Kirundi
Enghraifft o'r canlynol
| iaith, iaith fyw
|
---|
Math
| Rwanda-Rundi
|
---|
Enw brodorol
| Ikirundi
|
---|
Nifer y siaradwyr
|
10,800,000 (2019),
[1]
8,800,000 (2007)
|
---|
cod ISO 639-1
| rn
|
---|
cod ISO 639-2
| run
|
---|
cod ISO 639-3
| run
|
---|
System ysgrifennu
| yr wyddor Ladin
|
---|
Un o
ieithoedd Bantw
yn
Bwrwndi
yw
Kirundi
,
Kirundi
mewn orgraff Gymraeg, gelwir hefyd yn
Rwndi
,
Rundi
, neu
Roundi
. Mae'n dafodiaith a siaredir yn
Rwanda
a rhannau cyfagos o
Tanzania
,
Gweriniaeth Ddemocrataidd y Congo
,
Wganda
, yn ogystal ag yn
Kenya
. Mae Kirundi yn gyd-ddealladwy a
Kinyarwanda
, iaith genedlaethol
Rwanda
, ac mae'r ddwy ran yn rhan o'r
continwwm tafodieithol
ehangach a elwir yn Rwanda-Rundi.
[2]
Mae Kirundi yn iaith Bantw a siaredir yn frodorol yn Burundi gan 97% o'r boblogaeth (11,045,000) yn Wganda (246,000), sef cyfanswm o 12.5 miliwn o siaradwyr.
[3]
[4]
Siaredir yr iaith Kirundi yn frodorol gan yr
Hutu
, gan gynnwys y Bakiga ac ethnigrwydd cysylltiedig eraill, yn ogystal a'r
Tutsi
, Twa a Hima ymhlith eraill. Mae tafodieithoedd cyfagos Kirundi yn ddealladwy i'r ddwy ochr a Ha.
Mae Kirundi yn un o'r ieithoedd lle mae
rheol Meeussen
, rheol sy'n disgrifio patrwm penodol o newid tonyddol yn ieithoedd Bantw, yn weithredol.
Gellir dadlau fod y ddwy iaith. Kirundi a
Kinyarwanda
, mewn gwirionedd yn un a'r un iaith; gellir cymharu hyn ag
Iseldireg
o'r
Iseldiroedd
ac Iseldireg o
Wlad Belg
, mae'r ddau amrywiad iaith yn perthyn i'r un iaith, er gwaethaf y gwahaniaethau rhanbarthol mewn ynganiad a geirfa.
Yn 2020, sefydlwyd Academi Rundi i helpu i safoni a hyrwyddo Kirundi.
[5]
Iaith donyddol yw Rundi. Mae dwy don hanfodol yn Rundi: uchel ac isel (neu H ac L). Gan fod gan Rundi wahaniaeth ffonemig ar hyd llafariad, pan fo llafariad hir yn newid o don isel i don uchel fe'i nodir fel ton codi. Pan fydd llafariad hir yn newid o don uchel i don isel, fe'i nodir fel ton sy'n gostwng.
[6]
Defnyddir Rundi yn aml mewn ffonoleg i ddarlunio enghreifftiau o reol Meeussen.
[7]
[8]
Yn ogystal, cynigiwyd y gall tonau symud gan strwythur mydryddol neu rythmig. Mae rhai awduron wedi ehangu'r nodweddion mwy cymhleth hyn o'r system donyddol gan nodi bod priodweddau o'r fath yn anarferol iawn i system don.
[9]
Mae strwythur sillafau yn Rundi yn cael ei ystyried yn CV, hynny yw heb unrhyw glystyrau, dim cytseiniaid coda, a dim cnewyllyn llafariad cymhleth. Cynigiwyd bod dilyniannau sy'n CVV yn y sylweddoliad arwyneb mewn gwirionedd yn CV yn yr adeiledd dwfn gwaelodol, gyda'r gytsain yn cyfuno a'r llafariad gyntaf.
[10]
Dangoswyd bod gan Rundi briodweddau cytgord cytsain yn enwedig o ran sibilyddion. Disgrifiodd Meeussen yr harmoni hwn yn ei draethawd ac ymchwilir iddo ymhellach gan eraill.
[11]
Mae un enghraifft o'r harmoni hwn yn cael ei sbarduno gan
/?/
a
/?/
ac mae'n targedu'r set o
/s/
a
/z/
yn y sillafau bonyn cyfagos blaenorol.
Defnydd swyddogol a Kirundi heddiw
[
golygu
|
golygu cod
]
Cydnabuwyd Kirundi yn iaith swyddogol yn
Burundi
gan Gyfansoddiad Teyrnas Burundi ym 1962. Yn unol a'r cyfansoddiad, ysgrifennwyd llawer o orchmynion llywodraeth Burundiaidd, yn enwedig y rhai a argraffwyd yn y
Bulletin Officiel du Burundi
o 1962 i 1963, yn
Ffrangeg
a Kirundi. Wedi i'r cyfansoddiad gael ei atal yn 1966, parhaodd Kirundi yn iaith swyddogol
de facto
yn y wlad, er i'w defnydd yn nogfennau'r llywodraeth leihau.
Ym 1972 mabwysiadwyd Kirundi yn iaith swyddogol addysgu yn ysgolion cynradd Burundian.
Prin yw'r testun yn yr iaith. Ceir peth defnydd ohono gan gyrff rhyngwladol er mwyn lledaenu negeseuon i wella iechyd y trigolion, er enghraiff, fideo addysgol am
colera
.
[14]
neu wyboaeth ar
iechyd meddwl
a gynhyrchwyd gan UNHCR (Asiantaeth Ffoaduriaid y Cenhedloedd Unedig).
[15]
Gwefannau newyddion a radio
[
golygu
|
golygu cod
]
Mae holl bapurau newydd y wlad yn y Ffrangeg. Y papur (a'r wefan) newyddion fwyaf boblogaidd y Iwacu. ("ein cartref" yn Kirundi/Kiniarwanda) Mae'r ysgrifen i gyd yn Ffrangeg ond cynhwysir cyfweliadau yn Kirundi (er, gyda throsleisio ac isdeitlo yn Ffrangeg).
[16]
Serch hynny, ymddengys bod canran dda, os nad mwyafrif, gorsafoedd radio Bwrwndi yn yr iaith frodorol er bod Ffrangeg yn dal i fod yn iaith ar gyfer trafod newyddion a diwylliant o bwys.
[17]
Ceir cerddoriaeth yn yr iaith yn fyw ac ar gwefannau fel
Youtube
gyda fideo y gan
Burundi
gan y gr?p Amagaba yn denu dros filiwn o wylwyr erbyn Gorffennaf 2023.
"Burundi - Amagaba (Official Video)"
. Amagaba club. 2018
. Cyrchwyd
10 Gorffennaf
2023
.
</ref>
- Ntihirageza, J. (1993)
Kirundi Palatization and Sibilant Harmony : Implications for Feature Geometry
. Master thesis, Southern Illinois University, Carbondale, Illinois.
- Philippson, G. (2003)
Tone reduction vs. metrical attraction in the evolution of Eastern Bantu tone systems
. INALCO. Paris.
- Sagey, E. (1986)
The Representation of Features and Relations in Non-Linear Phonology
. Doctoral dissertation, MIT, Cambridge, Mass.
- Verdoodt, A. (2011). "Social and Linguistic Structures of Burundi, a Typical 'Unimodal' Country".
Language and Society: Anthropological Issues
(arg. reprint). Walter de Gruyter.
ISBN
9783110806489
.
- Weinstein, Warren (1976).
Historical Dictionary of Burundi
. Metuchen: Scarecrow Press.
ISBN
9780810809628
.
- Zorc, R. D. & Nibagwire, L. (2007)
Kinyarwanda and Kirundi Comparative Grammar
. Dunwoody Press. Hyattsville.
- ↑
(yn en)
Ethnologue
(25, 19 ed.), Dallas, Texas: SIL International,
ISSN
1946-9675
,
OCLC
43349556
,
Wikidata
Q14790
,
https://www.ethnologue.com/
, adalwyd 23 Ebrill 2022
- ↑
Ethnologue, 15th ed.
- ↑
"Rundi Language / Joshua Project"
(yn Saesneg). joshuaproject.net
. Cyrchwyd
2023-07-10
.
- ↑
"Glottolog 4.4 - Rundi"
(yn Saesneg). glottolog.org
. Cyrchwyd
2023-07-10
.
- ↑
Rigumye, M.
"Longtemps attendue, l'Academie Rundi ouvre sous peu ? IWACU"
.
www.iwacu-burundi.org
. Cyrchwyd
2021-09-10
.
- ↑
de Samie 2009
- ↑
Myers 1987
- ↑
Phillipson 2003
- ↑
Goldsmith & Sabimana 1989
- ↑
Sagey 1986
- ↑
Ntihirageza 1993
- ↑
"The Story of Colera"
. Global Health Media
. Cyrchwyd
10 Gorffennaf
2023
.
- ↑
"Mental Health GAP Humanitarian Intervention Guide (Kirundi version)"
. UNHCR
. Cyrchwyd
10 Gorffennaf
2023
.
- ↑
"Fait du jour: Penurie severe d'eau dans la zone de Cibitoke"
. Iwacu Web TV. 9 Gorffennaf 2023.
- ↑
https://en.wikipedia.org/wiki/Mass media in Burundi