Mynydd Chomolungma
|
Qomolangma
Everest
|
Math
| mynydd
, atyniad twristaidd
|
---|
Enwyd ar ol
| George Everest
|
---|
|
Cylchfa amser
| Amser Safonol Nepal, Cylchfa Amser Safonol
|
---|
Daearyddiaeth
|
---|
Ardal warchodol
| Sagarmatha National Park
|
---|
Rhan o'r canlynol
| Himalaya
, Y Saith Pegwn,
Copaon dros 8
, ultra-prominent peak
|
---|
Lleoliad
| Himalaya
|
---|
Sir
| Solukhumbu District,
Rhanbarth Ymreolaethol Tibet
|
---|
Gwlad
|
Nepal
Tsieina
|
---|
Uwch y mor
| 8,848.86 metr
|
---|
Cyfesurynnau
| 27.9881°N 86.925°E
|
---|
Amlygrwydd
| 8,848.86 metr
|
---|
Cadwyn fynydd
| Mahalangur Himal
|
---|
|
Deunydd
| craig
,
Ia
|
---|
|
|
Mynydd Everest
neu
Qomolangma
(hefyd
Chomolungma
,
Nepaleg
:
Sagarmatha
,
Saesneg
:
Mount Everest
) yw'r mynydd uchaf yn y byd. Fe'i lleolir ar y ffin rhwng
Tibet
a
Nepal
yn yr
Himalaya
, ac ei uchder yw 8,848.86
medr
(29,032 troedfedd) uwch lefel y mor.
[1]
Mae'r mynydd mor uchel fel nad oes llawer o ocsigen ar y top.
Mae ffin Tseina-Nepal yn croesi ei chopa. Y drychiad mwyaf diweddar yw'r un a gymerwyd gan awdurdodau Tsieineaidd a Nepali, sef drychiad (gydag eira) o 8,848.86 metr (29,031.7 tr).
[2]
Mae Mynydd Chomolungma yn denu llawer o ddringwyr, gan gynnwys mynyddwyr profiadol iawn. Dau brif lwybr dringo sydd, un yn agosau at y copa o'r de-ddwyrain yn Nepal (a elwir yn "llwybr safonol") a'r llall o'r gogledd yn Tibet. Er nad yw'n gosod heriau dringo technegol sylweddol ar y llwybr safonol, mae Everest salwch uchder yn taro'r dringwr ac yn hynod o beryglus. Felly hefyd y tywydd a'r gwynt, yn ogystal a pheryglon sylweddol o
eirlithriadau
a Rhew Khumbu. Hyd at 2019 roedddros 300 o bobl wedi marw ar Everest,
[3]
ac mae llawer o'u cyrff yn aros ar y mynydd.
[4]
Cofnodwyd yr ymdrechion cyntaf i gyrraedd copa Chomolungma gan
fynyddwyr
o wledydd Prydain. Gan nad oedd Nepal yn caniatau i dramorwyr ddod i mewn i'r wlad ar y pryd, gwnaeth y Prydeinwyr sawl ymgais ar lwybr crib y gogledd o ochr Tibet. Ar ol i'r rhagdaith rhagchwilio (
reconnaissance expedition
) gyntaf gan y Prydeinwyr ym 1921 gyrraedd 7,000 metr, gwthiodd alldaith 1922 lwybr crib y gogledd nes cyrraedd 8,320 metr (27,3000 tr). Y Cymro cyntaf erioed i gyrraedd prif gopa Chomolungma oedd y Cymro o
Bontrhydfendigaid
, Ceredigion, sef
Caradog 'Crag' Jones
(g. 1958) a gyflawnodd y gamp ym 1995. Y Gymraes gyntaf i ddringo a chyrraedd copa Everest oedd
Tori James
o Sir Benfro, a gyrhaeddodd y copa yn 2007.
Arweiniodd alldaith 1924 at un o'r dirgelion mwyaf ar Everest hyd heddiw: gwnaeth George Mallory ac Andrew Irvine ymgais i'r copa ar 8 Mehefin ond ni ddychwelon nhw byth, gan sbarduno dadl ynghylch ai nhw oedd y cyntaf i gyrraedd y brig ai peidio.
Gwnaeth Tenzing Norgay
ac
Edmund Hillary
esgyniad swyddogol cyntaf Everest ym 1953, gan ddefnyddio llwybr crib y de-ddwyrain, o Nepal. Roedd Norgay wedi cyrraedd 8,595 metre (28,199 ft) y flwyddyn flaenorol fel aelod o alldaith y Swistir 1952. Gwnaeth tim mynydda Tsieineaidd Wang Fuzhou, Gonpo, a Qu Yinhua yr esgyniad cyntaf yr adroddwyd amdano o'r grib ogleddol ar 25 Mai 1960.
[5]
Enwau hynafol y mynydd yn y
Sansgrit
yw
Devgiri
("Mynydd Sanctaidd") a
Devadurga
.
Chomolungma
neu
Qomolangma
("Mam y Bydysawd") yw'r enw
Tibeteg
, a
Zh?mul?ngm? F?ng
(珠穆朗?峰 neu 珠穆朗瑪峰) neu
Shengm? F?ng
(?母峰 neu 聖母峰) yw'r enw
Tsieineeg
. Yn y
Nepaleg
fe'i gelwir yn
Sagarmatha
(???????), "Pen yr Awyr".
Ym
1865
, rhoddwyd yr enw
Saesneg
Everest
ar y mynydd gan Andrew Scott Waugh, Uwch-arolygydd India ar y pryd. Yn eironig, roedd Syr
George Everest
, a enwyd y mynydd ar ei ol, wedi dysgu Waugh i roi enwau cynhenid neu frodorol i bob endid daearyddol, ond doedd ddim modd i estronwyr deithio i Nepal nac i
Tibet
ar y pryd. Dyma ddywedodd Waugh:
I was taught by my respected chief and predecessor, Colonel Sir
George Everest
to assign to every geographical object its true local or native appellation. But here is a mountain, most probably the highest in the world, without any local name that we can discover, whose native appellation, if it has any, will not very likely be ascertained before we are allowed to penetrate into Nepal. In the meantime the privilege as well as the duty devolves on me to assign…a name whereby it Mai be known among citizens and geographers and become a household word among civilized nations.
Yn y
1960au
cynnar, sylweddolodd llywodraeth
Nepal
nad oedd gan y mynydd enw Nepaleg. Y rheswm am hyn yw nad oedd pobl yr ardaloedd traddodiadol Nepaleg (hynny yw,
Dyffryn Kathmandu
a'r ardaloedd cyfagos) yn gyfarwydd a'r mynydd.
[
angen ffynhonnell
]
Ceisiodd y llywodraeth ddarganfod enw i'r mynydd (doedd yr enw
Sherpa
/Tibeteg
Chomolangma
ddim yn dderbyniol iddynt, gan eu bod yn ceisio uno a "Nepaleiddio'r" wlad) . Dyfeisiwyd yr enw
Sagarmatha
(???????) gan
Baburam Acharya
.
Yn
2002
, cyhoeddodd y papur newydd Tsieineeg
Renmin Ribao
erthygl yn dadlau na ddylid defnyddio'r enw Saesneg yn y
byd Gorllewinol
mwyach, ac y dylid defnyddio'r enw Tibeteg. Dadlent fod yr enw hwnnw'n h?n na'r un Saesneg, gan i Qomolangma gael ei nodi ar fap Tsieineaidd mwy na 280 mlynedd yn ol.
[6]
Ym 1802, cychwynnodd y Prydeinwyr i wneud Arolwg Trigonometrig Mawr o India er mwyn canfod lleoliadau, uchderau ac enwau'r mynyddoedd. Gan ddechrau yn ne India, symudodd timau’r arolwg tua’r gogledd gan ddefnyddio theodolitau anferth, pob un yn pwyso 500 kg ac yn ei gwneud yn ofynnol i 12 dyn ei gario, i fesur uchder mor gywir a phosibl. Cyrhaeddon nhw odre'r Himalaya erbyn y 1830au, ond nid oedd Nepal yn fodlon caniatau i'r Prydeinwyr ddod i mewn i'r wlad. Gwrthodwyd sawl cais gan y syrfewyr i fynd i mewn i Nepal.
[7]
Ym 1852, wedi'i leoli ym mhencadlys yr arolwg yn
Dehradun
,
Radhanath Sikdar
, mathemategydd Indiaidd a syrfewr o
Bengal
oedd y cyntaf i nodi mai Mynydd Chomolungma oedd copa ucha'r byd, drwy ddefnyddio
cyfrifiadau trigonometrig yn
seiliedig ar fesuriadau Nicolson.
[8]
Gohiriwyd y cyhoeddiad swyddogol mai Copa XV oedd yr uchaf am sawl blwyddyn wrth i'r cyfrifiadau gael eu gwirio dro ar ol tro. Dechreuodd Waugh weithio ar ddata Nicolson ym 1854, ac ynghyd a’i staff treuliodd bron i ddwy flynedd yn gweithio ar y ffigyrau, gan orfod delio a phroblemau plygiant golau, pwysau barometrig, a thymheredd dros bellter.
Yn olaf, ym mis Mawrth 1856 cyhoeddodd ei ganfyddiadau mewn llythyr at ei ddirprwy yn
Calcutta
. Cyhoeddwyd bod Kangchenjunga yn 28,156 troedfedd (8,582 m). Daeth Waugh i'r casgliad fod
Radhanath Sikdar
yn gywir, ac mai Copa XV oedd "yr uchaf yn y byd, yn ol pob tebyg".
[7]
Cyfrifwyd bod XV (wedi'i fesur mewn troeddfeddi)
yn union
29,000 troedfedd, ond datganwyd yn gyhoeddus ei fod yn 29,002 troedfedd er mwyn osgoi'r argraff bod yr union uchder yn ddim mwy nag amcangyfrif wedi'i dalgrynu!
[9]
Yn chwareus, nodir yn aml mai Waugh oedd "y person cyntaf i roi dwy droed(fedd) ar ben Mynydd Everest".
[10]
Ym 1955, felly, y pennwyd y drychiad o 8,848 m (29,029 tr) a hynny gan yr Indiaid. Mesur o 8,848.13 m (29,029.3 tr) oedd mesuriad y Tsieineiaid.
[11]
[12]
Yn y ddau achos mesurwyd eira'r copa hefyd, nid pen y graig.
[13]
Cynlluniodd Nepal arolwg newydd yn 2019 i benderfynu a oedd
daeargryn Nepal Ebrill 2015 wedi
effeithio ar uchder y mynydd.
[14]
Credir bod
tectoneg platiau
'r ardal yn ychwanegu at yr uchder ac yn araf symud y copa i'r gogledd-ddwyrain. Mae dau gyfrif yn awgrymu bod y cyfraddau newid yn 4 mm (0.16 mod) y flwyddyn (i fyny) a rhwng 3 a 6 mm (0.12-0.24 mod) y flwyddyn (gogledd-ddwyrain),
[15]
[16]
ond mae cyfrif arall yn son am symud gwahanol o 27 mm i fyny a phosibilrwydd fod y mynydd yn lleihau.
[17]
Cyfaddawd Tsieina - Nepal
[
golygu
|
golygu cod
]
Roedd Nepal a Tsieina, y ddwy wlad sy'n rhannu'r mynydd, wedi dadlau ynghylch uchder gwirioneddol y mynydd am flynyddoedd. Ar 8 Rhagfyr 2020, cyhoeddodd y ddwy wlad ar y cyd mai 8,848.86 metr (29,032 tr) yw'r uchder swyddogol newydd.
[18]
Roedd hyn yn 0.86 m (2.8 tr) yn uwch na'r hyn a gyfrifwyd cyn hynny. Roedd awdurdodau Tsieineaidd wedi dadlau o'r blaen y dylid mesur Everest i uchder y graig, tra bod awdurdodau Nepal yn mynnu y dylid cynnwys yr eira ar ben y copa.
[19]
Maint
yr Wyddfa
, a saif ym
Mharc Cenedlaethol Eryri
yw 1,085 metr (3,560 troedfedd).
Copa Everest yw'r pwynt lle mae wyneb y Ddaear yn cyrraedd y pellter mwyaf o
lefel y mor
. Weithiau honnir fod sawl mynydd arall yn haeddu'r clod o fod y "mynydd talaf ar y Ddaear".
Mauna Kea
yn
Hawaii
yw'r talaf o'i fesur o'i draed i'w gopa;
[20]
mae'n codi dros 10,200 metr (33,464.6 tr) o'i fesur o'i waelod sydd ar lawr y cefnfor, ond dim ond 4,205 m (13,796 tr) uwch lefel y mor.
Mewn cymhariaeth, mae drychiadau sylfaen rhesymol ar gyfer Everest yn amrywio o 4,299 metr ar yr ochr ddeheuol i 5,200 m ar
Lwyfandir Tibet
, sy'n rhoi uchder (o'i draed i'w gopa) o rhwng 3,650 a 4,650 m.
Mae daearegwyr wedi isrannu'r creigiau sy'n cynnwys Mynydd Everest yn dair uned a elwir yn "ffurfiannau" .
[21]
[22]
Mae pob ffurfiant wedi'i wahanu oddi wrth y llall gan
ffaltiau
ongl isel, a elwir yn ddatgysylltiadau (
detachments
), sydd wedi eu gwthio tua'r de dros ei gilydd. O gopa Mynydd Everest i'w waelod yr unedau creigiau hyn yw'r Ffurfiant Qomolangma, Ffurfiant Gogledd Col, a Ffurfiant Rongbuk.
Mae Mynydd Everest yn cynnwys creigiau gwaddodol a metamorffig sydd wedi cael eu ffaltio tua'r de dros gramen gyfandirol a gyfansoddwyd o
granulitau Archean
o'r Plat Indiaidd yn ystod gwrthdrawiad
Cainosoig
India ag Asia.
[23]
[24]
[25]
Credir bod ffurfiannau Qomolangma a Gogledd Col yn cynnwys gwaddodion morol a gronnodd o fewn silff gyfandirol gogleddol India cyn iddo wrthdaro ag Asia. Yn dilyn hynny, fe wnaeth gwrthdrawiad Cainosoig India ag Asia ddadffurfio a metamorffosio'r strata hyn wrth iddo gael ei daflu tua'r de ac i fyny.
[26]
[27]
[28]
Ychydig iawn o fflora neu ffawna brodorol sydd ar Fynydd Chomolungma. Tyfa
mwsogl
ar uchder o 6,480 metr.
[29]
Efallai mai hwn yw'r rhywogaeth planhigion a all dyfu ar yr uchder uchaf.
[29]
Gwyddys bod planhigyn clustog alpaidd o'r enw
Tywodlys mwsoglog
(enw Gwyddonol:
Arenaria)
yn tyfu o dan 5,500 m yn yr ardal.
[30]
Yn ol yr astudiaeth o ddata lloeren rhwng 1993 a 2018, mae llystyfiant yn ehangu ar lethrau'r mynydd. Daethpwyd o hyd i blanhigion mewn ardaloedd a oedd gynt yn cael eu hystyried yn foel a difywyd.
[31]
Cafwyd hyd i'r
Euophrys omnisuperstes
, sef
pry cop
bychan, du ar ddrychiadau mor uchel a 6,700 metr. Dyma, o bosib, yr anifail di-ficrosgopig sy'n byw uchaf ar y blaned. Mae i'w gael yng ngwersyll sylfaen Everest,
[32]
yn llechu mewn ambell hollt, a gall fwydo ar bryfed wedi'u rhewi sydd wedi'u chwythu yno gan y gwynt. Mae'n fwy na phosib y ceir bywyd microsgopig ar uchderau uwch na hyn.
[33]
Gwelwyd adar, fel yr
wydd pen-bar
, yn hedfan ar ar rannau ucha'r mynydd, tra bod eraill, fel y
Pyrrhocorax
, wedi cael eu gweld mor uchel a De'r Col ar 7,920 metr (25,980 tr).
[34]
Gwelwyd y
Bran goesgoch Alpaidd
mor uchel a 7,900 metr (20,000 tr) a gwyddau pen-bar yn mudo dros yr Himalaya.
[35]
Ym 1953, dywedodd George Lowe (rhan o alldaith Tenzing a Hillary) iddo weld gwyddau pen bar yn hedfan dros gopa Everest.
[36]
Defnyddir
iacod
yn aml i dynnu ger y mynyddwyr ar ddringfeydd Mynydd Everest. Gallant gario baich o 100 kg (220 pwys). Mae gan yr iac ffwr trwchus ac ysgyfaint mawr.
[30]
[37]
Ymhlith yr anifeiliaid eraill yn y rhanbarth mae'r
tahr
yr Himalaya sydd weithiau'n cael ei fwyta gan y llewpard eira.
[38]
Gellir dod o hyd i
arth ddu yr Himalaya
4,300 metr (14,000 tr) ac mae'r
panda coch
hefyd yn bresennol yn y rhanbarth.
[39]
Canfu un alldaith ystod rhyfeddol o rywogaethau yn y rhanbarth gan gynnwys
pika
a deg rhywogaeth newydd o forgrug.
[40]
Yn 2008, aeth gorsaf dywydd newydd ar oddeutu 8,000 metr (26,000) tr) ar-lein.
[41]
Y data cyntaf a dderbyniwyd gan yr orsaf ym Mai 2008 oedd:
- tymheredd yr aer ?17 °C (1 °F)
- lleithder cymharol 41.3%
- gwasgedd atmosfferig 382.1 hPa (38.21 kPa)
- cyfeiriad y gwynt 262.8°
- cyflymder y gwynt 12.8 m / s (28.6 mya, 46.1 km / h)
- ymbelydredd solar
byd-eang 711.9 wat / m
2
- ymbelydredd solar UVA 30.4 W / m
2
.
[41]
Trefnwyd y prosiect gan
Stations at High Altitude for Research on the Environment
(SHARE), a osododd hefyd we-gamera hefyd yn 2011.
[41]
[42]
Mae'r orsaf dywydd, sydd a ph?er solar, ar y South Col.
[43]
Un o'r problemau sy'n wynebu dringwyr yw'r gwyntoedd cyflym, aml.
[44]
Mae'r copa'n ymestyn i'r troposffer uchaf ac yn treiddio'r stratosffer,
[45]
lle ceir gwyntoedd cyflym a rhewllyd y jetlif.
[46]
Yn Chwefror 2004, cofnodwyd cyflymder gwynt o 175 mya ar y copa ac fel arfer mae'r gwynt yn chwythu ar gyflymder o tua 100 mya.
[44]
Gall y gwyntoedd hyn chwythu dringwyr oddi ar Everest yn hawdd.
Mae'r
pwysedd aer
ar y copa tua thraean yr hyn ydyw ar
lefel y mor
, ac yn ol egwyddor Bernoulli, gall y gwyntoedd ostwng y pwysau ymhellach, gan achosi gostyngiad ychwanegol o 14 y cant mewn
ocsigen
i ddringwyr.
[46]
Daw'r gostyngiad yn argaeledd yr ocsigen o'r pwysau cyffredinol is, ac nid yn y gostyngiad yn y gymhareb ocsigen i nwyon eraill.
[47]
Oherwydd mai Mynydd Chomolungma yw'r mynydd uchaf yn y byd, mae wedi denu cryn sylw a sawl ymdrech i'w ddringo. Ni wyddys a ddringwyd y mynydd yn yr hen amser. Efallai iddo gael ei ddringo ym 1924, er na chadarnhawyd hyn erioed, gan na ddychwelodd yr un o'r dynion a aeth ati. Mae sawl llwybr dringo wedi'u sefydlu dros sawl degawd o alldeithiau.
[48]
[49]
Digwyddodd yr ymdrech cyntaf hysbys i ddringo Everest yn 1953, a chynyddodd diddordeb dringwyr wedi hynny.
[50]
Er gwaethaf yr ymdrech a'r sylw a roddwyd i alldeithiau, dim ond tua 200 o bobl oedd wedi cyrraedd y copa erbyn 1987.
[50]
Arhosodd Everest yn ddringfa anodd am ddegawdau, hyd yn oed ar gyfer ymdrechion difrifol gan ddringwyr gorau'r byd, ac alldeithiau cenedlaethol mawr, a oedd yn norm nes i'r oes fasnachol ddechrau yn y
1990au
.
[51]
Erbyn Mawrth 2012, roedd Everest wedi ei ddringo 5,656 o weithiau gyda 223 o farwolaethau.
[52]
Er bod gan fynyddoedd llai ddringfeyss hirach ac anoddach, a mwy serth, mae
jetlif
y gwynt yn rhoi her ychwanegol.
[53]
Ar rai adegau o'r flwyddyn mae'r jetlif yn symud i'r gogledd, gan ddarparu cyfnodau o dawelwch cymharol ar y mynydd.
[54]
Ymhlith y peryglon eraill mae
stormydd eira
ac
eirlithriadau
.
[54]
Yn 2013 cofnododd Cronfa Ddata Himalaya fod 6,871 ymweliad a'r copa wedi ei wneud, a hynny gan 4,042 o bobl wahanol.
[55]
Bu nifer o ymdrechion i gyrraedd y copa cyn yr
Ail Ryfel Byd
, y cyfan ond un ohonynt gan dimau Prydeinig, gan nad oedd caniatad i ddringo'r mynydd o ochr Tibet a bod Nepal yn rhan o'r
Ymerodraeth Brydeinig
. Yn ystod un o'r rhain, yn
1924
, diflannodd
George Mallory
ac
Andrew Irvine
wrth geisio cyrraedd y copa, a bu awgrymiadau eu bod efallai wedi cyrraedd y copa ond wedi marw ar y ffordd i lawr. Y farn gyffredinol, fodd bynnag, yw na allent fod wedi cyrraedd y copa. Yn
1999
cafwyd hyd i gorff Mallory ar y mynydd.
Y cyntaf i gyrraedd y copa oedd
Edmund Hillary
a
Tenzing Norgay
ar
29 Mai
1953
, newyddion a gyfathrebwyd i'r byd drwy'r newyddiadurwr Cymreig
Jan Morris
. Ers hynny mae cryn nifer o ddringwyr wedi cyrraedd y copa; mae'r mynydd yn haws yn dechnegol na rhai o'r copaon 8,000 medr eraill megis
K2
a
Nanga Parbat
. Er hynny, mae uchder y mynydd yn creu problemau mawr, ac am flynyddoedd ystyrid fod yn rhaid cael
ocsigen
ychwanegol i'w ddringo. Fodd bynnag yn
1978
dringodd
Reinhold Messner
a
Peter Habeler
y mynydd heb ddefnyddio ocsigen ychwanegol.
Y Cymro cyntaf erioed i gyrraedd prif gopa Chomolungma oedd y Cymro o
Bontrhydfendigaid
, Ceredigion, sef
Caradog 'Crag' Jones
(g. 1958) a gyflawnodd y gamp ym 1995. Y Gymraes gyntaf i ddringo a chyrraedd copa Everest oedd
Tori James
o Sir Benfro, a gyrhaeddodd y copa yn 2007.
Ar
25 Mai
2008
cyrhaeddodd Bahadur Sherchan, 76 oed o Nepal, y copa gan osod record newydd am y person hynaf i ddringo'r mynydd.
Ym 1885, awgrymodd Clinton Thomas Dent, llywydd y Clwb Alpaidd, fod dringo Mynydd Everest yn bosibl yn ei lyfr
Above the Snow Line
.
[56]
Darganfuwyd y ffordd ogleddol at y mynydd gan
George Mallory
a Guy Bullock ar Alldaith Rhagchwilio Prydain yn 1921. Roedd yn alldaith archwiliadol nad oedd wedi'i chyfarparu ar gyfer ymgais ddifrifol i ddringo'r mynydd. Gyda Mallory yn arwain (a thrwy hynny ddod yr Ewropeaidd gyntaf i ddringo dros 7,005 metr (22,982 tr). O'r fan honno, ysbardunodd Mallory lwybr i'r brig, ond nid oedd y parti yn barod ar gyfer y dasg fawr o ddringo ymhellach ac aethon nhw i lawr.
Yr esgyniad llwyddiannus cyntaf gan Tenzing a Hillary, 1953
[
golygu
|
golygu cod
]
Ym 1953, dychwelodd y nawfed alldaith Brydeinig, dan arweiniad John Hunt, i Nepal. Dewisodd Hunt ddau ddringwr i geisio cyrraedd y copa. Daeth y par cyntaf, Tom Bourdillon a'r Cymro
Charles Evans
, o fewn 100 metr i'r copa ar 26 Mai 1953, ond trodd yn ol ar ol rhedeg i broblemau diffyg ocsigen. Eu gwaith oedd darganfod a thorri llwybr a gollwng poteli o
ocsigen
- a oedd o gymorth mawr i'r par dilynol. Dau ddiwrnod yn ddiweddarach, gwnaeth yr alldaith ei ail ymosodiad ar y copa gyda’r ail bar dringo:
Edmund Hillary o
Seland Newydd
a
Tenzing Norgay
, dringwr
Sherpa o Nepal.
Cyrhaeddon nhw'r copa am 11:30 amser lleol ar 29 Mai 1953 ar hyd llwybr South Col. Ar y pryd, roedd y ddau yn ei gydnabod fel ymdrech tim gan yr alldaith gyfan, ond datgelodd Tenzing ychydig flynyddoedd yn ddiweddarach fod Hillary wedi rhoi ei droed ar y copa'n gyntaf.
[57]
Oedodd y ddau ar y copa i dynnu lluniau a chladdu ychydig o losin a chroes fach yn yr eira cyn dod i lawr.
- ↑
Mt Everest grows by nearly a metre to new height
(en)
, BBC News, 8 Rhagfyr 2020.
- ↑
"Mount Everest is two feet taller, China and Nepal announce"
.
National Geographic
. Cyrchwyd
8 December
2020
.
- ↑
Meritt, Chris (25 Gorffennaf 2019).
"Mount Everest Deaths Statistics by Year (1922-2019)"
.
climbinggearlab.com
. Archifwyd o'r
gwreiddiol
ar 2019-09-20
. Cyrchwyd
2021-11-04
.
- ↑
Nuwer, Rachel.
"Death in the clouds: The problem with Everest's 200+ bodies"
.
BBC Future
.
- ↑
Lewis, Jon E. (2012). "Appendix 1".
The Mammoth Book of How it Happened ? Everest
. Little, Brown Book Group. t. 212.
ISBN
978-1-78033-727-2
.
- ↑
Web Reference
- ↑
7.0
7.1
Peter Gillman, gol. (1993).
Everest ? The Best Writing and Pictures from Seventy Years of Human Endeavour
. Little, Brown and Company. tt. 10?13.
ISBN
978-0-316-90489-6
.
- ↑
Biswas, Soutik (20 Hydref 2003).
"The man who "discovered" Everest"
.
BBC News
. Cyrchwyd
11 April
2008
.
- ↑
Stegman, Charles E; Bellhouse, David; Ehrenberg, A.S. C; Mantel, Nathan; Proschan, Frank; Gianola, Daniel; Searle, S.R; Speed, F.M et al. (February 1982).
"Letters to the Editor"
.
The American Statistician
36
: 64?67.
doi
:
10.1080/00031305.1982.10482782
.
JSTOR
2684102
.
https://archive.org/details/sim_american-statistician_1982-02_36_1/page/64
.
- ↑
Beech, Martin (2014).
The Pendulum Paradigm: Variations on a Theme and the Measure of Heaven and Earth
. Universal-Publishers. t. 267.
- ↑
Krakauer, Jon (1997).
Into Thin Air: A Personal Account of the Mount Everest Disaster
(arg. First). New York: Anchor Books. tt. 15?16.
ISBN
978-0-385-49478-6
.
OCLC
36130642
.
- ↑
"Everest not as tall as thought"
.
News in Science
. Australian Broadcasting Corporation. 5 Hydref 2005
. Cyrchwyd
1 April
2007
.
- ↑
"Nepal and China agree on Mount Everest's height"
.
BBC News
. 8 April 2010
. Cyrchwyd
22 Awst
2010
.
- ↑
Daley, Jason (15 April 2019).
"Nepalese Expedition Seeks to Find Out if an Earthquake Shrunk Mount Everest Read"
.
Smithsonian.com
. Smithsonian Magazine.
- ↑
"Elevation of Mount Everest newly defined"
. Swiss Foundation for Alpine Research. 12 Tachwedd 1999. Archifwyd o'r
gwreiddiol
ar 3 Ionawr 2007
. Cyrchwyd
1 April
2007
.
- ↑
"Roof of the World"
.
National Geographic Society
. 1999. Archifwyd o'r
gwreiddiol
ar 12 Gorffennaf 2007
. Cyrchwyd
1 April
2007
.
- ↑
Lim, Louisa (25 Ionawr 2005).
"China fears Everest is shrinking"
.
BBC News
. Cyrchwyd
1 April
2007
.
- ↑
"Mount Everest, the world's highest mountain, officially just got a little bit higher"
. CBS. 8 December 2020
. Cyrchwyd
2020-12-08
.
- ↑
Navin Singh Khadka (8 December 2020).
"Mt Everest grows by nearly a metre to new height"
. BBC
. Cyrchwyd
2020-12-08
.
- ↑
The "base" of a mountain is a problematic notion in general with no universally accepted definition. However, for a peak rising out of relatively flat terrain, such as Mauna Kea or Denali, an "approximate" height above "base" can be calculated. Everest is more complicated since it only rises above relatively flat terrain on its north (Tibetan Plateau) side. Hence the concept of "base" has even less meaning for Everest than for Mauna Kea or Denali, and the range of numbers for "height above base" is wider. In general, comparisons based on "height above base" are somewhat suspect.
- ↑
Yin, C.-H., and S.-T. Kuo. 1978. "Stratigraphy of the Mount Jolmo Langma and its north slope." Scientia Sinica. v. 5, pp. 630?644
- ↑
Sakai, H., M. Sawada, Y. Takigami, Y. Orihashi, T. Danhara, H. Iwano, Y. Kuwahara, Q. Dong, H. Cai, and J. Li. 2005. "Geology of the summit limestone of Mount Qomolangma (Everest) and cooling history of the Yellow Band under the Qomolangma detachment."
Island Arc
. v. 14 no. 4 pp. 297?310.
- ↑
"Tectonic Motion: Making the Himalayas"
.
Nature on PBS
. 11 Chwefror 2011
. Cyrchwyd
6 Chwefror
2016
.
- ↑
"The Himalayas: Two continents collide"
. USGS. 5 Mai 1999
. Cyrchwyd
6 Chwefror
2016
.
- ↑
"Press Release: An Earth Plate Is Breaking in Two"
.
- ↑
Myrow, P.M., N.C. Hughes, T.S. Paulsen, I.S. Williams, S.K. Parcha, K.R. Thompson, S.A. Bowring, S.-C. Peng, and A.D. Ahluwalia. 2003.
Integrated tectonostratigraphic reconstruction of the Himalaya and implications for its tectonic reconstruction.
Earth and Planetary Science Letters. vol. 212, pp. 433?441.
- ↑
Myrow, P.M., N.C. Hughes, J.W. Goodge, C.M. Fanning, I.S. Williams, S.-C. Peng, O.N. Bhargava, S.K. Tangri, S.K. Parcha, and K.R. Pogue. 2010.
Extraordinary transport and mixing of sediment across Himalayan central Gondwanaland during the Cambrian-Ordovician.
Geological Society of America Bulletin. vol. 122, pp. 1660?1670.
- ↑
Searle, M. 2012.
Colliding Continents: A geological exploration of the Himalaya, Karakoram, & Tibet.
Oxford University Press, Oxford. 464 pp.
ISBN
978-0-19-965300-3
- ↑
29.0
29.1
"High altitude plants"
.
Adventure Scientists
. Archifwyd o'r
gwreiddiol
ar 25 April 2012
. Cyrchwyd
15 Mai
2012
.
- ↑
30.0
30.1
Ann Heinrichs (2009).
Mount Everest
. Marshall Cavendish. t.
25
.
ISBN
978-0-7614-4649-1
.
- ↑
Anderson, Karen; Fawcett, Dominic; Cugulliere, Anthony; Benford, Sophie; Jones, Darren; Leng, Ruolin (9 Ionawr 2020).
"Vegetation expansion in the subnival Hindu Kush Himalaya"
.
Global Change Biology
26
(3): 1608?1625.
Bibcode
2020GCBio..26.1608A
.
doi
:
10.1111/gcb.14919
.
PMC
7078945
.
PMID
31918454
.
http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=7078945
.
- ↑
"Wanless, F. R. (1975). Spiders of the family Salticidae from the upper slopes of Everest and Makalu. Bulletin of the British Arachnological Society 3(5): 132-136"
.
World Spider Catalog
. Cyrchwyd
2021-04-11
.
- ↑
Wanless, F.R. (1975).
Spiders of the family Salticidae from the upper slopes of Everest and Makalu
. British Arachnological Society.
- ↑
The Ascent of Everest
by John Hunt (Hodder & Stoughton, 1953) In chapter 14, Hunt describes seeing a chough on the South Col; meanwhile Charles Evans saw some unidentified birds fly over the col
- ↑
Jesse Greenspan.
"7 Things You Should Know About Mount Everest"
.
History.com
. Cyrchwyd
20 Medi
2015
.
- ↑
"Bar-headed geese: Highest bird migration tracked"
.
BBC News
. Cyrchwyd
20 Medi
2015
.
- ↑
Shaun Francis (12 Hydref 2012).
"Trekking etiquette: Seek higher ground than the yaks or risk a push off the cliff"
.
National Post
. Cyrchwyd
20 Medi
2015
.
- ↑
"Ale, Som B. "Ecology of the Snow Leopard and the Himalayan Tahr in Sagarmatha (Mt. Everest) National Park, Nepal." University of Illinois, 2007"
(PDF)
.
- ↑
"List of Animals on Mount Everest"
.
Pets on mom.me
. Cyrchwyd
20 Medi
2015
.
- ↑
"Everest Expedition Uncovers Exotic Species"
.
LiveScience.com
. 7 April 2006
. Cyrchwyd
20 Medi
2015
.
- ↑
41.0
41.1
41.2
"Everest weather station goes online"
. UIAA. 16 Mehefin 2008. Archifwyd o'r
gwreiddiol
ar 5 Ionawr 2009
. Cyrchwyd
15 Mai
2012
.
- ↑
Connelly, Claire (30 Medi 2011).
"Mount Everest webcam gives new meaning to high-def"
.
Herald Sun
. Cyrchwyd
30 Medi
2011
.
- ↑
da Polenza, Agostino; Vuillermoz, Elisa; Verza, Gian Pietro; Cortinovis, Alberto.
"SHARE Everest Automatic Weather Station: South Col, Mt. Everest, Nepal"
(PDF)
. Italy: Ev-K2-CNR Committee. Archifwyd o'r
gwreiddiol
(PDF)
ar 19 Tachwedd 2011.
- ↑
44.0
44.1
"The deadly odds of climbing Mount Everest: By the numbers"
.
The Week
.
- ↑
godhead/v.
"The Open Graveyard of Mt. Everest's "Death Zone
"
"
.
Gizmodo
. Gawker Media
. Cyrchwyd
20 Medi
2015
.
- ↑
46.0
46.1
Peplow, Mark (25 Mai 2004). "High winds suck oxygen from Everest".
Nature
.
doi
:
10.1038/news040524-2
.
- ↑
"The Physiological Effects of Altitude"
.
TheTech
. Archifwyd o'r
gwreiddiol
ar 13 Gorffennaf 2015
. Cyrchwyd
20 Medi
2015
.
- ↑
"The route - climbers guide to Everest"
.
www.mounteverest.net
. Archifwyd o'r
gwreiddiol
ar 2023-05-31
. Cyrchwyd
2020-02-23
.
- ↑
"Mount Everest: The Routes"
.
Alpenglow
. 2017-05-04
. Cyrchwyd
2020-02-23
.
- ↑
50.0
50.1
"Mt. Everest's Popularity Is Still Climbing"
.
Los Angeles Times
. Cyrchwyd
20 Medi
2015
.
- ↑
James, Victoria (27 Mai 2012).
"Japan's Everest timeline"
.
The Japan Times Online
. Cyrchwyd
20 Chwefror
2016
.
- ↑
"The World's Tallest Mountain"
.
Earth Observatory
. NASA. 2 Ionawr 2014.
- ↑
"Everest Facts for Kids"
.
- ↑
54.0
54.1
"Window of Opportunity: Everest Climbing Season Underway"
.
Accuweather
. Archifwyd o'r
gwreiddiol
ar 1 Medi 2016
. Cyrchwyd
23 Ionawr
2014
.
- ↑
"Everest by the Numbers: The Latest Summit Stats"
(Blog)
.
alanarnette.com
. Cyrchwyd
20 Medi
2015
.
- ↑
William Buxton (5 Hydref 2015).
From First Sight to Summit: A Guide to the Literature on Everest up to the 1953 Ascent
(PDF)
. Cyrchwyd
31 Ionawr
2017
.
- ↑
Norgay, Tenzing
;
Ramsey Ullman, James
(1955).
Man of Everest: The Autobiography of Tenzing
. also published as
Tiger of the Snows
.
G.G. Harrap
. t. 320.
Mae'r erthygl hon yn cynnwys term neu dermau sydd efallai wedi eu bathu'n newydd sbon:
Uwch-Arolygydd India
o'r
Saesneg
"
Surveyor-General of India
". Gallwch helpu trwy safoni'r termau.
|