα ?πω? κουδο?νια, καμπαν?κια ( tintinnabulum ) και κρ?ταλα που χρησιμοποιο?σαν οι χορευτ??. Απ? την περιγραφ? του Πλ?νιου του Πρεσβ?τερου για τον τ?φο τη? Λαρ? Πορσ?να μπορο?με να συν?γουμε ?να ενδιαφ?ρον συμπ?ρασμα. ?πω? και πολλ? ?λλα αντικε?μενα τη? αποτροπα?κ?? μαγε?α? , τα καμπαν?κια κρ?μονταν στου? τ?φου? για να παρ?γουν ?χο ?ταν τα κινο?σε ο ?νεμο? και να αποτρ?πουν την παρουσ?α κακ?ν πνευμ?των.

Οδοντικ?? προσθετικ?? κατασκευ?? [ Επεξεργασ?α | επεξεργασ?α κ?δικα ]

?να? απ? του? πλ?ον εντυπωσιακο?? τομε?? στον οπο?ο δι?πρεψαν οι Ετρο?σκοι αφορ? τι? προσθετικ?? κατασκευ?? για την αντιμετ?πιση οδοντικ?ν προβλημ?των, ?πω? η σταθεροπο?ηση δοντι?ν με κινητικ?τητα ? η προσθ?κη τεχνητ?ν δοντι?ν σε θ?σει? ελλειπ?ντων ε?τε για καλλωπιστικο?? ε?τε για λειτουργικο?? σκοπο??.

Μ?χρι σ?μερα υπολογ?ζεται ?τι ?χουν ανακαλυφθε? περ?που 21 ετρουσκικ?? οδοντικ?? προσθετικ?? κατασκευ??. Το ενδιαφ?ρον των ερευνητ?ν ?χει εστιαστε? κυρ?ω? τη? ετρουσκικ?? οδοντικ?? κατασκευ?? κυρ?ω? δι?τι: α) τη? ανακ?λυψ? του? σε σχετικ? περιορισμ?νη γεωγραφικ? περιοχ?, β) τη? ιδια?τερα χαρακτηριστικ?? τεχνοτροπ?α? του? και γ) του μεγ?λου πλ?θου? των προσθ?σεων το οπο?ο ε?ναι υπερτριπλ?σιο των υπολο?πων.

 Οι περ?τεχνε? ετρουσκικ?? οδοντικ?? προσθ?σει? ε?ναι κατασκευασμ?νε? απ? χρυσ? με περιεχ?μενο ποσοστ? χρυσο? κυμαιν?μενο απ? 73% - 91% και αποτελε?ται απ? ελ?σματα χρυσο?. Αυτ? τα ελ?σματα σχημ?τιζαν δακτυλ?ου?, οι οπο?οι θα μπορο?σαν να χαρακτηρισθο?ν ω? τετρ?εδροι και προσαρμ?ζονταν ακριβ?? στα φ?ροντα δ?ντια. ?να? απ? του? δακτυλ?ου? συν?θω? ?φερε τεχνητ? δ?ντι το οπο?ο συγκρατο?νταν στο θ?λαμο τον οπο?ο σχημ?τιζε ο δακτ?λιο? με ?λο. Κ?θε δακτ?λιο? συνεν?νονταν με τον επ?μενο με ψυχρ? κ?λληση.

Η συντριπτικ? πλειοψηφ?α των ετρουσκικ?ν οδοντικ?ν προσθ?σεων τοποθετο?νταν στα πρ?σθια δ?ντια, κυρ?ω? του? τομε?? τη? ?νω γν?θου. Σε ορισμ?να ευρ?ματα η αγκ?ρωση τη? κατασκευ?? πραγματοποιο?νταν στου? κυν?δοντε? και σπανι?τερα στου? προγ?μφιου?.

Υπ?ρχει ομοφων?α των μελετητ?ν ?τι οι γυνα?κε? των αν?τερων κοινωνικ?ν τ?ξεων ?ταν οι φορε?? αυτ?ν των προσθετικ?ν οδοντικ?ν κατασκευ?ν. Η δε χρ?ση του? γιν?ταν πρωτ?στω? για λ?γου? επ?δειξη? πλο?του και καλλωπιστικο?? και δευτερευ?ντω? για θεραπευτικο?? ^[12] .

Το πρ?βλημα τη? γλ?σσα? [ Επεξεργασ?α | επεξεργασ?α κ?δικα ]

Αντ?θετα απ? τα Λατινικ? και τα Ελληνικ?, η Ετρουσκικ? γλ?σσα , η τρ?τη μεγ?λη γλ?σσα τη? ρωμα?κ?? επικρ?τεια? στην ιταλικ? χερσ?νησο δεν επιβι?νει σε μεγ?λα λογοτεχνικ? ?ργα. Ε?μαστε σ?γουροι, β?βαια, ?τι υπ?ρχε ?να corpus θρησκευτικ?? λογοτεχν?α? ?πω? επ?ση? και ?να corpus ιστορικ?ν και δραματικ?ν κειμ?νων. Για παρ?δειγμα ε?ναι γνωστ? το ?νομα του δραματογρ?φου Β?λνιου, ?γνωστη? ημερομην?α?, που ?γραψε ?ναν αριθμ? τραγωδι?ν. Αν και δεν υπ?ρχουν μαρτυρ?ε?, εμμ?σω? συν?γουμε το συμπ?ρασμα ?πω? προε?παμε ?τι η ετρουσκικ? μουσικ? δι?θετε κ?ποια γραπτ? μορφ?.

Η ετρουσκικ? γλ?σσα ε?ναι παγκ?σμια αποδεκτ? ω? απομονωμ?νη περ?πτωση. Δεν μπορε? να αποδειχθε? ?τι συσχετ?ζεται με οποιαδ?ποτε ?λλη γλ?σσα, ζ?σα ? νεκρ?, εκτ?? απ? λ?γε? τοπικ?? ω? επ? το πλε?στον διαλ?κτου?. Τα Ρετικ? που καταγρ?φηκαν στην ευρ?τερη περιοχ? των ?λπεων, συνδ?ονται με τα Ετρουσκικ? κρ?νοντα? απ? τι? λιγοστ?? επιγραφ??. Η λημνιακ? γλ?σσα των προελληνικ?ν φ?λων τη? αρχαι?τητα?, ?τσι ?πω? καταγρ?φηκε σε επιγραφ?, φα?νεται πω? σχετ?ζεται με την Ετρουσκικ?. Η Καμονικ?, επ?ση?, η οπο?α καταγρ?φηκε στη ΒΔ Ιταλ?α και χρησιμοποιο?σε το ετρουσκικ? αλφ?βητο, σχετ?ζεται πιθαν??, αλλ? τα στοιχε?α ε?ναι πολ? λ?γα για να μα? οδηγ?σουν σε σαφ? συμπερ?σματα.

Η ετρουσκικ? γλ?σσα, αν και συν?χισε να μελετ?ται, ν?κρωσε ?δη απ? την αυτοκρατορικ? περ?οδο τη? Ρ?μη? και χρησιμοποιε?το μ?νον απ? ιερε?? και λ?γιου?. Ο αυτοκρ?τωρ Κλα?διο? ?γραψε την ιστορ?α των Ετρο?σκων σε 20 βιβλ?α, βασισμ?νη σε πηγ?? τη? εποχ?? του. Δυστυχ?? αυτ? τα βιβλ?α χ?θηκαν και μαζ? του? χ?θηκαν οι μν?με? εν?? σημαντικο? κατ? την ?ποψ? μα? πολιτισμο?. Η γλ?σσα στο θρησκευτικ? ιερουργικ? τη? πλα?σιο ?μεινε ζωνταν? ω? την ?στερη αρχαι?τητα, ?πω? φα?νεται απ? το τελευτα?ο αρχε?ο μια? τ?τοια? χρ?ση?, που σχετ?ζεται με την επιδρομ? του Αλ?ριχου , αρχηγο? των Βησιγ?τθων , στη Ρ?μη το 410 Κ.Ε.. Σ?μφωνα με αυτ? το αρχε?ο οι Ετρο?σκοι ιερε?? κλ?θηκαν να ρ?ξουν κεραυν? εν?ντια στου? βαρβ?ρου?.

Υπ?ρχει ?να corpus ετρουσκικ?ν επιγραφ?ν, στο οπο?ο προστ?θενται αρκετ?? επιγραφ?? που ανακαλ?πτονται κ?θε χρ?νο. Πρ?κειται κυρ?ω? για σ?ντομε? επικ?δειε? ? επιγραφ??, που βρ?θηκαν σε αναθηματικ? αγγε?α, σε τ?φου? ? σε αφιερ?ματα των ιερ?ν. ?λλε? βρ?θηκαν σε εγχ?ρακτου? ορειχ?λκινου? καθρ?φτε?, σε νομ?σματα, δ?σκου? και κεραμικ?, και περι?χουν ον?ματα, αριθμο?? και μη αλφαβητικ? σ?μβολα, αν και η λειτουργ?α του? ε?ναι λ?γο κατανοητ?.

Η στ?λη τη? Λ?μνου [ Επεξεργασ?α | επεξεργασ?α κ?δικα ]

Μια ?ρθια στ?λη με επιγραφ? βρ?θηκε το 1885 στα Καμ?νια τη? Λ?μνου . Χρονολογ?θηκε απ? τον 6ο αι. π.Χ. και βρ?σκεται πλ?ον στο Αρχαιολογικ? Μουσε?ο των Αθην?ν . Η επιγραφ? στη στ?λη ?χει 198 γρ?μματα που σχηματ?ζουν 33 λ?ξει? και ε?ναι διακοσμημ?νη με το προφ?λ εν?? πολεμιστ?. Η επιγραφ? ε?ναι γραμμ?νη σε ελληνικ? αλφ?βητο , προσαρμοσμ?νο φωνητικ? ?στε να ταιρι?ζει με τι? ιδιαιτερ?τητε? του ετρουσκικο? αλφ?βητου, εκτ?? απ? την περ?πτωση του γρ?μματο? ?ο ( ?μικρον ).

Ορισμ?νοι ακαδημα?κο? υποθ?τουν ?τι τα λημνιακ? και τα ετρουσκικ? συνδ?ονται γενετικ? ? τουλ?χιστον μορφολογικ?. Στην πραγματικ?τητα, η γλ?σσα τη? επιγραφ?? στη στ?λη παρουσι?ζει μορφολογικ? και νοηματικ? ομοι?τητα με την Ετρουσκικ?.

Παλαιογραφ?α [ Επεξεργασ?α | επεξεργασ?α κ?δικα ]

Απ? τα μεγαλ?τερα σε περιεχ?μενο κε?μενα και πιθαν?? το σημαντικ?τερο ε?ναι το Liber Lintaeus, που βρ?θηκε στην Α?γυπτο τον 19ο αι. και μεταφ?ρθηκε στη Γιουγκοσλαβ?α απ? ?ναν περιηγητ?[18]. Βρ?σκεται σ?μερα στο Εθνικ? Μουσε?ο του Ζ?γκρεμπ. Το κε?μενο ε?ναι γραμμ?νο σε λιν? ?φασμα που χρησιμοποι?θηκε, ?πω? και ο Π?πυρο? του Ποσε?διπου , ω? περιτ?λιγμα μο?μια?. ?χει ?κταση 1300 περ?που λ?ξεων και ε?ναι γραμμ?νο με μα?ρο μελ?νι σε λιν?. Περι?χει ?να ημερολ?γιο και οδηγ?ε? για θυσ?ε? αρκετ?? για να συγκροτ?σουμε ?ποψη για την ετρουσκικ? θρησκευτικ? λογοτεχν?α. Απ? την Καμπαν?α τη? Ιταλ?α? ?φθασε ω? εμ?? ?να σημαντικ? θρησκευτικ? κε?μενο, χαραγμ?νο σε στ?λη τη? αρχα?α? Καπο?α. Απ? τον Κ?ρτονα επ?ση? προ?ρχεται μια ορειχ?λκινη επιγραφ?, η οπο?α περιγρ?φει λεπτομερειακ? ?να συμβ?λαιο γαιοκτησ?α? αν?μεσα σε δ?ο οικογ?νειε?.

Οι λ?γε? ετρουσκικ??-λατινικ?? δ?γλωσσε? επιγραφ??, ?λε? επικ?δειε?, ?χουν περιορισμ?νη αξ?α ?σον αφορ? στη βελτ?ωση τη? γν?ση? μα? για την ετρουσκικ? γλ?σσα. ?μω?, οι εγχ?ρακτε? χρυσ?? πινακ?δε? που που βρ?θηκαν στα αρχα?α ?δυτα των Π?ργων, του επ?νειου τη? Κ?ρε μα? ?δωσαν δ?ο κε?μενα σαρ?ντα περ?που λ?ξεων και παρ?μοιου περιεχ?μενου, το ?να στην Ετρουσκικ? και το ?λλο στη Φοινικικ? . Αυτ? τα δ?ο κε?μενα προσφ?ρουν ουσιαστικ? στοιχε?α για την ερμηνε?α τη? Ετρουσκικ?? μ?σω μια? γνωστ?? γλ?σσα?, ?πω? ε?ναι η Φοινικικ?. Το?το το ε?ρημα φυσικ? ε?ναι και σημαντικ? ιστορικ? ?γγραφο, που καταγρ?φει την αφι?ρωση εν?? ιερο? τ?που στη φοινικικ? θε? Αστ?ρτη στο ετρουσκικ? ιερ? των Π?ργων απ? τον Θ?φαρι Βελι?να?, βασιλ?α τη? Κ?ρε, κατ? τον 5ο αι. π.Χ.

Παραπομπ?? [ Επεξεργασ?α | επεξεργασ?α κ?δικα ]

Προτειν?μενη βιβλιογραφ?α [ Επεξεργασ?α | επεξεργασ?α κ?δικα ]

Το Βικιλεξικ? ?χει σχετικ? λ?μμα:    ετρο?σκοι

Τα Wikimedia Commons ?χουν πολυμ?σα σχετικ? με το θ?μα    Ετρο?σκοι

• Bonfante L., Etruscan Life and Afterlife, Wayne State University Press, (London 1986)
• Dennis, G., The Cities and Cemeteries of Etruria, (Pamela Hemphill, ed. Abridged edition) Princeton Univ. Press, (NJ 1985)
• Haynes S., Etruscan Civilization: A Cultural History, Paul Getty Trust, (Los Angeles 2000)
• Heurgon, J., La Vie Quotidienne chez les Etrusques, (trans. James Kirkup), Macmillan Co., (New York 1961)
• Jung C.G.-Kerenyi K., Η επιστ?μη τη? μυθολογ?α?, Ι?μβλιχο?, (Αθ?να 2000)
• Pallottino, M., Testimonia Linguae Etruscae, (TLE), (Firenze 1968)
• Pallottino, M., The Etruscans, Harmondsworth, (Middlesex 1978)
• Pauli C. et al., Corpus Inscriptionum Etruscarum, (Lipsia 1919-21)
• Rohde Er., Η Ψυχ?, Β? τομ., Ι?μβλιχο?, (Αθ?να 2004)
• Scullard, H. H., The Etruscan Cities and Rome, Thames & Hudson, (London, 1967)
• Κουτρο?μπα? Δ. Η Οδοντιατρικ? στον Αρχα?ο Κ?σμο. Ερευνητικ? Μονογραφ?α. Αθ?ναː Ε.Κ.Π.Α. ISBN 978-960-93-8402-5