Fel arfer mae'r term
ci
yn cyfeirio at y '
ci dof
', sef y
Canis lupus familiaris
(neu "
Canis familiaris
") sy'n isrywogaeth dof o'r
blaidd
a
ddifodwyd
bellach, ac a fu unwaith yn byw rhywle yn
Ewrasia
tua 40,000 o flynyddoedd yn ol.
[1]
[2]
Drwy fridio dethol y ci gwyllt dros filoedd o flynyddoedd cyrhaeddwyd ei ffurf amrywiol, presennol; bridiwyd ef am wahanol resymau gan gynnwys ei synhwyrau (arogli, gweld a chlywed) ei gyflymder, ei liw a'i siap. Amcangyfrifir fod tua 400 miliwn o g?n yn y byd. Yr enw torfol ydy 'haid o g?n'.
Mae'r ci wedi datblygu'n gannoedd o fridiau gwahanol o ran maint, siap a lliw, a cheir sawl brid a ystyrir yn Gymreig gan gynnwys y
corgi
, y
ci defaid Cymreig
, y
ci hela Cymreig
, y
daeargi Cymreig
, y
daeargi Sealyham
a'r
Sbaengi hela Cymreig
. Cyfeirir yn aml at g?n mewn hen lawysgrifau Cymraeg ac yn y
Cyfreithiau Cymreig
a chofnodwyd y gair am y tro cyntaf yn
Llyfr Du Caerfyrddin
yn y
13g
:
Rhydderch Hael a'i g?n cyfrwys
.
[3]
ac yn
Llyvyr Agkyr Llanddewivrevi
(1346) rhoddir y cyngor:
Na roddwch chwi y bara bendigedig i'r c?n
.
[4]
Mae'r term 'ci' yn cwmpasu'r ffurf gwyllt a'r ffurf anwes a chaiff hefyd ei ddefnyddio i ddisgrifio anifeiliaid gwyllt o isrywogaethau tebyg. Fe'i defnyddir yn ffigyrol hefyd am arwr ac ymladdwr: 'aergi' neu 'gatgi', ond yn
y Beibl
fe'i defnyddir am beth ffiaidd neu ddirmygus e.e.
oherwydd i'r Iddew, creadur ysglyfaethus ac aflan oedd ci
ac fe'i ceir ar lafar am
buteiniwr
ac mewn geiriau fel bolgi, cachgi, celwyddgi, chwiwgi, ieithgi ayb. Ar lafar gwlad, defnyddir y gair "ci" am y
gwryw
a "gast" am y fenyw.
[5]
Y ci yw'r anifail hynaf i gael ei ddofi gan
ddyn
ac mae wedi treulio dros 33,000 o flynyddoedd yn ei gwmni,
[6]
mae ymddygiad ci a dyn, felly wedi addasu a chlosio'n fwy nag unrhyw anifail arall, oddigerth, efallai, i'r
gath
e.e. mae wedi addasu i fwyta bwyd llawn starts yn ogystal a chig - sy'n ei wneud yn unigryw ymhlith disgynyddion y blaidd cigysol.
[7]
Bridiwyd y ci yn gyntaf, mae'n debyg, i chwarae rol o fewn yr helfa - i arogli'r ysglyfaeth, i glustfeinio am s?n dieithr, i warchod praidd neu deulu, nes y daeth yn gwmni i'r person, y bugail, y milwr. Defnyddiwyd ef hefyd i dynnu car llusg yn y gorffennol ac yn yr oes fodern i arogli cyffuriau mewn
maes awyr
, mewn sioeau c?n, ymrysonau c?n defaid, neu i dywys person dall. Oherwydd hyn, ceir disgrifiadau teg ohono mewn sawl iaith. Yn Saesneg fe'i gelwir yn 'gyfaill gorau dyn'. Mewn rhannau eraill o'r byd, fel
Tsieina
a
Fietnam
, megir y ci am ei gig.
[8]
[9]
Ar ol cwymp Rhufain, roedd goroesiad pobl yn aml yn dod yn bwisicach na magu a hyfforddi c?n. yn ystod y cyfnod hwn, daeth chwedlau o ddrygoini yn g?n wedi'u gadel yn teithio mewn cnudoedd yn aml yn crwydro strydoedd a phentrefwyr ofnus.
Mae gan g?n dri amrant. Mae'r trydydd caead a elwir yn bilen nictitating neu "haw" yn cadw'r llygad wedi'i iro a'i ddiogleu.
Y ci oedd y rhywogaeth gyntaf i gael ei dofi, gan helwyr-gasglwyr dros 15,000 o flynyddoedd yn ol, cyn datblygiad
amaethyddiaeth
.
Ymhlith y prif fridiau Cymreig y mae:
Ceir amrywiaeth o dermau i ddisgrifio gast sy'n ysu i
genhedlu
, ond ddim cymaint ac a geir wrth ddisgrifio
buwch
neu
geffyl
. Fel gyda'r ddau anifail arall, mae afon
Dyfi
'n ffin eitha pendant rhwng y gwahanol dermau; dywedir fod gast yn 'cwna' i'r gogledd o'r ddyfi. Yn rhyfeddol, dyma hefyd a ddywedir yn ne
Brycheiniog
, ym
Morgannwg
ac yng
Ngwent
hefyd.
Yn yr hen
Sir Fflint
a dwyrain
Maldwyn
dywedir fod gast 'yn hel c?n'. Yng nghanol Maldwyn ceir ynys sy'n dra gwahanol ei thafodiaith (eto, fel gyda'u hymadroddion am gaseg 'yn wyned' a'u buwch 'eisiau tarw'), dywedir fod yr ast 'yn cyneica' neu 'yn gynhaig'. Fel yn y Saesneg, mae geist
Ceredigion
a
Chaerfyrddin
'yn boeth' a geist
Penfro
a chymoedd y
Gwendraeth
'yn dwym'.
Yn 1758, cyhoeddodd y botanegydd a'r swolegydd o Sweden
Carl Linnaeus
yn ei
Systema Naturae,
enweb binomaidd
rhywogaethau amrywiol.
Canis
yw'r gair
Lladin
sy'n golygu "ci,"
ac o dan y
genws
hwn, rhestrodd y ci domestig, y
blaidd llwyd
, a'r
jacal aur
. Dosbarthodd y ci domestig fel
Canis familiaris
ac, ar y dudalen nesaf, dosbarthodd y blaidd llwyd fel
Canis lupus
. Roedd Linnaeus yn ystyried bod y ci'n rhywogaeth ar wahan i'r blaidd oherwydd ei gynffon ar i fyny (
cauda recurvata
), nad yw i'w chael mewn unrhyw genws arall.
Ym 1999, dangosodd astudiaeth o
DNA mitocondriaidd
(mtDNA) y gallai’r ci domestig fod wedi tarddu o’r blaidd llwyd, o bosib o'r
dingo
a chwn o Gini Newydd a ddatblygodd tua'r un adeg pan oedd cymunedau dynol yn fwy ynysig oddi wrth ei gilydd. Yn y trydydd rhifyn o
Rhywogaethau Mamaliaid y Byd
a gyhoeddwyd yn 2005, rhestrodd y
mamalegydd
W. Christopher Wozencraft ei isrywogaeth gwyllt o dan y blaidd
Canis lupus
a chynigiodd ddau isrywogaeth ychwanegol, a ffurfiodd y clade ci domestig:
familiaris
, fel y'i enwyd gan Linneaus yn 1758 a,
dingo
a enwyd gan Meyer yn 1793. Roedd Wozencraft yn cynnwys
hallstromi
(y ci-canu Gini Newydd) fel enw arall ar y dingo. Cyfeiriodd Wozencraft at astudiaeth mtDNA fel un o'r canllawiau a oedd yn llywio'i benderfyniad. Mae mamalolegwyr wedi nodi cynnwys
familiaris
a
dingo
gyda'i gilydd o dan y cytras "ci domestig" gyda rhai yn ei anghtuno.
In 2019, a workshop hosted by the
IUCN
/Species Survival Commission's Canid Specialist Group considered the dingo and the New Guinea singing dog to be feral
Canis familiaris
and therefore did not assess them for the
IUCN Red List of Threatened Species
.
Digwyddodd y difodiant Cretasaidd-Paleogene 65 miliwn o flynyddoedd yn ol gan ddod a diwedd ar y
deinosoriaid
ac ymddangosiad y cigyddion cyntaf.
Rhoddir yr enw
carniforan
ar aelod o urdd yr
Ysglyfaethwr
(
Carnivora)
. Mae gan gigysyddion drefniant cyffredin o ddannedd o'r enw carnassaliaid, lle mae'r cilddannedd isaf cyntaf a'r cilddannedd uchaf olaf yn meddu ar goronau enamel tebyg i lafn sy'n gweithredu'n debyg i lafnau siswrn i dorri cig. Mae'r trefniant deintyddol hwn wedi'i addasu dros y 60 miliwn o flynyddoedd diwethaf ar gyfer dietau sy'n cynnwys cig, ar gyfer malu llystyfiant, neu eu colli'n llwyr, fel mewn morloi a walrws. Heddiw, nid yw pob carniforan yn
gigysydd
, ee yr Aardwolf sy'n bwyta pryfed.
Cychwynnodd cyndeidiau cigysol y caniformau tebyg i gi a'r feliformau tebyg i
gath
eu llwybrau esblygiadol ar wahan ychydig ar ol diwedd oes y deinosoriaid. Ymddangosodd aelodau cyntaf y teulu c?n
Canidae
40 miliwn o flynyddoedd yn ol,
a dim ond ei is-deulu y
Caninae
sydd wedi goroesi heddiw. O fewn y Caninae, ymddangosodd aelodau cyntaf y genws
Canis
chwe miliwn o flynyddoedd yn ol:
bleiddiaid,
coyotes
, a jacaliaid aur.
Darganfuwyd yr olion cynharaf o gi dof yn Bonn-Oberkassel, yr
Almaen
. Mae tystiolaeth gyd-destunol, isotopig, genetig a morffolegol yn dangos nad blaidd lleol oedd y ci hwn. Cafodd y ci ei ddyddio i 14,223 o flynyddoedd yn ol (neu
CP
) a daethpwyd o hyd iddo wedi’i gladdu gyda dyn a dynes, y tri wedi cael eu chwistrellu a phowdr
hematit
coch a’u claddu o dan flociau basalt mawr, trwchus, tebyg i gromlech. Roedd y ci wedi marw o ddistemper cwn . Disgrifiwyd gweddillion cynharach sy'n dyddio'n ol i 30,000 o flynyddoedd yn ol fel
c?n Paleolithig
ond erys eu statws fel c?n neu fleiddiaid yn destun dadl oherwydd bod amrywiaeth morffolegol sylweddol yn bodoli ymhlith bleiddiaid yn ystod y
Pleistosen Diweddar
.
C?n yw'r mamaliaid mwyaf amrywiol ar y ddaear gyda thua 450 o fridiau c?n a gydnabyddir yn fyd-eang. Yn
oes Fictoria
, datblygodd
detholiad
dynol (nid
Detholiad naturiol
) yn fridiau o wahanol g?n modern, a arweiniodd at ystod eang o ffenoteipiau. Deilliodd y mwyafrif o fridiau yn y 200 mlynedd diwethaf, ac ers hynny mae c?n wedi mynd trwy newid ffenoteipaidd cyflym oherwydd detholiad artiffisial a gynlluniwyd ac a weithredwyd gan bobl.
Mae maint y benglog, y corff, yr aelodau, y gynffon, math o ffwr a lliw yn amrywio'n sylweddol rhwng bridiau, gyda ch?n yn arddangos mwy o amrywiaeth ffenoteipaidd nag a geir o fewn gweddill urdd y cigysyddion. Mae eu hymddygiad yn cynnwys gwarchod, bugeilio, hela, adalw, a chanfod arogl ac mae eu personoliaeth yn cynnwys ymddygiad gor-gymdeithasu, beiddgarwch, ac ymddygiad ymosodol, sy'n dangos amrywiaeth fawr mewn swyddogaeth ac ymddygiad. O ganlyniad, heddiw c?n yw'r rhywogaeth mwyaf niferus o holl gigysyddion, ac maent wedi'u gwasgaru ledled y byd.
Mae gan bob ci iach, waeth beth fo'i faint a'i fath, strwythur
ysgerbydol
union yr un fath ac eithrio nifer yr esgyrn yn y gynffon, er bod amrywiad ysgerbydol sylweddol rhwng c?n o wahanol fathau.
Addaswyd sgerbwd ci ar gyfer rhedeg; mae gan y
fertebra
ar y gwddf a'r cefn estyniadau pwerus i gyhyrau cefn gysylltu a nhw, mae'r asennau hir yn darparu digon o le i'r galon a'r ysgyfaint, ac nid yw'r ysgwyddau'n gysylltiedig a'r sgerbwd gan ganiatau hyblygrwydd mawr.
O ganlyniad i fridio detholus mae sgerbwd y ci wedi gwella'n fawr o ran maint ar gyfer mathau mwy fel gafaelgiwn (
mastiffs
) a mathau llai fel
daeargwn
; ceir rhai mathau lle mae coesau byr yn fanteisiol megis
dachshunds
a
chorgwn
.
Yn naturiol, mae gan y rhan fwyaf o gwn 26 fertebra yn eu cynffonau, ond mae gan rai a chynffonau byr naturiol cyn lleied a thri.
Mae gan benglog y ci hefyd gydrannau sy'n gyffredin rhwng y bridiau, ond ceir gwahaniaeth sylweddol o ran siap penglog rhwng y gwahanol fathau.
Y tri siap penglog sylfaenol yw'r math dolichocephalic hirgul a welir mewn
milgwn
, y math mesocephalic neu mesaticephalic canolradd, a'r math brachycephalic byr iawn ac eang a ddangosir gan benglogau gafaelgwn.
Mae
synhwyrau
ci yn cynnwys gweld, clywed, arogli, blasu, cyffwrdd, a sensitifrwydd i faes magnetig y Ddaear. Yn ol un astudiaeth, gall g?n
weld
maes magnetig y Ddaear.
[16]
Mae cotiau c?n domestig o ddau fath: mae'r got "dwbl" i'w cael gan g?n (yn ogystal a bleiddiaid) sy'n tarddu o
hinsoddau
oerach, sy'n cynnwys blew amddiffynnol bras a blew meddal "sengl," y cot uchaf yn unig. Mae'n bosibl y bydd gan fridiau streipen "blaze," neu "seren" o ffwr gwyn o bryd i'w gilydd ar eu brest neu oddi tanynt.
Gall britho cynamserol ddigwydd mewn c?n mor gynnar a blwydd oed; mae hyn yn gysylltiedig ag ofn.
[17]
Mae yna lawer o wahanol siapiau ar gyfer cynffonnau cwn: syth, syth i fyny, crymanu, cyrliog, neu fel sgriw. Un o brif swyddogaethau cynffon ci yw cyfathrebu ei gyflwr emosiynol, a all fod yn hanfodol wrth gyd-dynnu ag eraill. Yn draddodiadol, ee mewn rhai c?n hela, mae'r gynffon yn cael ei thocio i osgoi anafiadau.
Mae rhai bridiau o gwn yn dueddol o ddioddef anhwylderau genetig penodol megis dysplasia'r penelin a'r
glun
, dallineb,
byddardod
, crebachiadau pwlmonaidd, taflod hollt, a'r patela'n dadleol. Dau gyflwr meddygol difrifol sy'n effeithio'n sylweddol ar g?n yw pyometra, sy'n effeithio ar y fenyw o bob brid ac oedran, a thro'n y stumog (GDV), sy'n effeithio ar fridiau mwy. Mae'r ddau o'r rhain yn gyflyrau aciwt a gallant ladd yn gyflym. Mae c?n hefyd yn agored i barasitiaid fel
chwain
,
trogod
,
gwiddon
, llyngyr bach, llyngyr rhuban,
llyngyr main
, a llyngyr y galon, sef rhywogaeth
llyngyr
sy'n byw yng nghalonnau c?n.
Mae nifer o fwydydd dynol a bwyd na ellir ei dreulio yn wenwynig i g?n, gan gynnwys
siocled
,
winwns
a
garlleg
,
grawnwin
a chwraints (resins), a chnau macadamia.
[18]
Gall y nicotin mewn tybaco hefyd fod yn beryglus i g?n. Gall arwyddion llyncu gynnwys chwydu helaeth (ee, o fwyta bonion sigar) neu
ddolur rhydd
. Rhai symptomau eraill yw poen yn yr abdomen, colli cydsymudiad, a chwymp.
[19]
Mae c?n hefyd yn agored i rai gyflyrau iechyd sy'n taro pobl, gan gynnwys
clefyd y siwgwr
,
y ddannodd
a’r
galon
,
epilepsi
,
canser
, y thyroid a
gwynegon
.
Mae hyd oes c?n yn amrywio’n fawr ymhlith bridiau, ond i’r rhan fwyaf, mae’r oedran lle mae hanner y c?n mewn poblogaeth wedi marw a hanner yn dal yn fyw (sef
yr hirhoedledd canolrif
) yn amrywio o 10 i 13 mlynedd.
[20]
[21]
Mae hirhoedledd canolrif c?n brid cymysg, o'i gymryd fel cyfartaledd o bob maint, flwyddyn neu fwy yn hwy na ch?n pur eu brid ar gyfartaledd.
[20]
[21]
[22]
Ar gyfer c?n yng ngwledydd Prydain, canfuwyd bod cydberthynas negyddol rhwng pwysau corff cynyddol a hirhoedledd (hy, y trymach yw'r ci, y byrraf yw ei oes), ac mae c?n brid cymysg yn byw ar gyfartaledd 1.2 mlynedd yn hirach na ch?n brid pur.
Mae c?n domestig yn cyrraedd
aeddfedrwydd rhywiol
pan maen nhw tua chwe mis i flwyddyn oed, ar gyfer gwrywod a benywod, er y gall hyn gael ei ohirio am ddwy flwydd mewn rhai bridiau mawr, pan fydd geist (c?n benyw) yn cael eu cylch estrous cyntaf ac yn cychwyn cwna (gw. y map). Byddant yn profi cylchoedd estrous dilynol bob chwe mis, pan fydd y corff yn paratoi ar gyfer
beichiogrwydd
. Ar anterth y cylchred, bydd benywod yn mynd yn estrous, a byddant yn feddyliol ac yn gorfforol yn barod i
atgenhedlu
. Oherwydd bod yr ofwm yn goroesi ac yn gallu cael ei ffrwythloni am wythnos ar ol ofyliad, gall mwy nag un gi gwryw fod wedi ffrwythloni c?n bach gwahanol yn yr un torllwyth.
[23]
Mae
ffrwythloniad
fel arfer yn digwydd dau i bum diwrnod ar ol ofyliad; 14-16 diwrnod ar ol ofylu, mae'r embryo yn glynu wrth y groth ac ar ol saith i wyth diwrnod arall, mae curiad y galon i'w glywed.
[24]
[25]
Mae c?n yn cario eu torllwythi am tua 58 i 68 diwrnod ar ol ffrwythloni,
[23]
[26]
gyda chyfartaledd o 63 diwrnod (deufis), er y gall hyd y beichiogrwydd amrywio. Ar gyfartaledd mae tua chwe chi bach ym mhob torllwyth.
[27]
Fel y rhywogaeth dof hynaf, mae sut mae c?n yn ymddwyn, wedi cael eu llunio gan filoedd o flynyddoedd o gysylltiad agos a phobol. Oherwydd yr esblygiad corfforol a chymdeithasol hwn, mae c?n yn gallu deall a chyfathrebu a bodau dynol yn fwy nag unrhyw rywogaeth arall ar wyneb y Ddaear. Canfu gwyddonwyr ymddygiadol set syfrdanol o alluoedd cymdeithasol-wybyddol mewn c?n domestig. Nid yw'r galluoedd hyn i'w canfod hyd yn oed yn yr
epaod mawr
.
Yn wahanol i rywogaethau domestig eraill a ddewiswyd ar gyfer nodweddion fel cynhyrchu llaeth, cig ayb, dewiswyd c?n ar gyfer eu bridio yn ol eu hymddygiad.
[28]
[29]
Yn 2016, canfu astudiaeth mai dim ond 11 o enynnau sefydlog sy'n gwahaniaethu'r blaidd o'r ci. Nid oedd yr amrywiadau genynnau hyn yn debygol o fod o ganlyniad i esblygiad naturiol ac maent yn dynodi dethol ar ar sail morffoleg ac ymddygiad yn y broses o ddofi c?n. Dangoswyd bod y genynnau hyn yn effeithio ar y llwybr synthesis catecholamine, gyda'r mwyafrif o'r genynnau'n effeithio ar yr ymateb
ymladd-neu-hedfan
[29]
[30]
a phrosesu emosiynol.
[29]
Yn gyffredinol, mae c?n yn dangos llai o ofn ac ymddygiad ymosodol o'i gymharu a bleiddiaid.
[29]
[31]
Mae rhai o'r genynnau hyn wedi'u cysylltu ag ymddygiad ymosodol mewn rhai bridiau c?n, sy'n dangos eu pwysigrwydd yn y dofiad cychwynnol ac yn ddiweddarach wrth ffurfio bridiau.
[29]
Gall nodweddion cymdeithasgarwch uchel a diffyg ofn mewn c?n gynnwys addasiadau genetig sy'n gysylltiedig a
syndrom Williams-Beuren
mewn bodau dynol, sy'n achosi gor-gymdeithasoli ar draul y gallu i ddatrys problemau.
[32]
Deallusrwydd
ci yw gallu'r ci i ganfod gwybodaeth a'i chadw yn y cof er mwyn datrys problemau yn y dyfodol. Mae'r astudiaethau o ddau gi yn awgrymu y gall c?n ddysgu trwy ddod i gasgliad a bod ganddynt sgiliau cofio uchel. Dangosodd astudiaeth gyda Rico, Collie Border, ei fod yn gwybod labeli (neu 'enwau') dros 200 o wahanol eitemau. Casglodd enwau pethau newydd trwy ddysgu eithrio ac adalw'r eitemau newydd hynny'n gywir yn syth a phedair wythnos ar ol y datguddiad cychwynnol. Roedd astudiaeth o Border Collie arall, "Chaser," yn dogfennu ei alluoedd dysgu a chofio. Roedd wedi dysgu'r enwau a gallai gysylltu a gorchymyn llafar dros 1,000 o eiriau.
[33]
Gall c?n ddarllen ac ymateb yn briodol i iaith y corff dynol megis ystumio a phwyntio a gorchmynion llais dynol.
Canfu un astudiaeth o alluoedd gwybyddol c?n nad yw galluoedd c?n yn fwy eithriadol na galluoedd anifeiliaid eraill, megis
ceffylau
,
y tsimpansi
, neu
gathod
. Daeth astudiaeth gyfyngedig o 18 o g?n cartref i'r canlyniad nad oedd ganddynt gof gofodol (
spatial memory
), a'u bod yn canolbwyntio mwy ar "beth i'w wneud nesaf" yn y dasg yn hytrach na "lle".
Dangosodd astudiaeth arbrofol dystiolaeth gymhellol y gall
dingos
gwyllt Awstralia berfformio'n well na ch?n domestig o ran datrys problemau anghymdeithasol, gan ddangos y gall c?n domestig fod wedi colli llawer o'u galluoedd datrys problemau cynhenid, gwreiddiol ar ol iddynt gael eu dofi.
[34]
[35]
[36]
|
|
Problem chwarae ffeil yma? Gweler
Cymorth
.
|
Cyfathrebu yw sut y mae c?n yn cyfleu gwybodaeth i g?n eraill, yn deall negeseuon gan bobl ac yn cyfieithu'r wybodaeth y mae c?n yn ei throsglwyddo.
[37]
Mae ymddygiadau cyfathrebu c?n yn cynnwys y llygaid yn syllu, mynegiant yr wyneb, lleisio, ystum y corff (gan gynnwys symudiadau'r corff a'r aelodau), a chyfathrebu syfrdanol (aroglau, fferomonau, a blas). Mae bodau dynol yn cyfathrebu a ch?n trwy'r llais (gweiddi!), arwyddion breichiau a llaw, ac ystum y corff.
Mae'n debyg mai'r ci yw'r
cigysydd
mwyaf niferus sy'n byw yn yr amgylchedd dynol.
[38]
[39]
Yn 2013, amcangyfrifwyd bod y boblogaeth c?n byd-eang rhwng 700 miliwn
[40]
a 987 miliwn.
[41]
Mae tua 20% o g?n yn byw fel
anifeiliaid anwes
mewn gwledydd datblygedig. Yn y byd sy'n datblygu, mae c?n yn fwy gwyllt neu dan berchnogaeth y gymuned fel arfer, gyda ch?n anwes yn anghyffredin. Mae’r rhan fwyaf o’r c?n hyn yn byw eu bywydau fel sborionwyr (
scavengers
) ac nid ydynt erioed heb fod yn eiddo i fodau dynol, ac mae un astudiaeth yn dangos mai eu hymateb mwyaf cyffredin pan fydd dieithriaid yn dod atynt yw rhedeg i ffwrdd (52%) neu ymateb yn ymosodol (11%).
[42]
Ychydig a wyddys am y c?n hyn, na'r c?n mewn gwledydd datblygedig sy'n hollol wyllt, yn crwydro, neu sydd mewn llochesi oherwydd bod mwyafrif helaeth yr ymchwil modern ar wybyddiaeth c?n wedi canolbwyntio ar g?n anwes sy'n byw mewn cartrefi dynol.
[43]
Disgrifiwyd c?n fel
hollysyddion
.
[23]
[44]
[45]
O'i gymharu a bleiddiaid, mae gan g?n o gymdeithasau amaethyddol gopiau ychwanegol o amylas a genynnau eraill sy'n ymwneud a threulio
starts
sy'n cyfrannu at allu cynyddol i ffynnu ar ddeiet llawn starts.
[7]
Fel pobol, mae rhai bridiau c?n yn cynhyrchu amylas yn eu
poer
ac yn cael eu dosbarthu fel rhai a diet a starts uchel.
[46]
Fodd bynnag, yn debycach i gathod ac yn llai tebyg i hollysyddion eraill, dim ond gyda thawrin y gall c?n gynhyrchu asid bustl ac ni allant gynhyrchu
fitamin D
, y maent yn ei gael o gnawd anifeiliaid. Hefyd, yn debycach i gathod, mae angen arginin ar g?n i gynnal ei gydbwysedd
nitrogen
. Mae'r gofynion maethol hyn yn gosod c?n hanner ffordd rhwng cigysyddion a hollysyddion.
[47]
Mae c?n wedi byw a gweithio gyda phobl mewn llawer o rolau gwahanol. Yn ogystal a rol c?n fel
anifeiliaid anwes
, mae c?n wedi’u bridio ar gyfer bugeilio
da byw
a defaid (ee
c?n defaid
),
[48]
[23]
c?n hela llwynogod ayb
[49]
a rheoli
llygod mawr
(ee daeargi).
[23]
Ceir mathau eraill o
g?n gwaith
gan gynnwys c?n chwilio ac achub,
[50]
c?n canfod (ee cyffuriau mewn meysydd awyr)
[51]
neu
arfau cemegol
[52]
c?n gwarchod; c?n sy'n cynorthwyo pysgotwyr i ddefnyddio rhwydi; a ch?n, fel yr hysgi, sy'n tynnu troliau, cerbydau ysgafn ayb.
[23]
Ym 1957, y ci Laika oedd yr anifail cyntaf i gael ei lansio i gylchdroi o gwmpas y Ddaear, a hynny ar
Sputnik 2
y Sofietiaid; bu farw yn ystod yr hedfaniad.
[53]
[54]
Ymhlith y mathau eraill o g?n gwaith, mae c?n tywys, c?n cynhorthwyo gyda symudedd a ch?n y gwasanaeth seiciatrig, sy'n cynorthwyo unigolion ag anableddau.
[55]
[56]
Dangoswyd bod rhai c?n sy'n eiddo i bobl ag epilepsi yn rhybuddio eu triniwr pan fydd y triniwr yn dangos arwyddion o drawiad funudau cyn iddo ddigwydd, gan ganiatau i'r person geisio diogelwch, meddyginiaeth neu ofal meddygol.
[57]
Bwyteir cig ci mewn rhai gwledydd yn
Nwyrain Asia
, gan gynnwys
Corea
,
[58]
Tsieina
,
[8]
Fietnam
[9]
a'r
Pilipinas
,
[59]
ers canrifoedd.
[60]
Yn seiliedig ar ddata cyfyngedig, amcangyfrifir bod 13-16 miliwn o g?n yn cael eu lladd a'u bwyta yn Asia bob blwyddyn.
[61]
Yn Tsieina, ceir llawer o ddadlau ers blynyddoedd am wahardd bwyta cig c?n.
[62]
Caiff cig ci hefyd ei fwyta mewn rhai rhannau o'r Swistir.
[63]
Roedd diwylliannau eraill, megis
Polynesia
a Mecsico cyn ymosodiad Sbaen, hefyd yn caniatau bwyta cig ci. Credir hefyd bod braster c?n yn fuddiol i'r ysgyfaint mewn rhai rhannau o Wlad Pwyl
[64]
[65]
a Chanolbarth Asia.
[66]
[67]
Mae cefnogwyr bwyta cig ci wedi dadlau mai rhagrith Gorllewinol yw gwahaniaethu rhwng bwta oen bach a ch?n ac nad oes gwahaniaeth mewn bwyta cig anifeiliaid gwahanol.
[68]
[69]
[70]
Yn Korea, mae'r brid c?n sylfaenol a gaiff ei fagu ar gyfer cig, y
Nureongi
, yn wahanol i'r bridiau hynny a gaiff ei fagu ar gyfer anifeiliaid anwes.
[71]
- Coppinger, Raymond
; Schneider, Richard (1995). "Evolution of working dogs". In Serpell, James (gol.).
The domestic dog: its evolution, behaviour, and interactions with people
. Cambridge: Cambridge University Press.
ISBN
978-0-521-42537-7
.
- HarperCollins (2021).
"Collins Dictionary"
. HarperCollins Publishers L.L.C.
- Cunliffe, Juliette (2004).
The encyclopedia of dog breeds
. Bath: Paragon Books.
ISBN
978-0-7525-8018-0
.
- Fogle, Bruce
(2009).
The encyclopedia of the dog
. New York: DK Publishing.
ISBN
978-0-7566-6004-8
.
- Jones, Arthur F.; Hamilton, Ferelith (1971).
The world encyclopedia of dogs
. New York: Galahad Books.
ISBN
978-0-88365-302-9
.
- Miklosi, Adam (2007).
Dog Behaviour, Evolution, and Cognition
. Oxford University Press.
doi
:
10.1093/acprof:oso/9780199295852.001.0001
.
ISBN
978-0-19-929585-2
.
- Wang, Xiaoming
;
Tedford, Richard H.
(2008).
Dogs: Their Fossil Relatives and Evolutionary History
.
Columbia University Press
, New York. tt. 1?232.
ISBN
978-0-231-13529-0
.
OCLC
502410693
.
- Smith, Bradley, gol. (2015).
The Dingo Debate: Origins, Behaviour and Conservation
. CSIRO Publishing, Melbourne, Australia.
ISBN
978-1-4863-0030-3
.
- Boitani, Luigi; Mech, L. David (2003).
Wolves: Behavior, Ecology, and Conservation
. Chicago:
University of Chicago Press
. t. 482.
ISBN
978-0-226-51696-7
.
OCLC
904338888
.
- Ci adar:
gun-dog
- Ci aden:
setter
- Ci hir: hen enw ar y milgi
- Ci llathaid: hen ar y corgi neu'r
dachshund
(De Cymru)
- Ci arffed neu gi rhech (Ar lafar yn y Gogledd):
lap-dog
- Ci codi: ci a ddefnyddir i godi ysglyfaeth
- Ci coed: ci gwyllt
- Ci ysgyfarnog:
harrier
(ers 1774)
- Ci cwrso: ci i ddidoli defaid a gwartheg
- Ci setio:
setter
- Ci tom: ci yn y cartref (ers 1547)
- Ci Bach:
Canis Minor
(astronomeg)
- Ci Mawr
Canis Major
- C?n bendith y mamau neu g?n wybr: c?n y Tylwyth Teg (a oedd yn rhagflaenu cynhebryngau)
- Ci ber:
turnspit
- Ci bugail: ci defaid
- Ci cadno:
fox-hound
-ar lafar yn y Ne Cymru
- Y ci coch: rhan o'r enfys
- Ci drycin:
weather-dog
- Ci Ebrill: y
gylfinir
- Pysgodyn ci glas:
dogfish
- Ci mor:
dogfish
(ers 1688)
- Ci llidiart: colfach gat neu lidiart (ardal Penllyn)
- Cyn codi c?n Caer - yn gynnar yn y bore
- Byw fel c?n a moch (ci a hwch):?
- Clefyd yr hen gi - clefyd Gwenerol (Ar lafar yng ngorllewin Morgannwg)
- Mynd i’r c?n: pethau wedi mynd yn fler (
to go to the dogs
)?Hefyd: Mynd rhwng y c?n a’r brain (moch)
- ↑
Wayne, Robert K. (1993).
"Molecular evolution of the dog family"
.
Trends in Genetics
9
(6): 218?224.
doi
:
10.1016/0168-9525(93)90122-X
.
PMID
8337763
.
https://archive.org/details/sim_trends-in-genetics_1993-06_9_6/page/218
.
- ↑
Skoglund, P.; Ersmark, E.; Palkopoulou, E.; Dalen, L. (2015). "Ancient Wolf Genome Reveals an Early Divergence of Domestic Dog Ancestors and Admixture into High-Latitude Breeds".
Current Biology
.
doi
:
10.1016/j.cub.2015.04.019
.
- ↑
Y cofnod gwreiddiol yn Llyfr Du Caerfyrddin (C 5716) yw:
Rac dyuod. Riderch hael. ae cvn kyfruys
,
- ↑
ci
.
Geiriadur Prifysgol Cymru
. Adalwyd ar 20 Ionawr 2021.
- ↑
"Dog"
.
Dictionary.com
.
- ↑
"DNA Dates Dog Domestication Back 33,000 Years"
. Discovery.com. Rhagfyr 2015.
[
dolen marw
]
- ↑
7.0
7.1
Axelsson, E.; Ratnakumar, A.; Arendt, M. L.; Maqbool, K.; Webster, M. T.; Perloski, M.; Liberg, O.; Arnemo, J. M. et al. (2013). "The genomic signature of dog domestication reveals adaptation to a starch-rich diet".
Nature
495
(7441): 360?364.
Bibcode
2013Natur.495..360A
.
doi
:
10.1038/nature11837
.
PMID
23354050
.
- ↑
8.0
8.1
Wingfield-Hayes, Rupert (29 Mehefin 2002).
"China's taste for the exotic"
.
BBC News
.
- ↑
9.0
9.1
"Vietnam's dog meat tradition"
.
BBC News
. 31 Rhagfyr 2001.
- ↑
Nießner, Christine; Denzau, Susanne; Malkemper, Erich Pascal; Gross, Julia Christina; Burda, Hynek; Winklhofer, Michael; Peichl, Leo (2016).
"Cryptochrome 1 in Retinal Cone Photoreceptors Suggests a Novel Functional Role in Mammals"
.
Scientific Reports
6
: 21848.
Bibcode
2016NatSR...621848N
.
doi
:
10.1038/srep21848
.
PMC
4761878
.
PMID
26898837
.
http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4761878
.
- ↑
King, Camille; Smith, Thomas J.; Grandin, Temple; Borchelt, Peter (2016). "Anxiety and impulsivity: Factors associated with premature graying in young dogs".
Applied Animal Behaviour Science
185
: 78?85.
doi
:
10.1016/j.applanim.2016.09.013
.
- ↑
Murphy, L.A.; Coleman, A.E. (2012). "Xylitol Toxicosis in Dogs".
Veterinary Clinics of North America: Small Animal Practice
42
(#2): 307?312.
doi
:
10.1016/j.cvsm.2011.12.003
.
PMID
22381181
.
- ↑
Fogle, Bruce
(1974).
Caring For Your Dog
.
- ↑
20.0
20.1
Proschowsky, H.F.; H. Rugbjerg; A.K. Ersbell (2003). "Mortality of purebred and mixed-breed dogs in Denmark".
Preventive Veterinary Medicine
58
(#1?2): 63?74.
doi
:
10.1016/S0167-5877(03)00010-2
.
PMID
12628771
.
- ↑
21.0
21.1
Michell AR (1999). "Longevity of British breeds of dog and its relationships with sex, size, cardiovascular variables and disease".
The Veterinary Record
145
(#22): 625?629.
doi
:
10.1136/vr.145.22.625
.
PMID
10619607
.
- ↑
"Comparative longevity of pet dogs and humans: implications for gerontology research".
The Journals of Gerontology. Series A, Biological Sciences and Medical Sciences
52
(#3): B171?178. 1997.
doi
:
10.1093/gerona/52A.3.B171
.
PMID
9158552
.
- ↑
23.0
23.1
23.2
23.3
23.4
23.5
Dewey, T. and S. Bhagat. 2002.
- ↑
Concannon, P; Tsutsui, T; Shille, V (2001). "Embryo development, hormonal requirements and maternal responses during canine pregnancy".
Journal of Reproduction and Fertility. Supplement
57
: 169?179.
PMID
11787146
.
- ↑
"Dog Development ? Embryology"
. Php.med.unsw.edu.au. 16 June 2013
. Cyrchwyd
20 May
2021
.
- ↑
"Gestation in dogs"
. Archifwyd o'r
gwreiddiol
ar 3 June 2013
. Cyrchwyd
24 March
2013
.
- ↑
"HSUS Pet Overpopulation Estimates"
. The Humane Society of the United States. Archifwyd o'r
gwreiddiol
ar 2013-04-25
. Cyrchwyd
22 October
2008
.
- ↑
Serpell J, Duffy D. Dog Breeds and Their Behavior.
- ↑
29.0
29.1
29.2
29.3
29.4
Cagan, Alex; Blass, Torsten (2016).
"Identification of genomic variants putatively targeted by selection during dog domestication"
.
BMC Evolutionary Biology
16
: 10.
doi
:
10.1186/s12862-015-0579-7
.
PMC
4710014
.
PMID
26754411
.
http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4710014
.
- ↑
Almada RC, Coimbra NC.
- ↑
Coppinger R, Schneider R: Evolution of working dogs.
- ↑
Bridgett M. von Holdt; Emily Shuldiner; Ilana Janowitz Koch; Rebecca Y. Kartzinel; Andrew Hogan; Lauren Brubaker; Shelby Wanser; Daniel Stahler et al. (19 July 2017).
"Structural variants in genes associated with human Williams-Beuren syndrome underlie stereotypical hypersociability in domestic dogs"
.
Science Advances
3
: e1700398.
Bibcode
2017SciA....3E0398V
.
doi
:
10.1126/sciadv.1700398
.
PMC
5517105
.
PMID
28776031
.
http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=5517105
.
- ↑
Pilley, John (2013).
Chaser: Unlocking the genius of the dog who knows a thousand words
.
Houghton Mifflin Harcourt
.
ISBN
978-0-544-10257-6
.
- ↑
Piotti, Patrizia; Kaminski, Juliane (2016-08-10).
"Do Dogs Provide Information Helpfully?"
(yn en).
PLOS ONE
11
(#8): e0159797.
Bibcode
2016PLoSO..1159797P
.
doi
:
10.1371/journal.pone.0159797
.
ISSN
1932-6203
.
PMC
4980001
.
PMID
27508932
.
http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4980001
.
- ↑
Smith, B.; Litchfield, C. (2010).
"How well do dingoes (
Canis dingo
) perform on the detour task"
.
Animal Behaviour
80
: 155?162.
doi
:
10.1016/j.anbehav.2010.04.017
.
https://www.semanticscholar.org/paper/96a2ef62289e405ef2fff7bc2610304548610a5d
.
- ↑
Miklosi, A; Kubinyi, E; Topal, J; Gacsi, M; Viranyi, Z; Csanyi, V (Apr 2003). "A simple reason for a big difference: wolves do not look back at humans, but dogs do".
Curr Biol
13
(#9): 763?766.
doi
:
10.1016/S0960-9822(03)00263-X
.
PMID
12725735
.
- ↑
Coren, Stanley
How To Speak Dog: Mastering the Art of Dog-Human Communication
, 2000 Simon & Schuster, New York.
- ↑
Young, Julie K.; Olson, Kirk A.; Reading, Richard P.; Amgalanbaatar, Sukh; Berger, Joel (1 February 2011).
"Is Wildlife Going to the Dogs? Impacts of Feral and Free-roaming Dogs on Wildlife Populations"
(yn en).
BioScience
61
(#2): 125?132.
doi
:
10.1525/bio.2011.61.2.7
.
ISSN
0006-3568
.
https://academic.oup.com/bioscience/article/61/2/125/242696
.
- ↑
Daniels, Thomas; Bekoff, Marc (1989-11-27).
"Population and Social Biology of Free-Ranging Dogs, Canis familiaris"
.
Ecology Collection
.
https://www.wellbeingintlstudiesrepository.org/acwp_ehlm/18
.
- ↑
Hughes, Joelene; MacDonald, David W. (2013). "A review of the interactions between free-roaming domestic dogs and wildlife".
Biological Conservation
157
: 341?351.
doi
:
10.1016/j.biocon.2012.07.005
.
- ↑
Gompper, Matthew E. (2013). "Ch.1-The dog?human?wildlife interface: assessing the scope of the problem". In Gompper, Matthew E (gol.).
Free-Ranging Dogs and Wildlife Conservation
. Oxford University Press. t. 25.
ISBN
978-0-19-181018-3
.
- ↑
Ortolani, A (2009). "Ethiopian village dogs: Behavioural responses to a stranger's approach".
Applied Animal Behaviour Science
119
(#3?4): 210?218.
doi
:
10.1016/j.applanim.2009.03.011
.
- ↑
Udell, M.A.R.; Dorey, N.R.; Wynne, C.D.L. (2010). "What did domestication do to dogs? A new account of dogs' sensitivity to human actions".
Biological Reviews
85
(#2): 327?345.
doi
:
10.1111/j.1469-185X.2009.00104.x
.
PMID
19961472
.
- ↑
S.G. Pierzynowski; R. Zabielski (1999).
Biology of the pancreas in growing animals
. 28 of Developments in animal and veterinary sciences. Elsevier Health Sciences. t. 417.
ISBN
978-0-444-50217-9
.
[
dolen marw
]
- ↑
Smith, Cheryl S. (2008). "Chapter 6: Omnivores Together".
Grab Life by the Leash: A Guide to Bringing Up and Bonding with Your Four-Legged Friend
. John Wiley and Sons. t. 77.
ISBN
978-0-470-17882-9
.
- ↑
Pajic, Petar; Pavlidis, Pavlos; Dean, Kirsten; Neznanova, Lubov; Romano, Rose-Anne; Garneau, Danielle; Daugherity, Erin; Globig, Anja et al. (14 May 2019).
"Independent amylase gene copy number bursts correlate with dietary preferences in mammals"
.
eLife
8
.
doi
:
10.7554/eLife.44628
.
PMC
6516957
.
PMID
31084707
.
http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=6516957
.
- ↑
Fascetti, Andrea J.; Delaney, Sean J., gol. (2012). "7".
Applied Veterinary Clinical Nutrition
(arg. 1st). Wiley-Blackwell. t. 76.
ISBN
978-0-813-80657-0
.
- ↑
Williams, Tully (2007).
Working Sheep Dogs
. Collingwood, Vic.: CSIRO Publishing.
ISBN
978-0-643-09343-0
.
- ↑
Serpell, James (1995). "Origins of the dog: domestication and early history".
The Domestic Dog
. Cambridge: Cambridge University Press.
ISBN
978-0-521-41529-3
.
- ↑
Vikki Fenton,
The use of dogs in search, rescue and recovery
,
Journal of Wilderness Medicine
Vol. 3, Issue 3, August 1992, pp. 292?300.
- ↑
John J. Ensminger,
Police and Military Dogs: Criminal Detection, Forensic Evidence, and Judicial Admissibility
(CRC Press, 2012).
- ↑
Philip Shernomay,
Dogs Take Their Place in Arsenal Against Chemical Attack
,
New York Times
(13 May 2003).
- ↑
Alex Wellerstein (3 November 2017).
"Remembering Laika, Space Dog and Soviet Hero"
.
New Yorker
.
- ↑
Solovyov, Dmitry; Pearce, Tim (ed.) (11 April 2008).
"Russia fetes dog Laika, first earthling in space"
.
Reuters
.
CS1 maint: extra text: authors list (
link
)
- ↑
Audrestch, Hilary M.; Whelan, Chantelle T.; Grice, David; Asher, Lucy; England, Gary C.W.; Freeman, Sarah L. (2015).
"Recognizing the value of assistance dogs in society"
.
Disability and Health Journal
8
(#4): 469?474.
doi
:
10.1016/j.dhjo.2015.07.001
.
PMID
26364936
.
http://eprints.nottingham.ac.uk/38879/1/Assistance%20Dogs%20Paper%20CW%20SF%20CW%2009%2012%2014.pdf
. Adalwyd 31 December 2018
.
- ↑
Walther, S.; Yamamoto, M.; Thigpen, A.P.; Garcia, A.; Willits, N.H.; Hart, L.A. (2017).
"Assistance Dogs: Historic Patterns and Roles of Dogs Placed by ADI or IGDF Accredited Facilities and by Non-Accredited U.S. Facilities"
.
Frontiers in Veterinary Science
4
: 1.
doi
:
10.3389/fvets.2017.00001
.
PMC
5243836
.
PMID
28154816
.
http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=5243836
.
- ↑
"Seizure-alert dogs: a review and preliminary study".
Seizure
12
(#2): 115?120. 2003.
doi
:
10.1016/S105913110200225X
.
PMID
12566236
.
- ↑
Kim Kavin (2016-05-03).
The Dog Merchants: Inside the Big Business of Breeders, Pet Stores, and Rescuers
(yn Saesneg).
Simon and Schuster
.
ISBN
978-1-68177-170-0
.
- ↑
Anna Bueno (6 January 2017).
"The legal and cultural implications of killing a dog for film"
.
CNN Philippines
. Archifwyd o'r
gwreiddiol
ar 2021-04-16
. Cyrchwyd
2022-02-08
.
- ↑
Simoons, Frederick J. (1994).
Eat not this flesh: food avoidances from prehistory to the present
(arg. second). University of Wisconsin Press. tt. 208?212.
ISBN
978-0-299-14254-4
.
- ↑
"How many dogs and cats are eaten in Asia?"
. Animalpeoplenews.org. Archifwyd o'r
gwreiddiol
ar 25 January 2012
. Cyrchwyd
19 December
2012
.
- ↑
"China bans dog meat at infamous Yulin festival"
.
The Independent
(yn Saesneg)
. Cyrchwyd
2018-10-11
.
- ↑
Schwabe, Calvin W. (1979).
Unmentionable Cuisine
. Charlottesville: University Press of Virginia. t.
173
.
ISBN
978-0-8139-1162-5
.
- ↑
"Poland prosecutors probe dog lard sale"
.
United Press International
. 10 August 2009.
- ↑
Day, Matthew (7 August 2009).
"Polish couple accused of making dog meat delicacy"
. London: Telegraph.co.uk. Archifwyd o'r
gwreiddiol
ar 10 January 2022
. Cyrchwyd
21 December
2010
.
- ↑
Ayzirek Imanaliyeva (13 August 2020).
"Fighting COVID in Kyrgyzstan: Dog fat, ginger and bloodletting"
.
Eurasianet
(yn Saesneg)
. Cyrchwyd
2020-12-11
.
- ↑
"Dog meat restaurants spring up in Uzbekistan"
.
Uznews.net
. 2009. Archifwyd o'r
gwreiddiol
ar 16 June 2010
. Cyrchwyd
24 October
2012
.
- ↑
"Korea dog meat campaigners accused of hypocrisy"
.
The Straits Times
,
Agence France-Presse
. 27 December 2017.
- ↑
Ahmed Zihni (2004).
"Dog Meat Dilemma"
.
Stony Brook University
- The Program in Writing and Rhetoric. Archifwyd o'r
gwreiddiol
ar 11 August 2007
. Cyrchwyd
11 May
2008
.
- ↑
John Feffer
(2 June 2002).
"The Politics of Dog ? When globalization and culinary practice clash"
.
The American Prospect
. Archifwyd o'r
gwreiddiol
ar 27 April 2006
. Cyrchwyd
11 May
2007
.
- ↑
Pettid, Michael J.,
Korean Cuisine: An Illustrated History
, London: Reaktion Books Ltd., 2008, 25.
ISBN
978-1-86189-348-2