Dosbarthiad yr ieithoedd Karelian cyn yr Ail Ryfel Byd: 1a) Gogledd Karelian, 1b) De Karelian, 2) Olonetsian
Siaredir yr
Careleg
(
Saesneg
:
Karelian
; Careleg:
karjalan kieli
) gan oddeutu 30,000 o bobl (VZ 2010) yn
Ffederasiwn Rwsia
, yn bennaf yng
Ngweriniaeth Carelia
ac yn
Oblast
Tver. Mae'r iaith Careleg yn perthyn i gangen
Ffinneg Baltig
o'r ieithoedd
Finno-Ugric
ac mae wedi'i rhannu'n dair prif dafodiaith:
- Careleg (craidd)
- Olonetzisch (a siaredir gan oddeutu 20,000 o bobl yn
- Ludisch
Mae'r iaith yn ffurfio
continiwm tafodieithol
a throsglwyddiad bron yn llyfn o dafodieithoedd dwyreiniol y
Ffindir
i Wepsi.
Mae'r dadelfennu hwn i'r gwahanol dafodieithoedd wedi atal creu iaith ysgrifenedig unffurf Careleg hyd heddiw. Am y rheswm hwn nid oes llenyddiaeth Careleg yn yr ystyr culach. Yn y bon, mae llenyddiaeth Careleg wedi'i chyfyngu i gyfieithiadau crefyddol. Felly lluniwyd y Kalevala, sydd o darddiad Karelian, yn gyntaf o draddodiadau llafar gan Elias Lonnrot.
Mae Karelian proper yn wahanol i'r Ffinneg yn bennaf o ran ynganiad oherwydd amlder mwy palatals a fricatives (cf. saith - seitseman o'r Ffindir, Karelian ?ei??emen) ac mae ganddo nifer o eiriau benthyca o Rwseg. Yn dibynnu ar y dafodiaith, mae gan Careleg ddwy i bedair amser, fel arall nid yw Careleg yn wahanol iawn i'r ieithoedd Ffindir Baltig eraill.
Mae Careleg yn perthyn i gangen Ffinneg yr ieithoedd Uralig, ac mae ganddo gysylltiad agos a'r
Ffindir
.
[1]
Mae gan y Ffindir a Carelia dras gyffredin yn yr iaith Proto-Karelian a siaredir ar arfordir
Llyn Ladoga
yn yr
Oes Haearn
, ac mae Careleg yn ffurfio
continwm tafodiaith
a thafodieithoedd dwyreiniol y Ffindir.
[2]
Yn gynharach, roedd rhai ieithyddion o'r Ffindir yn dosbarthu Carelieg fel tafodiaith o'r Ffindir, a elwir weithiau yn llenyddiaeth h?n y Ffindir fel
Raja-Karjalan murteet
('tafodieithoedd Barel Karelian'), ond heddiw mae Karelian yn cael ei hystyried yn iaith benodol. Heblaw am Karelian a Ffinneg, mae'r is-gr?p Ffinneg hefyd yn cynnwys
Estoneg
a rhai ieithoedd lleiafrifol a siaredir o amgylch
Mor y Baltig
.
Careleg yn ystod y Cyfnod Sofietaidd
[
golygu
|
golygu cod
]
Ym 1921, bu'r gyngres Carelia Oll gyntaf o dan y drefn
Sofietaidd
yn dadlau a ddylai'r Ffindeg neu Careleg fod yn iaith swyddogol (nesaf at
Rwseg
) y "Karelian Labour Commune" newydd (
Karjalan Tyokommuuni
, Карялан тыoкоммууни, a fyddai ddwy flynedd yn ddiweddarach yn dod yn ASSR Carelia. Roedd
comiwnyddion
y
Ffindir
yn ogystal a Ffindiaid ethnig o Ogledd America, a ddaeth i fyw i Carelia Sofietaidd, yn dominyddu'r disgwrs wleidyddol, gan eu bod yn gyffredinol yn cael eu haddysgu'n well o lawer na Careliaid lleol. Roeddent yn ffafrio defnyddio Ffinneg, a oedd newydd fod trwy gyfnod safoni 80 mlynedd yn seiliedig ar amrywiaeth o dafodieithoedd ledled y Ffindir - a gwelodd y Ffindir Carelian yn syml fel tafodieithoedd Ffindir ychwanegol. Yn y diwedd sefydlwyd y Ffindir fel yr iaith "leol" swyddogol.
[3]
Dechreuodd rhaglen ddwys o Ffenicaleiddio, ond o'r enw "Carelianeiddo", a sefydlwyd ysgolion iaith y Ffindir ar draws Carelia Sofietaidd. Sefydlwyd papurau newydd, cyfnodolion llenyddol a chyfieithwyd llenyddiaeth Rwseg i’r Ffinneg, tra cyhoeddwyd llawer o lenyddiaeth o Karelia Sofietaidd yn y Ffindir.
[3]
Tra roedd hyn yn digwydd yn Carelia Sofietaidd, ym 1931-33, safonwyd iaith lenyddol Careleg gan ddefnyddio'r
wyddor Ladin
ar gyfer cymuned Careliaid Tver o tua 127,000 o bobl, gannoedd o gilometrau i'r de.
[3]
Rhwng 1935 a 1938 cafodd arweinyddiaeth Sofietaidd Carelia, a oedd yn dominyddu'r Ffindir, gan gynnwys yr arweinydd Edvard Gylling, ei symud o rym, ei lladd neu ei anfon i wersylloedd crynhoi. Cafodd yr iaith Ffinneg ei brandio yn iaith cymdeithas bourgeois y Ffindir yn y Ffindir, ac fe'i hystyriwyd yn ddiweddarach fel iaith "ffasgaidd" gelyn y Ffindir.
[3]
Rhwng 1938 ac Ebrill 1940, peidiodd yr awdurdodau Sofietaidd a chyhoeddi yn y Ffindir, caewyd pob ysgol iaith Ffinneg a gwaharddwyd y plant rhag siarad Ffinneg hyd yn oed yn ystod y toriad. Disodlodd y llywodraeth Sofietaidd y Ffindir yn ASSR Carelia gyda Careleg a ysgrifennwyd yn
yr wyddor Gyrilig
.
[4]
Cyflwynwyd ffurf newydd o Karelian safonedig ar frys ym 1938, wedi'i ysgrifennu mewn Cyrillic, gyda dim ond naw achos gramadegol, a gyda nifer fawr a chynyddol iawn o eiriau wedi'u cymryd yn uniongyrchol o Rwseg ond gyda therfynau gramadegol Karelian. Yn ystod y cyfnod hwn cyhoeddwyd tua 200 o deitlau, gan gynnwys deunyddiau addysgol, llyfrau plant, darllenwyr, dogfennau Plaid a materion cyhoeddus, y cyfnodolyn llenyddol Karelia. Ysgrifennwyd y papur newydd Karjalan Sanomat yn y Cyrillic Karelian newydd hwn, yn hytrach nag yn y Ffindir. Ni allai Kareliaid nad oeddent yn siarad Rwsieg ddeall yr iaith swyddogol newydd hon oherwydd maint y geiriau Rwsiaidd, er enghraifft, rhoddwyd yr ymadrodd "Pa blaid a arweiniodd y chwyldro" yn y ffurf hon o Karelian fel "Митт?йне партиуя руководи революциюа?" (Mittujne partiuja rukovodi revoljutsijua?) Lle mae'r gair am blaid, dan arweiniad, a chwyldro i gyd yn eiriau Rwsiaidd gyda therfynau gramadegol Karelian, tra bod gan eiriau cyfatebol y Ffindir wreiddiau hollol wahanol: "Mika puolue johti vallankumousta?"
[3]
Ar ol Rhyfel y Gaeaf, ym mis Ebrill 1940, newidiodd ystyriaethau gwleidyddol eto. Sefydlodd yr Undeb Sofietaidd SSR Karelo-Ffindir gyda'r syniad y byddai'r Ffindir yn y pen draw yn cael ei atodi i'r Undeb Sofietaidd fel rhan o'r Weriniaeth honno. Gwnaeth y Ffinneg, a ysgrifennwyd yn yr wyddor Ladin, unwaith eto iaith swyddogol "leol" Karelia Sofietaidd, ochr yn ochr a Rwseg.
[3]
Yn yr 1980au, dechreuodd cyhoeddi eto mewn amryw addasiadau o'r wyddor Ladin ar gyfer Olonets Karelian a thafodieithoedd y Mor Gwyn a'r Tver o Karelian Proper.
Yn 2007 mabwysiadwyd wyddor safonol i ysgrifennu pob tafodiaith.
Yn 2008, lansiodd Prifysgol Joensuu athro iaith Karelian cyntaf y Ffindir, er mwyn achub yr iaith. Flwyddyn yn ddiweddarach, sefydlwyd nyth iaith Karelian gyntaf y Ffindir (gr?p trochi cyn-ysgol) yn nhref Nurmes. [24]
Caregori:Ffederasiwn Rwsia